MigjeniHerë vërente t’amën se si lutet para katër - pesë fugureve, herë shikonte nëpër dritoret në muzgun e mbramjes. Errsina bahej gjithnjë ma e shpesht, e Lili vërente se si drutë dhe sendet e tjera marrin trajta të frigshme. Vuri re edhe përjashta t’amën tue u lutë nën kandilin e Zojës - i dukej nëpër qelqe të dritores - dhe argëtohej: qe, tamam si kino, po shof kino, sa bukur, aaa! Flaka e kandilit nisi të dridhej dhe Lili nuk shifte ma kino në qelqe të dritores. Syt i shuen në fund t’oborrit: që, dikush po ec, i gjatë, me flokë të mdhaja, me shkop në dorë, shikon në dritore, hajn! Dhe shpejt Lili i friguem dhe nga ftyra e vet në qelqe u largue nga dritorja dhe iu avit s’amës.
— Nanë, dikush asht jasht!. … Hajnat, - pëshpëriti frigshëm.
Nana nuk bëzante.
Lili e shikonte si lutej nëpër gjuj, tue levizë buzët afër shuplakave të ngjituna.
— Nana e eme nuk asht e frytë si fuqi, si nana e Lecit, mos me mujtë me ec, me iu qeshë gjithkush - mendonte Lili tue shikue t’amën nga profili. Por pse i lot ashtu buzët? Si me thithë sheqerin me buzë… sheqerin e hallvaxhis, të kuq, asi si blevi sot Mrika dy për një çerek lekut.
— Uf, nanë, hajt ma, a po çohe, me më dhanë me hangër…
E ama përmendi ma me za Zot e Zojë, bani kryq dhe u çue.
Shkoi në dhomë të zjarrmit, tue thye gishtat e duerve e tue mendue, mori e shkundi shportën e bukës nga e cila ranë disa koje bajate, i mblodhi me kujdes dhe i qiti në kusi me ujë të vluem. Mandej u çue me marrë shishen e vojit, por u kujtue se e kish zbrazë në kandil të fugureve.
— Uf, nanë, hajt ma nanë, - kërkonte Lili me ngranë.
E ama qëndroi në mes t’odës e hutueme, nuk dinte kah t’ia mbajë, thyente gishtat e duerve, krismate të cilave aq dhimbsunisht tingllojnë dhe mendoi diçka.
— Rri ti te zjarrmi, - i tha të birit dhe shkoi në dhomë tjetër. Iu avit si hije fugureve, me ftyrë të zbeme edhe të frigsueme, pa i shikue fare, i fryni kandilit dhe e fiku. E mori vojin, e derdhi në kusi dhe nisi ta perzijë, nsa buzët makinalisht pëshpëritshin:
— Qe, moj nanë, he, tash po han, - e mendimet i kish ngjeti, diku t’arratisuna.
* * *
— Merre pak ujë dhe fike njat dru, mos të digjet kot, sonte nuk asht ftoftë.
Grueja u çue, derdhi mbi dru të ndezun ujë, i cili bani tym dhe potere, që rrëshpethtas ushtonte në heshtjen vorrezë të dhomës së zjarrmit.
— Çka të tha zotni Filipi? - pyeti frigshëm të shoqin, i cili rrinte zymtas me sy të ngulun mbi hu të fikun.
— Asgja. Çka me më thanë… S’ia qet hesapi me më marrë.
Mundet me e krye me një njeri at pak punë që ka.
— Po a kqyre të zotni Lorja?
— Allahile, praj. Mos më pyet. Gjithkund njësoj. Njeni thotë s’më duhesh, tjetri s’kam nevojë, i treti nuk po jam tue nxjerrë as për vete bukën e gojës. Kur ai me gjith ate dugaj… Allahile, mos më pyet, - tha n’idhnim dhe mori mashën në dorë.
— Mirë, mirë, more Kolë, mos u idhno. Por… Çka kena me ba?
Ai me mashë në dorë shkarravitte nëper hi të votrës dhe nuk i përgjigjej. E ajo matej t’i thoshte mos shkruejë nëpër hi të votrës se nuk vijnë, thonë se bahen borxhe. Mendja i shkoi të borxhi që i kanë furrtarit, i cili pardje u ka ndalue bukën me tefter. I tha Lilit:
— Thueji nanës të çojnë paret, po desht me i dhanë bukë.
— Moj nanë! Nuk m’i ke dhanë paret… S’ka bukë, ka thanë, - britte Lili që nga dera e oborrit.
— Mirë, moj nanë, s’ka gja. Tash ka me prue baba.
Por baba nuk pruni as buk as gja tjetër, as mbramë as sonte.
Rrin pranë votrës dhe mendon e një zymtim ia ka ba ftyrën si të smundit. Mendon. Eh, sikur të gjitha këto mendime të baheshin pare! Deshte të pyesi për Lilin a ka pasë me ngranë gja, por nuk guxoi. Kish frigë të mos ndëgjojë ate e s’ka dëshirë me e ditë. Nse s’ka pasë çka me ngranë Lili, ma mirë mos me e dijtë e me genjye veten se ka hangër. Vjedhtas shikonte të shoqen, në dritë të bishtukut i dukej shumë e zbetë, me syt e thelluem e të nximë përreth. E dinte se ç’ domethanë.
Drita e bishtukut nisi të dridhej, dhe dridheshin të gjitha sendet dhe hijet e vorfna bashkë me dy kensa që dridheshin nga friga e jetës së nesërme. Pa bukë. Të dridhunit e flakës së bishtukut sikur ua ngatrroi mendimet të dyve. Të dy përnjëherë u çuen të shkojnë me fjetë.
— M’u hiq, pash zotin. Largohu, - i thoshte e shoqja të shoqit n’errsinën e dhomës, ratë, nën fuguret ku kandili nuk ishte ndezë.
— Çudi, pse zotni Filipi me të hjekë nga puna; ty po, e ata dy Jo; pse jo njenin nga ata - n’errsin i fliste të shoqit me guxim.
— Ku e di unë… E dij se ç’mendon ti! Kujton se më ka xanë në ndoj punë të keqe, prandaj më ka qitë nga puna.
— Po kot pse po të qet?..
— A të thashë, moj e marrë, se nuk ka punë për tre vetë! Ti nuk merr vesh!
— Mirë, mirë. Mos bërtit, se po ma çon djalin.
Heshtën. Silleshin e shpërvileshin herë njeni, herë tjetra deri në natë vonë.
Kumbonët lëkundeshin, lëshojshin tinguj të cilët zvarriseshin nëpër rugat e qytetit, lëmojshin pullazet e shtëpive, futeshin nëpër vrima, dritore e dyer dhe ftojshin: mos e harroni shtëpine e Zotit.
Kola, nga skaji i trotuarit, shikonte ceremonine fetare në parakalim. Kujtohet se para pesëmbdhetë vjetë dhe ai, njashtu si ato fëmi, barte fugure, qira dhe këndonte kangë kishe. Era e kemit (tamjanit) qëi mbrrini te vrimat e hundës i kujtoi ma intimisht fëminin shkollore. Si nëpër reliev shkonte me mendim nëpër kujtime; ndërlikoheshin ftyra shenjtësh, priftnash, mësuesash, shokësh ndër skuta terrta, tue u lutë, dikush me përvujtni e dikush tue shamë kujdestarin, që s’e la me ikun. Eh, sikur të mbetshe në kuvend, të mos dilshe jashtë, - mendonte Kola tue e kujtue gjendjen e vet tashmë me hidhnim. Po ai, ai atje, ç’ka don me qiri në dorë? - e gati sa s’bërtiti. Tush Prendi, hajni me dorca të bardha, me qiri në dorë… Kuj ia ka ndezë? Zotit a dreqit! Besa, dreqit. Kur ke e ia merr at goxha qiri, e zhvesh dhe ia then për shpine tue e rrahë… Ama, dhe këta priftënt, shokë të mirë kanë!
Parakalimi i proçesionit ende nuk mbaroi. Koha u mërzit tue shikue, por nuk lonte vendit, se kerkonte dikë me sy. Ma së fundit erdh dhe turma e mbrame. Kola u fut ne të. I kish thanë zoti Filipi: duku nesër. Dhe tash Kola, mbasi zoti Filipi asht me një zotni tjetër, i del herë para, her për anash, herë sjell kryet nga zoti Filipi, por ky si shifet ka bisedë me randsi dhe nuk e shef. Kola vjedhtas prigjon bisedën:
— A të bie ndër mend, Filip, para pesëmbdhetë - njëzet vjet si ishin këta proçesione?
— Eeeh! Atëherë…
— Të këndonte zemra n’at mori popull, lavdi Zotit.
— Ndryshe atëherë, zotni Zef, ndryshe asht sot…
— Po due me thanë se djelmnia e soçme nuk merr pjesë me gjithë zemër… Eeeh! na atëhera…
— Epo fajin deri diku e kemi na; por ma tepër e kanë fajin do shkolla të reja që na i kanë çile tash…
— Tamam e ke. E kam nipin që, me kenë i emi, buk s’i nap me hangër, - sa hapt gojen, blasfemon. Ruejna, zot, asht! Po çka t’i bajsh shkollave të reja?..
— Po çudi asht puna e këtyne bolshevikve si njerz t’egjër ishin…
— Leni, allahile, — dhe sillej zoti Zefi me pa mos t’i prigjojë kush.
E Kola, që githnjë prigjonte, në mjerimin e tij u qesh dhe tha në vete:
— Të mos kesh frigë mos kujto se po të padit kush se je bolshevik…
Kur pa se me zoti Filipin s’po piqet sot, i hyri një idhnim. Mirë e ndjeu se si i vloi diçka në gjoks dhe shpejt si kokërr iu ngjit në fyt. E kujton shtëpinë, dhe kokrra në fyt e mbyt. Të bërtasin në kët turmë ndjenjash të stërhollueme, të bërtasin me të tanë mushkni - dhe të shkyhet s’ka gja, të bërtasin:
— Buukë! Buuke për Lilin!
— Hee… do bukë? Kur të t’apin bukën, ke për të kërkue tlyn, mandej mish e mbasandej ke për të kërkue shtëpi me diell… hee - jo! S’duhet mësue bota njashtu. Jo! S’ka bukë!
— Bukë! Aman! Vdiq Lili!
— Jo, mos kujto se ka me vdekë. S’ka vdekë të na kush për bukë. Për pashkë ka me u gjetë dikush, ndoj shirtmadh, me i dhanë ndoj lek.
Por Kola nuk bërtet. Jo me fjalë, por as me të dukunt të jashtëm nuk don ta tregojë mjerimin e vet. Mundohet të buzëqeshi kur përshndet ndoj të njoftun.
— Si je, Kolë? Si po shkon?
— O mirë. Si je, ti Nikë? - dhe buzeqeshja e përdhunt ia hap buzët.
Por kur shkon në shtëpi, aty ma nuk mund të lozi rolin e njeriut të kënaqun me jetë. Buzqeshjen e vet e var në dorzën e derës s’oborrit, para se të hyje mbrenda. Duert i mban drejt shtatit që grueja, e cila sigurisht e shikon nëpër dritore, mos të gënjehet me shpresë, tue mendue se ka prue ndoj gja. Por ma shpesh pret t’erret dhe atëtherë shkon në shtepi… Barem, atëtherë Lili asht në gjum dhe s’ka me e pyetë a i ka prue gja.
* * *
Zotni Filipi s’kish dalë ende në kafe. Kola po e pret. Kanjiherë e shndrron ndoj fjalë me dy garsonat. Vëren Kola se si shkëlqejnë tryezat e gurit të bardhë, karriget e zeza me politurë, - iu banë si me qenë pjesa e një trupi të tij të madh, nga i cili u shkëputën. Ndiente për ta diçka si nostalgji. I kujtohej vetja si, me dy-tri tabake mbushë me gota, sillej i letë tue shërbye, shpejt, pa gabim, pastër. Atje m’at tryezë në skaj vinte një zotni, i huej, i cili gjithmonë jepte bakshish. E me at bakshish ai i blente diçka Lilit. Zotnia kërkonte një vermut dhe me ia ndezë cigaren. Kështu në mendime, ndër mashtrime të gjalla aq thellohej Kola, sa gati i vinte të bërtasi: Urdhno, zotni! po vjen! - megjithse kafja ishte fare e zbrazët. Ishte kohë mbasdreke.
Ulet Kola në një karrigë. Po t’ishte këtu me shërbim nuk do të mund të rrinte, tashti barem njat privilegj e ka (o sa dëshronte Kola të mos ta kishte). Ndej në karrigë, brrylin e mbshteti në tavolinë e ftyrën në shplakë. Prap mendime. O mendime, fundi ju daltë! Se asgja s’po qitni në dritë. - Pesë vjet punë në kët kafe. E për pesë vjet trajtat e të gjitha këtyne sendeve lanë vragë të pashlyeshme. E bajnë dhe shpirtin e njeriut që t’u shembllejë. E shpirti i Kolës asht coptue, asht shpërnda grima-grima. Pak nga ai asht futë nëpër vrima të karrigave e të tryezave, të cilat Kola i njofti një nga një tue i kërkue, e pak nga shpirti i tij asht futë, asht ngjitë, asht ngjeshë nëpër paçavra të ndyeta dhe mshisa të lagta. Atje, n’at tryezë - i kujtohej Kolës - kishte gjithmon ma shum bishta cigaresh dhe gjithmon mbi të ose ishte shkarravitun diçka e pakuptueshme, ose vizatuem ndoj ftyrë, ndoj trup grueje me tjera. E ai mbasi e shikonte mirë e mirë, e hapte paçavren e lagtë dhe me aq fugi e fërkonte, saqë tryeza lonte vendit. Duhej mshi mirë, se qortimi i kërcnueshëm i zoti Filipit nuk mungonte. Pesë vjet kësi punë. Dhe mandej në rrugë të madhe. Por as zoti Filipi s’ka faj. Punë s’ka. - Po kush ka faj? - Askush. Nana që më lindi, - mendonte Kola. Paskam qene i tepërm në kët bote, - une me shokët e mi që apim të gjitha fuqitë e veta për një krodhe bukë - dhe këto fuqitë tona askuej s’i duhen.
Kush ka faj? - Kola thotë askush s’ka faj - dhe aty qëndron e tanë tragjedia e tij. Vuejtja intimë dëshpruese, e cila t’udhëheq në vetvrasje. Por mirë asht që Kola mendonte ashtu e jo ndryshe. Ta dinte ai se kush e ka fajin, ose se paku t’ia kishte vue ai vetë kuej fajin, atëherë - eh atëherë… Fuqitë e njerzve n’ankand kushedi si do të veprojshin.
Crir-crr-crrr bajshin këpucët e reja të zotit Filipi. Kola u çue në kambë.
— Ej, Kolë? S’kemi gja të re? - por menjëherë vazhdoi: - A ishe dje në proçesion?
— Po, kam kenë…
— Pak popull, s’ishte shumë. Çudi, të rijt e soçëm, si me pasë marrë me dalë në proçesion e me u vue në rresht. Po ku ishte ti? Unë s’te pashe.
— Ishe mbrapa jush, zoti Filip.
— Eh, po, po, e dij. Unë ishe me zoti Zefin, bisedojshim për disa punë, por nuk të vuna re.
— Unë erdha, zoti Filip, at punë që më keni thanë - desh të vazhdojë Kola, por s’e la ky.
— Kur isha unë i ri, - filloi zoti Filipi me ftyrë të qeshun dhe tue u ulë në karrige - një herë kështu në proçesion tue kalue, një turk u qeshte ose lajkos, ose uratve tona, ose neve të gjithve, e unë - eh, atëherë më vlonte gjaku - dola nga rreshti ta kapa për fytit at qen bir qenit dhe zoti me dha një fugi të mrekullueshme, saqë gati e mbyta aty në vend. Por u përzien tjerët, të dyja anve, t’u përleshën, unë shpejt ika ne rresht, vazhdova rrugën në proçesion, kur mbrrini policia tue fishkllue dhe t’i rrasi në burg nga te dy palët. Ha-ha-ha! edhe sot, kur më bien ndër mend, qeshem se si disa shokë të mi hangrën dajak në burg e unë shndoshë e mirë. Ha-ha-ha… E të rijt e soçëm…, - vazhdonte zoti Filipi tue shikue nëper derë.
— Pse mos të qeshësh, - bluente Kola ndër mendime të veta, - shokët të kane hangër dajak e ti jo, ti s’ke hangër kurr dajak; por Pashkësh ose Këshndellash, ose ndoj feste të madhe si dje ke veshë këpucë të reja; e meqë vij me të lutë për punë, m’i tregon pallavrat që ke ba kur ishe i ri. Pse mos të qeshësh?!
Kola, i vramun, shikon zoti Filipin. Ky e din se Kola s’po e ndëgjon, por vazhdon të flasi gjithnjë ma me hare. Kish qellim të mirë, si shifet. T’ia largojë mendimet nga mjerimi i papunsis, ta zbavisi, por edhe veten të nxjerri sa ma lirë e mirë nga borxhi kundrejt Kolës. Por së fundit, e pa se nuk shkon kjo taktikë, prandaj ndrroi fletë dhe i ra çështjes në thelb.
— Po a din, ti Kolë, se punën tande githnjë e kam ndër mend?
— E dij. Ju falemnderës!
— Për Zotin, si për djalin tem mundohem. Të permenda ndër dy-tre vende, por të gjithë m’ankohen se s’kanë punë dhe se nuk mund t’i shtojnë shpenzimet… E unë, ti po shef edhe vete. Thuej, thuej due me ndie nga goja e jote, a ma qet hesapi me të mbajtë?
Kola disi i turpnuem nga fjalët kaq miqsore, mezi murmuroi:
— Po, nuk jua qet hesapi? - e në vetvete vazhdoi: s’po fike me më mbajte derisa të gjej punë ngjeti…
— He pra, çka me ba? Kët krizë, kët horrllëk unë s’e mbaj mend ndojherë. U banë lufta, u banë revolucione, por krizë nuk kishim. Vlonte parja anembanë. Shtrejtsi - po. Por ajo ishte për dobi tonë. E sot, tek po kemi qetsi shyqyr, por ç’e do qetsinë, more Kolë, kur asht kriza? Apo s’asht kështu? Unë, ti, na duem me jetue. Çka na duhet në se po vriten tjerët… A ende s’jane vra -a ? U farojshin. Punë, punë me fitue… Apo s’asht kështu?
Kola pau se zoti Filipi prap po ia nis bisedes dhe bani sikur po do me shkue.
— A, po shkoj. Tungjatjeta!
— Tungjatjeta. Kolë! Mos kij mendim. Githnje të kam ndër mend. E sa për mue, ti edhe vete the se s’ma qet hesapi. Hajt, udha mbarë…
Nga dera e kafes Kola u gjet në rrugë të madhe të qytetit. Diçka ia pickonte dhe ia digjte syt. Lott.
— Po pse më thrret? Pse më rren në shpresë, barem? Ah… - dhe kryevare, dalngadalë, me mendim të mpitë ndër tru se do kthejë në shtëpi prap pa gja, endej rrugave pa ditë për vete.
— Lil! Hajde, nanë, hajde, me ra me fjetë, se të ka shtrue nana.
— Jo pra, jo! Aspak! S’due me fjetë. Due me pritë babën.
— Po baba vjen vonë, moj nanë. Hajde, hajde, të paste nana.
— Jo, praaa…
— Po të deftoj një prallë të re të bukur.
— Cilën? — ngau djali nga dhoma e zjarrmit, iu avit s’amës dhe e shikonte me shkëlqim në sy.
— Një të re… U, po të mësoj uratë…
— Jo, jo, s’due uratë, due prrallë…
— Mirë pra, prallë. Por edhe ti me e mësue përmendsh?!
— Pooo - dhe u fut fëmija ndër shtresa dhe e ama u shtri pranë tij.
— Hajt, nanë, prrallën…
— Ndëgjo, pra. Venia veshin mirë dhe thueje ti mbas meje. Ati ynë që rri në qiejt…
— Ati yne… uf… jo, jo, thueje ti vetë ma pare.
— Mirë pra: Ati yne që rri në qiejt, shejtnue qoftë emni i yt, të mbrrijë mbretnimi yt, të bahet vullneti i yt sikur në qiell edhe në tokë…
— U nanë, po kjo nuk asht prallë! Kjo asht uratë. E din edhe Zefi, ia ka mësue gjyshja…
— E, a shef sa mirë e din Zefi?.. Duhet edhe ti me xanë.
— Mirë, pra… Si fillon? - dhe strukej Lili në prehën të s’amës. Kryet i mbshtet ndër gji të saj, ndiente ere nanë.
— Ati yne që rri…, - shqyptonte nga një rokje e ama e Lili pësritte. I ndalohej vëmendja ndër fjalë që s’kuptonte, por makinalisht vazhdonte të përsrisi fjalët nga buza e s’amës.
— Bukën tone të përditshme epna sot, - vazhdonte e ama uratën.
Mbas këtyne fjalve të përsrituna, Lili mbet: Bukë të bardhë, nanë, iha qysh kur s’kena hangër! - dhe çoi kryet me ia pa ftyrën s’amës.
— Hajt, tash me e thanë ti vetë deri këtu…
— Po… e dij. Si fillon?
— Ati ynë…
— Ati ynë, bukën e bardhë na fal…
T’amën e zu gazi, dhe nisi të qeshi heshtaz, por e zu kolli:
— Jo, more… ti i re shum për shkurt…
— Uuu, kjo prallë asht shum e gjatë, s’e due - jo, aspak, - u zemrue Lili.
— Sa mirë Zefi e din uratën? E ti s’e din. Marre!
— Pooo, posi… ai nuk din asnjë prallë që dij une. Ai asht qyqe.
Ta kam rrahë, t’i kam ra grusht, pse më ka thanë se s’kena çka me hangër dhe pse s’ia kena pague paret për qira.
— Si, more, me i ra djalit të zotnis?! Të raftë pika duerve!
— Po fort, pra! Tash e mbys.
— Besa, s’guxon ma me e prekë me dorë… Jo, moj nanë, nuk duhesh me e rrahë Zefin…, - ndrroi e ama me të butë.
— Po, po pse me më thanë ai mue se s’kena bukë me hangër, - shfajësohej Lili e zani i dridhej gjithnjë ma tepër. Ishte gati të zhgrehet në vaj.
E ama e muer me të mirë. Ia kruente kryet. Dhe shpejt e zu gjumi.
Lili merrte frymë të rregullt. E ama u suell në shpine dhe ashtu e shtrime në shtresë kundronte nëpër gjysëmerrsinën e dhomës. Llamba, e ulun gati krejt, lëshonte erë vojguri nën tavanin e ultë të dhomës. Ia digjte cipën e hollë të hundës së ftofun, nga e cila kullonte ujë. Ajo e fshinte me gisht. Ndiente, ashtu e shtrime, si e tërheq shtresa, e thith, e përpin në një gjum të randë si plumbi e të pakuptueshem si errsina. Por, mendimi, si një korb i zi, ka ba çerdhën në një skaj të trunit në rrashtë, pjell të keqen mbas të keqes dhe s’len me fjetë. Diku nga fundi i mides i doli si një të dridhun, diçka si afsh i një dashjes, i një dëshirës, i një nevojës së domosdoshme. Edhe çudi! Ashtu e lodhun, e undshme dhe me shpirt e vujtun, ajo n’at cast dëshronte, si në nett e para të martesës, t’i shtrohej dëshirës me të gjith zjarrmin e një trupit që vuen. Aty, aty asht harresa, shpëtimi, e vetmja kënaqsi e jetës së saj varfanjake. Por edhe njajo punë bahet shpejt e hidhet si bërthama e kumllës së gjelbërt dhe pa pjeke… Në kësi nate, kur trupi zgjohet nga zjarrmi i etheve të mfshehta, njajo dëshirë asht si dëshira e njeriut, i cili mbasi ka vendosë të mbytet, hidhet n’ujë, i zehet fryma, mbytet, mbytet me siguri dhe që ndien kënaqësi bash pse mbytet.
Kola sonte ende s’ka ardhë, por ka me ardhë. Të vijë. Kola nuk asht ma Kola që ishte. Kola i mirë, i qeshun, me duer plot që vinte në shtepi nuk asht ma, - por asht Kola pa punë. Ç’e do burrin pa punë? - i tha një shoqe këto dite. Dhe grueja e votrës nuk ndien shumë për burrin pa punë. Po burri me çka dallohet nga grueja? Jo vetëm me pantallona, por me punën që ban për t’i sigurue grues mirëgjendjen. Dhe pikërisht me njatë dallohët. E kur burri s’e ka at punë, atëherë ç’e do? Të na lëshojnë vetë ta fitojmë jetesën, - por as njatë s’të lanë, të qesin ngatrresa, - i tha grues së Kolës një shoqe, e cila gjithashtu e kishte burrin pa punë. Ajo, bile, dhe i dha uha dhetë lekë. Dhe i tha:
— Kur të kesh nevojë të madhe, eja tek unë.
Grueja e ndershme e Kolës desh t’i thoshte kësaj grueje: jo, moj grue, une nuk vij në shtëpi tande - pse e tanë bota fliste për te se nuk asht e ndershme. Ajo desh t’i thoshte njashtu, por të dhet lekët, që i kishte shtërngue aq fort në dorë, i thanë: ndal! Dhe ajo te gjitha ato mendime të këqija i kapërdin. E kur i kapërdin, nuk iu duken gjithaq të këqija.
E sonte burri i saj ka me ardhë. Por, burri pa punë, a asht burr? Grues s’i bahet, s’i duket se asht burr. Dhe sonte kur të vijë, ka per të hymë si në shtëpi të huej, pa të drejta dhe marreveshje. E ndër shtresa, ratë, kur dora ka me udhtue me gjet harresën, grueja ka me i thanë: mos më prek!
* * *
Po Lili çka pat? Pse u zbe që nga maja e hundës deri të veshët? E syt pse i xhixhëllojnë në zjarrmi? Mos e zu malli për babën? Për babën që shkoi diku, nga do t’i bijë Lilit çukulada… - Mos harro me i prue Lilit çukulade, - i tha nana babës, kur ky me një valixhe të shkyeme, marrun uha, nisej nga dera e me sy të turbullt shikonte fëmin.
U nis, shkoi në kryeqytet. Atje, i thanë, se ka me gjetë punë. E këshilloi me gjithë mend dhe zoti Filipi. I dha diçka edhe për udhtim, uha. E shogja nuk bëzani fare kur i shoqi ia tha mendimin e vet. E Kolën, kur kjo s’bani za, diçka e theri thellë mfshehtas në zemër. Por u nis, me vendim të premë që t’u dërgoje fëmis dhe grues sa ma parë për jetësë. Me gjith vendim të premë të ti, kaluen disa dit të mira e ai nuk i lajmoi gja shtëpis. E shoqja priti dy javë rresht, dit’ e natë, ndoj lajm, letër a pare, por kur s’erdh gja, e kojet e bukës munguen e vdekja në rini nuk pritet me duer kryq, ajo ndryshoi jetën.
Po Lili? Lili çka pat? - Jo, s’e zu malli per babën. As për çukulade… Por u zbardh, u zbe që nga balli nën flokë deri në birë të mjekres së hollë, e në mes të fytyrës syt i qitshin shkendija.
— Nanë, ujë… ujë nanë, - dhe në jastëk sillte kryet herë në një anë, - herë në tjetren, me gishta që dridheshin kapte safën e ujit dhe s’e lëshonte pa e pi deri në fund. E e ama ia tërhiqte:
— Mjaft, moj nanë… Lil, mjaft ke pi…
— Dhe për një muej, i cili ka 30 ditë, ditë për ditë e zune Lilin ethet. Kur ish ndër ethe, i skuqeshin mollzat e syt zvogloheshin; e me te kaluemen e tyne zbehesh dhe qante ose pse nana nuk ia plotsonte dëshirën, ose pse i pëlqente të qajë. Me qa, kur ke vner dhe ethe, asht nje ngushllim ndoshta, kushedi.
— Uf, si ma plase spirtin, - i thoshte e ama kur ky qante. E Lili vazhdonte te qajë jo pse ia plaste shirtin s’amës, por pse i pëlqente te ndëgjoje si i oshtin zani i vet ndër veshë dhe i pëlqente të qajë nga inati, nga inati. Pse mos të qaj? Po fort! - mendonte Lili me vete.
— Pse s’me nep, pra, bukë të bardhë? E, pse s’më nep? - i sillej s’amës, e cila i kish mendët e humbuna - dhe vazhdonte të qajë.
Pau e ama se si Lili u zverdh si drita e bishtukut e ethet nuk po e lenë. Dhe e dinte se duhet me thirrë mjekun, me ble barna, me i ba Lilit minestër për me hangër, me pimë limonadë në vend t’ujit kur ka zjarrmi, me u veshë trashë kur del përjashta, të githa këto i din e ama e Lilit, i ka mësue te zotnia kur, si vajzë ishte shërbëtore, por…
Dhe një ditë, kur Lilin, mbas etheve të forta e zu gjumi, e ama e ndryni shtpine dhe shkoi të grueja që i kish dhanë uha dhetë lekë. Shkoi shpejt, pa kthye djathtas e majtas dhe pa u mendue ma gjatë, por me vendim të premë, si dhe burri i saj, për me gjetë të hollat e nevojshme që i duheshin për mjekimin e Lilit.
* * *
Dhe mjeku erdhi. Një burr i shtyem në mot me ungjill në dorë. Hyni tue shikue djathtas e majtas që të shofi kënd. I doli e ama e Lilit. Lili ndër shtresa ish bamë palmuç. Mjeku iu avit, nxori termometrin t’ia vejë nën sqetull. Por Lili, si duket u friksue nga termometri, ia nisi të qamit dhe i shmangej mjekut. E ama iu avit, e mori me të mirë, e perkëdhelte, e puthte dhe së fundi mezi ia vunë termometrin. Gishtat e ftohta të mjekut iu dukën si thika Lilit. Dridhej i tanë nga friga e mjekut, nga të ftohtit, nga vuejtja dhe s’dinte se ç’bahej me të. Veç kur e mbuluen dhe e lanë të qetë ndër ethet e tij, mori frymë thellë me të tanë gjoksin. Mjeku i kish rrudhë buzët dhe mendohej. Shikonte përqark e në parakalim ndër sy të tij pasqyroheshin plaçkat e një shtëpie varfanjake. Dritorja me xhama të thyem e të ngjitun me letër, dy karriga jo të sigurta, një tavolinë e shtrembtë mbi një qilim të arnuem, në qoshe fuguret e ndër qoshe tjera pëlhura merimangash si trofejet e mshefuna të mjerimit. Së fundi, syt e mjekut ndeshën në syt e grues, e cila e shikonte me frigë.
— Duhesh me u kujdesë shum për fëmin, përndryshe do ta humbish. Shum kohë ka pasë zjarrmi të madhe, - mezi iu kujtua mjekut me folë dhe mori të shkruejë recetën. Kur u nis me shkue, grueja e pyeti sa duhet t’i paguajë. Por ky i tha të blejnë barnat me ato të holla. Ajo ulet në një vend si e mpime, shikonte mjekun, i cili iu avitte deres s’oborrit në shpinë mbrapa, dhe iu avulluan syt. Mbet ashtu një kohë… Gjëmimi i Lilit e tërhoq. Ngau të djali, u shtri pranë tij, zu ta rroki, ta përkëdheli me fjalë:
— Do shndoshesh, moj nanë, do shndoshesh, pëllumb! Tash të blen ty nana me hangër të gjitha të mirat. Çka don me të ble?
Por Lilin, si shifet në kët çast, s’e interesonte asgja, veç gjëmonte, - dhe nuk iu përgjegj s’amës së gëzueme nga mirsia e mjekut. E ajo u mendue, diçka si me e piskue për zemer; mendoi se noshta mjeku s’i muer të hollat nga se Lili ka me… “Jo, jo, - pëshpritte, - ruejna zot!” Dhe me frigë e shikoi djalin, e mbuloi mirë dhe u çue.
Sahati i kishës trokiti një herë, ishte tre e gjysmë mbasdite të vjeshtës së dytë. Grueja u sue me vrull, shkoi në dhomë të zjarrmit dhe në sqoll nisi krizma e enve dhe e ujit. Mbasi u la mirë dhe u mshi, iu avit pasqyrës të cilën ia kish dhanë uha Lezja, grueja e dhetë lekëve. Mori krem, e fërkoi ftyrën e një erë e kandshme u përhap nëpër dhome. Nëpër retë e pudrës grueja shikonte veten në pasqyrë dhe kujdesej sa ma natyrshem t’i skuqi buzët. Jo jo, s’jam plake! mendonte. Ti je e bukur, moj dreq! - E kur burri s’ta çon as një letër, e ti me fëmi po vdes unit, besa ti je e marrë, - i tha Lezja. Dhe ia regulloi punën.
Lili kish qitë kryet nga mbulesa dhe me sy xhixhillues shikonte t’amën. Mezi e njofti. Kurr s’e ka pamë nanën kaq bukur të veshun e të goditun. Kjo iu avit, e çoi, e mbështjelli me jorgan dhe në gryke, e mori në dhomë të zjarrmit. I shtroi pranë votrës dhe i tha të rrijë urtë se ka me ardhë një zotni në dhomë tjetër. Lili shikonte t’amën me admirim fminuer, gati ishte të rrafi shplakët nga gëzimi. Por kur i foli kjo seriozisht për ardhjen e një zotnis në dhomë tjetër, ai s’bani za; si duket e kuptoi randsin e çastit. U shtri ratë, u mbulue, u struk, u mblodh dyfish si krymbi dhe me sy të mbyllun shifte nanën aq bukur të veshun e të goditun. E e ama, mbasi kish mshie dhomen dhe ndreg, aq sa mund t’u ndreqte, kish qëndrue në mes të dhomës në mendim. "Mos rri e vrame, se burrat s’kanë qejf ashtu me e pamë gruen, - e mësonte Lezja. — Qeshu, fol, mos rri si qyqe. E në rase se të pyet kush pse çon këso jete, ti thueji si të duesh, mundesh me i thanë edhe të vërtetën, por thueja tue buzëqeshë. Mos gabo me të shpëtue lott, se ai burr nuk të kthehet ma kurr. Por qeshu, fol, ban lojna. Unë e dij, moj motër, se ty m’at çast të pëlset zemra, por çka me bamë… për hatër të djalit që e ke të smundë… dhe jeta duhet jetue, te e mbramja, s’asht edhe një punë e madhe! Tjerët i bajnë këto punë për qejf, e na i bajmë për hall, - i tha Lezja ma me za dhe tue çue duert përpjetë nga zemërimi që duhet me i thanë gjithe kto fjalë që t’ia mbushi mendjen për një punë aq të thjeshte.
Tash ajo gendron në mes të dhomës, e goditun për me pritë… Te githa mendimet mallëngjyese dhe jomallengjyese, fundojnë te keshilla e Lezes: buzëqesh! Ajo iu avit pasqyrës, buzëqeshi dhe i pëlqeu vetvetja. S’kish dijtë deri tash se ishte një bukuri e mshefun.
Tinglloi ora katër. Grueja shikoi nëpër dritore dhe qe: nëper oborr po vjen i prituni. Ajo mblodhi fuqin, e nori prej dikah një buzëqeshje, e vendosi mbi ftyrë të vet dhe i duel para mikut të pritun…
* * *
Posa hyni Kola në rrugzën ku e kish shtëpin, i nguli syt mu në derë t’oborrit që prej së largu. Pau se bash nga dera e shtëpis së tij doli një zotni i huej, i panjoftun. Kolës diçka i ra në krye. Si me ia pasë shkrepë dikush për mur. Zotnia i panjoftun kaloi në drejtim të kundert të rrugës, ngadale, i qetë. E Kola e ngadaloi hapin. Gjithfarë mendimesh si shigjeta ia përshkojshin trutë. Por asnjë mendim nuk ishte qetues,as nuk e fashitte ndërgjegjen e tij të çueme peshë në dyshim. Me hap të sigurt hyni nëper derë t’oborrit. Dyert e shtëpis, dritoret, në vrullin e mendimeve të hidhta, i lojshin para syve, iu dukeshin dyfish, shtrembët, gjithsesi. Praku i derës shkonte e vinte. Në dritoren e dhomës së zjarrmit pau një grue shumë të hieshme, dukej se numron të holla. Thelltë, në ndërgjegjen e tij t’errsueme, vegoi një rreze e vogel shprese: ndoshta grueja e tij nuk banon ma kët shtëpi! Do të kete dalë vetë, ose do ta ketë qitë jashtë i zoti për mospagim qiraje. S’ka gjë… Ma mirë njashtu… se njerzit e huej me ardhë te grueja e tij, - mendonte Kola msheftas, tue e mshefë dhe nga vetvetja at mendim. Por sa kapërceu prakun pau plackat të cilat i ka lanë. U zhduk ajo rreze e vogel shpresë. Si një i plagosun randë, u ul në karrige, disi u mblodh e shikimin e mbërtheu përtoke. Po ajo grueja në dritore? - mendonte. - Para tij erdh grueja, e cila së parit, me të pamë të shoqin, u hutue, u zbe. Kola çoi kryet, në gruen e dritores njofti gruen e vet. Po, asht goditë për at zotnin, - mendoi. Uli prap kryet dhe shikimin prap e mbërtheu përtoke, në një vrimë ndër drrase. Heshtje. E zemra donte t’i bërtasi, t’ulurije si bisha së cilës ia kanë prishë strofullën. T’ulerijë, por s’kish fuqi. I shkyem, i lodhun, i mjeruem rrinte ke karriga pa levizë. Grueja, kur e mblodhi veten, e pyeti:
— Kur ke ardhë?
— Tash…, - u përgjegj shkurt pa drejtue kryet nga ajo.
— Lili asht shum i smundë, - i tha e shoqja. Por ai vazhdoi të shikojë përtoke vrimën ndër drrasa. Ishte një vrimë shumë interesante!