MigjeniE vërtetë, me tamam! - pëshpriti Oso Bakalli, tue ndejë përpara dyqanit të vet. U çue, hyni mbrenda, nuk i lëshoi syt si përherë mbi mall, të cilën në kohët e fundit e kishte shtue, por me mërzi u rras mbas banakut. Aty e pushtoi një ndjesi, si me iu zhgatrue qenia e tij. Tashti ma nga helmi as nuk mejtonte gja. Donte të shkojë të dyqanxhiu ngjitë dhe ta marri vesht mirë punën, por s’kishte guxim, mbasi e dinte se çka do t’i thoshte. Por mjafton me pa dhe me ndëgjue at kopil me gazeta që po bërtet, si po çirret anembanë dhe po shtie çerekët e lekut në xhep.
— E vërtetë, me tamam, - i erdhi tue thanë dyqanxhiu ngjitë, me gazetë në dorë dhe me buzqeshje të helmueme.
— Mos ma këndo! S’ke se ç’ma këndon! A s’po ndëgjon si po çirret ai kopil përjashta?! Më bahet me ia ble të gjitha gazetat që ka në dorë, veç mos me bërtite ma.
Ishte pranverë. Dyqanet e pazarit mbylleshin n’orën shtatë. Por Oso Bakalli i mbylli hesapet në gjashte, dy blesve që erdhën mandej nuk desht t’u shesi, e mbylli dhe dyqanin dhe u nis për në shtëpi.
Pranvera e kësaj pranvere nuk ra në sy. Nuk u shijue as aroma e pemve të lulzueme, as që u admirue bukuria e tyne. Truni dhe shirti i një pjese të madhe të qytetit ish zanë me do mendime krejt tjera, e pranvera që aq pritej, erdhi dhe po kalon si një udhtare pa randsi. Njerzit tonë jane shum shpirtngushtë; kur u kërcnohet ndoj rrezik mbi krye, mejtojnë vetëm at rrezik që të jenë vetëm e vetëm ma të deshpruem, nuk mejtojnë sadopak ndër gjana tjera. E pra, sa shpresa e sa dëshira përfton pranvera nëpër kopshtie, ku enden varzat dhe gratë e mshehuna tue mshehë ndjesitë e tyne.
E motra shtatmdhetvjeçare e Oso Bakallit i thote shoqes mbrapa gardhit:
— E vërtetë! Ka dalë edhe në gazetë - dhe qeshej me një za të mbytun.
— Haj, moj! - dhe shoqja gjeti një vrimë në gardh, nëpër të cilën kaloi dhe e rroku shoqen.
— Ty të kande… Dritë?
— Pse? Ty a nuk të kande?
— Nuk dij, besa… Por Osja ka ardhë i idhtë si zehri, ka thirrë nanën, dhe unë prigjova kur i tha që mos me dalë asnjena prej shtëpie.
— Mue, besa, më kande, Hajrie. Pse mos me dalë edhe ne si dalin dhe varzat e botës, - tha Drita tue u kuqë. Mendoi pak dhe vazhdoi: ti që je aq e bukur, pse me u mshehë, moj Hajrie? Hajria e shtërngoi fort për supit shoqen, e kjo e puthi në skaj të buzve. Nga njena anë gezimi pse do dalin të zbulueta, nga tjetra anë friga e një pasigurie përftoi një ndjesi, të cilën kurr s’e kishin ndie.
— Ka me të pa ai, Hajrie, tamam njashtu si je, kur të dalim bashkë.
— Si flet edhe ti, Drite… Si s’ke marre… Mundet me të ndegjue kush… Naten e mire, - i tha në mnyrë të ftohte, tue u skuqë në fytyrë.
Drita, tue dalë nëpër bire të gardhit n’oborr të vet mendonte dhe i erdh keq pse shoqja e saj asht aq e pasinqertë.
E Hajria kur hyni në shtëpi, shkoi para pasqyrës mbsheftas, Shikoi veten, u pendue pse i tha ashtu shoqes dhe po t’ishte tash shoqja aty, do ta përqafonte dhe do ta puthte me gjithë zemer.
Nê tane shtëpinë një heshtje, sikur ndodhet ndokush n’agoni të vdekjes. Po, ka agoni, por jo mjerim. Si në kët shtëpi dhe me qinda e qinda shtëpia tjera kanë diçka si agoni vdekje. Po vdes një e kalueme shekullore aq e ndjeme dhe aq e jetueme. Po i hiqet guri i qoshes kështjellit mijëvjeçar dhe zemrat e njerëzve po helmohen nga rroposja e ti. (Disa, përkundra, gëzohen si me u pas vramë një shaze përbindshe që rronte dhe helmonte jetën nëpër shtëpia). Gazeta, reforma, zbulimi i grave ishin stihitë që mundojshin trutë e ngathët të njerzve, të cilët nuk ishin mësue të mendojnë mbi ato gjana. Krenave, të mundueme vetëm me hallet ma të thjeshta të familjes, vetëm të shtëpis, tash përnjehere u bien me mendue mbi dicka të përbashket, mbi një problem kolektiv dhe pronarët e atyne krenave gjinden si peshqit në ranë. Me zbulue gratë! - Këtë s’e kanë mendue se do t’u bahet për së gjalli.
Osja rri në minder, pin cigare mbas cigares, dhe mendon gjithçka dhe asgja nuk mendon. Po, mendon se si mashkujt janë me të vërtetë të këqij, si kanë qejf me e pa gruen e huej, dhe të shokut të vet, si i shkon mendja mandej të puna ma e keqe. I din Osja mendimet e mashkujve se dhe vetë asht mashkull. Dhe ai vetë mendon ashtu, me gjithë të katërdhetë vjetët e tij dhe me gruen pranë.
M’u hiq syve! - i bërtiti grues kur kjo iu avit dhe me xhelozi e mati me sy që nga kambët deri në krye.
— Çfare fajit i kemi na, as na s’kemi qejf me dalë të zbulueme, - i tha e reja vjehrres.
— Praj, mos fol, ka të drejtë! - iu përgjegj kjo plot zemrim tue mendue se bukuria e së resë ka me u pa sheshit nëpër rugët e qytetit.
Si me pasë ardhë ditët e fundit të jetës mbi tokë. Njerzit të njoftun, miqët, shikoheshin tërthorazi, me bisht të synit, njeni me tjetrin dhe mezi përshendeteshin. Si me dashtë mos t’ia kujtojnë shoshoit se po përmbyset bota. Në të vërtetë në ndërgjegje ndjejshin se bota nuk po përmbyset, vetëm se do t’u zbulohen gratë, por për ata njësoj, bile ma mire t’u permbyste bota, se atëhere gratë nuk do zbuloheshin.
E gratë? Disa shikoheshin ndër pasqyra të vogla, mshehtas, për të pa dhe konstatue a janë në të vërtetë të deja qe të dalin të zbulueta. Plakat rënkojshin, “merrshin hallallet” njena nga tjetra, e disa shtyheshin dhe aq sa ia nisshin lotve si të sheqerit. Nuk qajshin pse do t’ua hanë burrat fytyrat: një pakice shum e vogël qante se do humbin xhenetin (parajsin) e një pjesë, shum ma e madhe, qante pse kishte nevojë të qaje, si ka nevojë dhe të qeshi. Varzat e reja, kur të mfshehuna nga pleqët e shtëpisë, ecshin ma krenisht, stërviteshin si do ecin rugave pa perçe, në fantazi, e emocionoheshin dhe jetojshin çaste lumnie. Përgjithsisht, shpirtënt rrojshin do çaste të pajetueme deri tash. Ishin qitë në harresë të gjitha hallet e përditshme të jetesës; vobegësia kish harrue urinë, mjerimi kish harrue vuetjet, pse dikush diku, larg nga shpirti dhe mendsia e këtyne njerzve, kishte vendosë me vdekë sentimentalizma e mykun. E kjo sentimentalizëm që asht e lidhun për perçen e grave asht një kusht me randsi për jetën e këtyne njerzve në kët gjendje që genden. Prandej një pakënaqsi! Prandej një kundërshtim - ndoshta jo i sheshit, por - thellte në ndërgjegje. Dhe ai kundërshtim nuk pëlcet vetëm e vetëm pse s’ka fuqi. Prandej dhe qytetarë të ndershem, shtetarë besnikë. Prandej telegrame urimi, përgëzimi, entuziazmi, të buruem nga zemra të prekuna thellë - me hipokrizi apo llogari tregtare?..
Dy net para se t’u vente në zbatim ligja e dekretueme për zbulimin e grave, mbasdarket, erdhi te Oso Bakalli vllau i tij me të githë pjestart e familjes. Erdhën për me u pa gratë për sẽ mbramit herë, se kushedi kur kanë për t’u pamë ma. Burrat u ndanë në një anë të dhomes, gratë në një skaj tjetër, e varzat dhe fëmitë një nga një iken në dhomen tjetër, për me gëzue ma tepër liri. Gratë flitshin për vete e burrat për vete, vetëm nganjëhere merrshin pjese në bisedën e njeni-tjetrit.
— A me të vërtetë i kish dalë emni në gazetë dhe Hakes t’Ali Isufit-a?
— Po pse i ka dalë në gazetë?
— Demek, i ka thane mbretit se do me dalë e zulueme… - pyetshin gratë njena-tjetrën dhe syt i silleshin kah burrat për me kërkue shpjegim.
— Po, allahu ma marroftë! Une i çuditem Alis, pse ai githmon m’asht dukë burr, e këtu ma len gruen me i dalë ne gazetë, - tha Osja me za që ta ndëgjojnë edhe gratë.
— U! punë e madhe… Kishin dalë dhe Rrukia e Brahim agës, Adija e Shaqir efendis, Gonxhja e Hysen Tahirit…, - filloi me numrue me zili njena prej grave.
— Po duhet me u dalë dhe resmja në gazetë, - tha tjetra me tallje.
Nga dhoma ku shkuen fëmitë, u ndëgjue një potere gazit dhe fjalësh. Çka asht kjo? - tha Osja dhe u çue me rrëmbim. Në dhome e gjet Hajrijen të veshun dhe të gaditun “allafranga”, me diçka si kapele në krye, dhe tue ecë “mbas modet”. Bukuria e trupit të saj vizohej bukur ndër rrobe të shtërngueme dhe pozat e saj ishin ngacmuese. Ajo s’e shifte Oson përmbrapa, por vazhdonte me imitue gratë “allafranga” dhe përdredhej si “mbas modes”. Fëmija gesheshin dhe brohoritshin tue u argëtue. Kur Osja, me një pllamb të plotfuqishëm i ra Hajrijes kresë, kjo, u përplas për mur - e fëmitë përnjherë heshtën të tmerruem. Mund tu ndëgjoheshin zemrat e tyne si rrifshin. Ma i vogli filloi të qajë. Hajria vetëm që lëshoi një za të pakontrolluem, si një dele në të cilën ndesh automobili. Mbas dy çastesh u çue si e hutueme, nga hunda dhe balli i pikonte gjaku. Osja, tue murmurue si qen i tërbuem, doli nga dhoma dhe vetem iu merreshin vesht fjalët: “si kurvë… si kurvë”. E Hajria, ma e zbetë se muri për të cilin u përplas, shkoi me la fytyrën prej gjakut që përzjehej me lotët e heshtëshme të vuejtjes.
Kur u kthye Osja në dhomën e të mdhajave, njena nga gratë i tha se të Dan Hoxhes kishin çelë arkapinë e vjetër me kojshin, të cilën e kishin mbyllë para tridhetë vjetve pse ishin idhnue dy familjet. Tash e kishin çelë at arkapi për me muejtë, nëpër oborr të kojshis, me shkue të kushrinët, nga të cilët, prap me anë t’arkapive, mujshin me shkue nëpër shum familje të njoftuna të lagjes pa i pa kush dhe pa pasë nevojë me dalë në rrugë. Osja u kap për këto fjale si i dejuni për hu dhe, mbasi mendoi do kohe, iu suell grave:
— Po keta këtej, - tue shenjue me krye kojshit djathtas, - a kanë arkapi?
— Po, - iu përgjegj e shogja.
— Po këta këtej?
— Po.
— Po ju në shtëpi a e keni arkapinë, — pyeti të vllanë Osja.
— Jo, por po thrras nesër puntorin me e çelë.
— Mirë, thirre, edhe unë po e thrras nesër. Dhe ftyra e Osos mori një dukje tjetër, si me iu shkundë një barrës së madhe. Gjithashtu, vllau filloi të qeshi e gratë u gëzuen se tashti nëpër arkapia mund të shifen ma shpesh me shoqet, mund të marrin vesht se cila ka dalë e zbulume, e cila ka bamë ndoj gja për t’u përfolë, përgjithësisht si qëndron lagja në pikëpamje të reformave. Me anë t’arkapive mund të bahen dhe shum gjana tjera, hanëmet dhe hakët e dijnë, por çka me bamë kurse nuk guxon me dalë në rrugë me perçe. At natë Osja ra kondend, pothuej i kënaqun, në dyshek, tue thanë me vete: nuk po i shef, nuk po i shef gratë si mashkull i keq fodull që pret përjashta në rrugë. Mendim i krijuem nga xhelozia e tij fantastike.