Skanimi i faqes
(majtas)
(majtas)
Teksti i gjeneruar automatikisht
(djathtas)
(djathtas)
LIBR'I ARTE I SHOIPERISE
Kryengritja
Shqiptare
PREJ
MIHAL GRAMENOS
BOTIM I DREJTORIS SE PERGJITHSHME S' ARSIMIT
SHTYPSHKRONJA « VLORA»
G. DIRETTORE & 0.
VLORE
Kryengritja
Shqiptare
PREJ
MIHAL GRAMENOS
BOTIM I DREJTORIS SE PERGJITHSHME S' ARSIMIT
SHTYPSHKRONJA « VLORA»
G. DIRETTORE & 0.
VLORE
Botim i Drejtorís se Pergjithshme s' Arsimit
LIBR' I ARTE I SHQIPERISE
KRYENGRITJA SHOIPTARE
PREJ
MIHAL GRAMENOS
5
Shtypshkronja G. Direttore & C.
VLORE
LIBR' I ARTE I SHQIPERISE
KRYENGRITJA SHOIPTARE
PREJ
MIHAL GRAMENOS
5
Shtypshkronja G. Direttore & C.
VLORE
SHENJE
MERITE, ATDHESIE E KALORESIE
KETE LIBRE JA DEDIKONJ
SHPETIMTARIT EDHE BURRIT MATH
TE SHQIPERISE
AHMET ZOGUT
PRESIDENTIT PARE
TE
REPUBLIKES SHQIPTARE
-
BERESI
MIHAL GRAMENO
MERITE, ATDHESIE E KALORESIE
KETE LIBRE JA DEDIKONJ
SHPETIMTARIT EDHE BURRIT MATH
TE SHQIPERISE
AHMET ZOGUT
PRESIDENTIT PARE
TE
REPUBLIKES SHQIPTARE
-
BERESI
MIHAL GRAMENO
AHMET ZOGU
Presidenti i Pare i Republikes Shqiptare
Presidenti i Pare i Republikes Shqiptare
Parëthënie.
Me 1908 pas lirise edhe prokllamimit te Kon-
shtutes, te Tyrgise, pa si u-rezuam edhe neve nga ma-
let e Shiperise muarm lamtumire njeri nga jatri, prej
shoku shokut, edhe u-perndame ne per shtepite. Unë,
dyke kujtuar ge detyrat kundrejt atdheut nuku kanë
kurre të sosure, u-mentuash ge te shkruanj këte li-
bre, pas shenimeve ge kisha mbajtur nga malet me
shpres® ge do ti sherben atdheut edhe do t'i sjell do-
bi pritmies Shgiptare.
« Kryengritja Shiptare », ge ka emin libri, ëxhte
histori, e cila tregon gysh u-organizua i pari komi-
tet kombëtar kryengrites, per lirin' e Shiperise, vë-
prat te Komitetit, pesimet, voitjet, ndjekjet edhe lufle-
rat ge bëne komitat Shiptare me ushterine Tyrke,
gier sa u dha liria më 1908.
Kur se kombi yne fatzi ndodheshe ne roberi, ishte
edhe i dënuare ge te kombesohet, pa e najëre ket®
gjeme kage te madhe, te turpeme edhe te rezikçme, as
pak fatzinite Shgipëtare! Nuku ishte shkaku i niry-
shimit fetar, mitis Shiptarëvet, as perdorimi i for-
ces, as i shkallëve te nalta ge u-jepnin, as dhelperit,
as shtrëngimiti math, ge perdornin armiget, po ishte
perdorimi i shkolles !
Me anën te shkollavet perpigeshin ge t'i përçaine.
t'i armigésojne, midis tyre. edhe më kete mënyre t'i
combesoine. Jo ge t'u humbisnin gjuhën e tyre te
nenes, jo; e dinin fort mire ge giuha amtare nuku
humbet lehte, edhe age me tepër ne kombi Shkiptar,
po ishte tjater minyre. Në alo shkolla do te mëso-
Me 1908 pas lirise edhe prokllamimit te Kon-
shtutes, te Tyrgise, pa si u-rezuam edhe neve nga ma-
let e Shiperise muarm lamtumire njeri nga jatri, prej
shoku shokut, edhe u-perndame ne per shtepite. Unë,
dyke kujtuar ge detyrat kundrejt atdheut nuku kanë
kurre të sosure, u-mentuash ge te shkruanj këte li-
bre, pas shenimeve ge kisha mbajtur nga malet me
shpres® ge do ti sherben atdheut edhe do t'i sjell do-
bi pritmies Shgiptare.
« Kryengritja Shiptare », ge ka emin libri, ëxhte
histori, e cila tregon gysh u-organizua i pari komi-
tet kombëtar kryengrites, per lirin' e Shiperise, vë-
prat te Komitetit, pesimet, voitjet, ndjekjet edhe lufle-
rat ge bëne komitat Shiptare me ushterine Tyrke,
gier sa u dha liria më 1908.
Kur se kombi yne fatzi ndodheshe ne roberi, ishte
edhe i dënuare ge te kombesohet, pa e najëre ket®
gjeme kage te madhe, te turpeme edhe te rezikçme, as
pak fatzinite Shgipëtare! Nuku ishte shkaku i niry-
shimit fetar, mitis Shiptarëvet, as perdorimi i for-
ces, as i shkallëve te nalta ge u-jepnin, as dhelperit,
as shtrëngimiti math, ge perdornin armiget, po ishte
perdorimi i shkolles !
Me anën te shkollavet perpigeshin ge t'i përçaine.
t'i armigésojne, midis tyre. edhe më kete mënyre t'i
combesoine. Jo ge t'u humbisnin gjuhën e tyre te
nenes, jo; e dinin fort mire ge giuha amtare nuku
humbet lehte, edhe age me tepër ne kombi Shkiptar,
po ishte tjater minyre. Në alo shkolla do te mëso-
- 8 -
heshin, pa dyshim, ne giuhën e tyre eche do t'i me-
sonin midis te tjerave historine te kombeve te tyre.
Cili eshte ajy prej Shaiptarëvet, ge ku giyrmuar
shkollat edhe nuku ishte combesuar vetem e vetëm nga
historia te mesonte, te armigëvet te Shauperise? Që
ne krye, domethene te foshnjerise, te killisnin dyke me -
suar nga nonje emer trimi, te cilit i vinin edhe fy-
tyren herojike, te veshur me lloji loji petka edhe te
armatosure ge ne krye gier ne këmbë! Cunat e vegjel si edhe
vajzat gudideshin me genjeshtrat e perallat trimnore. qu
tregonin mesonjesit e mesonjeset, edhe u mbeteshe per
tëte rinjosure ne zemre. Dale gadale, pas të riturit
te femijes, u shtonin këto mësime gier i kllisnin ne
per historite plot me te rema edhe me von te vërteta,
gjer arrinin cunat t'a kishin per turp te quheshin
Shaiptare! Edhe jo kage veten; po riteshin me ndje-
njat ge nje dite te beheshin edhe ata theror®, si tri-
mat e historise, per atdheun. po, per fat te zi, per
nje atdhe te huaj edhe armike!
Sa djem prej kombit Shgiptar nuku jane berë
therore dyke nderuar e xbukuruar faget e historis®
Tyrke, Greke, Serbe, Italiane edhe kombeve te tjere?
Edhe sa e sa nuku jane vrare midis tyre, villa me
vella, per kombet e huai, nga shkaku se kishin hum-
bur ndjenjal komkëtare edhe pandeheshin si ca ar-
mige te pa nginjur? Shumë edhe shumë shkuan më
kot me anën te shkollavet, po veçanërisht me anën
te historise, te cilën e thethinin te rinjte Shipitare!
Ne te këtille giendje kisha arrire, edhe une kur
si nga Zoti me dergoine librin te të pavdekurit pa-
triot Vasil Dhimitri Russit, nga Romania, të shkru-
are shaup me shkronja te ndryshme. Zura gadale
te legit edhe shekonja ge sikur me higte nje magnet
ge t'e leçit fare e te ndjenj nje embëlsine te madhe
dyke kupëtuar c'do ge shkruante. Me gezim te math,
mora librin t'ua tregonj e bashkinënezvet, te cilet
mbetne te habitur kur panë ge paska libra edhe ne
gjuhen shgipe.
heshin, pa dyshim, ne giuhën e tyre eche do t'i me-
sonin midis te tjerave historine te kombeve te tyre.
Cili eshte ajy prej Shaiptarëvet, ge ku giyrmuar
shkollat edhe nuku ishte combesuar vetem e vetëm nga
historia te mesonte, te armigëvet te Shauperise? Që
ne krye, domethene te foshnjerise, te killisnin dyke me -
suar nga nonje emer trimi, te cilit i vinin edhe fy-
tyren herojike, te veshur me lloji loji petka edhe te
armatosure ge ne krye gier ne këmbë! Cunat e vegjel si edhe
vajzat gudideshin me genjeshtrat e perallat trimnore. qu
tregonin mesonjesit e mesonjeset, edhe u mbeteshe per
tëte rinjosure ne zemre. Dale gadale, pas të riturit
te femijes, u shtonin këto mësime gier i kllisnin ne
per historite plot me te rema edhe me von te vërteta,
gjer arrinin cunat t'a kishin per turp te quheshin
Shaiptare! Edhe jo kage veten; po riteshin me ndje-
njat ge nje dite te beheshin edhe ata theror®, si tri-
mat e historise, per atdheun. po, per fat te zi, per
nje atdhe te huaj edhe armike!
Sa djem prej kombit Shgiptar nuku jane berë
therore dyke nderuar e xbukuruar faget e historis®
Tyrke, Greke, Serbe, Italiane edhe kombeve te tjere?
Edhe sa e sa nuku jane vrare midis tyre, villa me
vella, per kombet e huai, nga shkaku se kishin hum-
bur ndjenjal komkëtare edhe pandeheshin si ca ar-
mige te pa nginjur? Shumë edhe shumë shkuan më
kot me anën te shkollavet, po veçanërisht me anën
te historise, te cilën e thethinin te rinjte Shipitare!
Ne te këtille giendje kisha arrire, edhe une kur
si nga Zoti me dergoine librin te të pavdekurit pa-
triot Vasil Dhimitri Russit, nga Romania, të shkru-
are shaup me shkronja te ndryshme. Zura gadale
te legit edhe shekonja ge sikur me higte nje magnet
ge t'e leçit fare e te ndjenj nje embëlsine te madhe
dyke kupëtuar c'do ge shkruante. Me gezim te math,
mora librin t'ua tregonj e bashkinënezvet, te cilet
mbetne te habitur kur panë ge paska libra edhe ne
gjuhen shgipe.
— 9 —
Gezimin tone deshnim t'ja sfagnim edhe Direk-
torit e mesonjesit tonë Dhjamantiut, Grek, i cili na
gertoji ashperisht dyke thëne ge ehte mekat edhe
kurre mos zeme te ketilla libra me dore. Lumterisht,
perves meje, zuri renje ndjenja kombëtare edhe ne
shume bashkenënes, nga te cilet siell ner mënt Nuçi
Buzon, Kristo Flogin, Fogion Dr. Turtulli, Thoma
Avramin, Spiro Dusin etj, keshtu ge pastaje e ki-
shim per turp ge te mos queshim Shgiptare! N°
1885 shkova per ne homani edh'atje gieta fushën të
hapur per te xvillar e punuar 40 jet, gjer sot, per
re shenjin gellim te atdheut tim le shtrenjte.
Këto me shtyne ge te shruanj e botoni librin
« Kryengritja Shgiptare », historine te vertejte, te le-
vizjes per lirin' e Shiperise, ge te mesone te rinjte
najekjet, vojtjet, burgimet e githe te kegiat ge kane
hegur vellezerit edhe atrit e tyre, per le arrire me
therorira te medha diten e sotme, diten e shenjte gë
te valonje flamuri dykrenor kombëtar mbi Republiken
Shgipëlare !
Sie thame ne krye, doreshkrimin e pata shkroj-
tur me 1908 edhe prisnia kohën ge t'a shtyp, perja-
shta, kur se persëri Tyrgit zunë ndjekjet kundra kom-
bit Shipëtar. Ju pregatit me prape kryengritjes po,
nga shkaku i baskenevet te perditeshme ge me bënin,
doreshkrimin ja dhashe një kushërire, Vikes P. Llo-
gorit, ge t'a fshehe ne shtipi le saj. Mjerisht pas kry-
engrintieve ngjati lufta Ballkanike eithe pastaj shkelja
e Shiperise edhe kesisoi u-perçame dyke maë mua-
xhirlekun. Une bashke me gjithe femijen u-hothmë në
Amerike edhe kusherira ne Bullgari.
dë nga Amerika i shkrojta kushërires në Bull-
gari, po nuku e sillte ner mënt per librin, keshtu ge
e pandenja te humbur këte thesar, per historinë kom-
betare, kur jet fer fat ardhi Vika nga Bullgaria
edhe dyke kerkuar midis plackavet gjeti doreshkrimin.
Sa gezim ge ndjeva ishte e pamundure ge t' a tre-
gonj. Desha me vrap ge t'a botonj po në semundie më
Gezimin tone deshnim t'ja sfagnim edhe Direk-
torit e mesonjesit tonë Dhjamantiut, Grek, i cili na
gertoji ashperisht dyke thëne ge ehte mekat edhe
kurre mos zeme te ketilla libra me dore. Lumterisht,
perves meje, zuri renje ndjenja kombëtare edhe ne
shume bashkenënes, nga te cilet siell ner mënt Nuçi
Buzon, Kristo Flogin, Fogion Dr. Turtulli, Thoma
Avramin, Spiro Dusin etj, keshtu ge pastaje e ki-
shim per turp ge te mos queshim Shgiptare! N°
1885 shkova per ne homani edh'atje gieta fushën të
hapur per te xvillar e punuar 40 jet, gjer sot, per
re shenjin gellim te atdheut tim le shtrenjte.
Këto me shtyne ge te shruanj e botoni librin
« Kryengritja Shgiptare », historine te vertejte, te le-
vizjes per lirin' e Shiperise, ge te mesone te rinjte
najekjet, vojtjet, burgimet e githe te kegiat ge kane
hegur vellezerit edhe atrit e tyre, per le arrire me
therorira te medha diten e sotme, diten e shenjte gë
te valonje flamuri dykrenor kombëtar mbi Republiken
Shgipëlare !
Sie thame ne krye, doreshkrimin e pata shkroj-
tur me 1908 edhe prisnia kohën ge t'a shtyp, perja-
shta, kur se persëri Tyrgit zunë ndjekjet kundra kom-
bit Shipëtar. Ju pregatit me prape kryengritjes po,
nga shkaku i baskenevet te perditeshme ge me bënin,
doreshkrimin ja dhashe një kushërire, Vikes P. Llo-
gorit, ge t'a fshehe ne shtipi le saj. Mjerisht pas kry-
engrintieve ngjati lufta Ballkanike eithe pastaj shkelja
e Shiperise edhe kesisoi u-perçame dyke maë mua-
xhirlekun. Une bashke me gjithe femijen u-hothmë në
Amerike edhe kusherira ne Bullgari.
dë nga Amerika i shkrojta kushërires në Bull-
gari, po nuku e sillte ner mënt per librin, keshtu ge
e pandenja te humbur këte thesar, per historinë kom-
betare, kur jet fer fat ardhi Vika nga Bullgaria
edhe dyke kerkuar midis plackavet gjeti doreshkrimin.
Sa gezim ge ndjeva ishte e pamundure ge t' a tre-
gonj. Desha me vrap ge t'a botonj po në semundie më
— 10 —
hodhi ne shtrat, ku ndenja 9 muaj pa pare djellin
me sy. Me githe sèmundjen mëndjen e kisha tek li-
bri edhe me ndimën te a'dhetarit wyer Dr. Satih R.
Zavalani ge vuri gjithe shkencesine per sherimin t' im
kombetarisht i. m. th. pa pager, shkrojta gadale edhe
vellimin le ate me gene e perzjere ne kryengritjet, ge
pasuan edhe moia ane ne te gjitha.
Nuku dysumj ge mesonjesit, nxenësit edhe per-
githerisht giithe Shqi etarët do t'a pelgene këte histori
kombëtare, « Kryengrina shoupetare», pa vere tur ga-
bimet orthografike, te metat edhe fujet per te cilat u
körkonj ndjese me gene ge kage ishte fugia t'ime.
Vetëm u lutem giithe Shiptarivet, dyke nisur ge
nga Kryetari i sitetite air ne i fundit, ge te mos
u mungonje kurre kejo libre nga shtepia dyke ua line
trashegim femijes tyre edhe te mesojne riedhjet te hi-
storise kom etare gier u prokllamua Republika Shi-
ptare edhe te kete te Parin President Ahmet Logun,
shpëtimtarin edhe burrin te math të Shipërise!
Mbaruar me 17 May 1925, n° Korg®.
Berësi
Mihal Grameno
hodhi ne shtrat, ku ndenja 9 muaj pa pare djellin
me sy. Me githe sèmundjen mëndjen e kisha tek li-
bri edhe me ndimën te a'dhetarit wyer Dr. Satih R.
Zavalani ge vuri gjithe shkencesine per sherimin t' im
kombetarisht i. m. th. pa pager, shkrojta gadale edhe
vellimin le ate me gene e perzjere ne kryengritjet, ge
pasuan edhe moia ane ne te gjitha.
Nuku dysumj ge mesonjesit, nxenësit edhe per-
githerisht giithe Shqi etarët do t'a pelgene këte histori
kombëtare, « Kryengrina shoupetare», pa vere tur ga-
bimet orthografike, te metat edhe fujet per te cilat u
körkonj ndjese me gene ge kage ishte fugia t'ime.
Vetëm u lutem giithe Shiptarivet, dyke nisur ge
nga Kryetari i sitetite air ne i fundit, ge te mos
u mungonje kurre kejo libre nga shtepia dyke ua line
trashegim femijes tyre edhe te mesojne riedhjet te hi-
storise kom etare gier u prokllamua Republika Shi-
ptare edhe te kete te Parin President Ahmet Logun,
shpëtimtarin edhe burrin te math të Shipërise!
Mbaruar me 17 May 1925, n° Korg®.
Berësi
Mihal Grameno
VELLIMI I I.
Nga Baballarët e Kombit
NAIM FRASHERI 1846-1900
NAIM FRASHERI 1846-1900
Trimi Kombetar
FERIE FRASHERI
Chemistabli Germenfe
FERIE FRASHERI
Chemistabli Germenfe
PANDELI VANGJEL SHALESI
Nga Punëtorët e Shipërise
Nga Punëtorët e Shipërise
ÇERÇIS TOPULLI
MIHAL GRAMENO
Kryengritesit te pare Shqiptar®
MIHAL GRAMENO
Kryengritesit te pare Shqiptar®
BAJO TOPULLI
Themellonjesi i Komitetit Kryengritës
Themellonjesi i Komitetit Kryengritës
KRYE E I.
Me 1907, ne muaj te Prillit, nje anije me pelhur®
iqte vereitjen
te gjindjes te Brindisit, qytet i Italis®,
me deti Adriatik. Kejo anie kishte ca dite ge vertite-
she ne ujrat te Brindisit edhe nga levizjet ge bente
epte dyshim gö njö göllim te fsheht® giyrmonte. Edhe
me te vërtet po te giyrmonje, per s® afermi Kapitane
te anijes, kur delte perjashta natene, do te kupetonje
gellimin e tij.
Kapitani ishte nj® burre mesatar, i that®, musta-
get te mëdha e te verdha, robat e tij ishin gegenishte,
nga te cilat kupëtonje ge ishte Shqipëtar. No pyetjet,
nga g'ënt je, Ahmeti, sig quheshe kapitani anijes,
psheretite edhe dyke mbushur syte me lote pergjigje-
she: nga Ylgini! Kejo pyetje i pikellonte zemren te
mjerit Ahmet se me syt' e tij kishte pare kur gyteti i
tij lindjak, i bukuri Ylgin, kishte rene ne dore te Ma-
lit Zi, mö 1878.
Nje nate kur getesia zoteronte ne gytet, nje vër-
shellim dëgjonet ndane detit edhe pas pake kohe lopa-
tat feshëllenin ne det dyke sjelle nje barke ne drejtim
g® ku kishte dale vershellimi.
Me t® u afruar barka jep parollen, edhe ne per-
gjigjie rezonet Ahmeti, pastaj, si dolli perjashta edhe
haset me nente burra q'i kishin vershëllyer, u thote :
te gjitha jane gati edhe me gene ge kemi kohe te
mire, eshte shume mire te nisemi qe sonte.
Te lutemi Ahmet, i thot® nje nga burrat, te na
preg gjer neser brema me gene ge nuku jemi gati se
neser do te veje ky Zotëni, dyke treguar nj® nga bu-
Trat, ne Bari ku ka per te mare armete edhe neser
ibrema sigur do te nisemi.
Me 1907, ne muaj te Prillit, nje anije me pelhur®
iqte vereitjen
te gjindjes te Brindisit, qytet i Italis®,
me deti Adriatik. Kejo anie kishte ca dite ge vertite-
she ne ujrat te Brindisit edhe nga levizjet ge bente
epte dyshim gö njö göllim te fsheht® giyrmonte. Edhe
me te vërtet po te giyrmonje, per s® afermi Kapitane
te anijes, kur delte perjashta natene, do te kupetonje
gellimin e tij.
Kapitani ishte nj® burre mesatar, i that®, musta-
get te mëdha e te verdha, robat e tij ishin gegenishte,
nga te cilat kupëtonje ge ishte Shqipëtar. No pyetjet,
nga g'ënt je, Ahmeti, sig quheshe kapitani anijes,
psheretite edhe dyke mbushur syte me lote pergjigje-
she: nga Ylgini! Kejo pyetje i pikellonte zemren te
mjerit Ahmet se me syt' e tij kishte pare kur gyteti i
tij lindjak, i bukuri Ylgin, kishte rene ne dore te Ma-
lit Zi, mö 1878.
Nje nate kur getesia zoteronte ne gytet, nje vër-
shellim dëgjonet ndane detit edhe pas pake kohe lopa-
tat feshëllenin ne det dyke sjelle nje barke ne drejtim
g® ku kishte dale vershellimi.
Me t® u afruar barka jep parollen, edhe ne per-
gjigjie rezonet Ahmeti, pastaj, si dolli perjashta edhe
haset me nente burra q'i kishin vershëllyer, u thote :
te gjitha jane gati edhe me gene ge kemi kohe te
mire, eshte shume mire te nisemi qe sonte.
Te lutemi Ahmet, i thot® nje nga burrat, te na
preg gjer neser brema me gene ge nuku jemi gati se
neser do te veje ky Zotëni, dyke treguar nj® nga bu-
Trat, ne Bari ku ka per te mare armete edhe neser
ibrema sigur do te nisemi.
- 24 -
Si kur tê mos ishte gëllimi i shenjteruar, për, të
dashuren Shqiperi, thote Abmeti, do te mes u prisnja
se duhet te besoni se veveria e ketushme zuri te dy-
shonje e frike kam mos pesojme gjesendi. Tani edhe
nje dité mbeti ne mest, thote i pari, e me emërin te
Zotit as gjesendi do te mos pesojme se .kemi Perën-
dine me vehte.
Ashtu gofte, thotë Ahmeti, po nesër brema ne
ket® ore te jini gati, pastaj i ipi barkes edhe shhojti.
Si shkojti Ahmeti shkuan edhe burrat q® pam®,
te cilët me te u afruar ne gytet u perndane si cilido
në Hotel të tij. Këta burra kishin ca dite ge kishin
ardhur ne Brindis edhe iqnin verejtjen te Brindis an®-
ve, me gëne ge dukeshin te huaj me mos kuvenduar
as gjuhen Italiane, edhe ishin perndare ne per Hotele
e vetem fshehtazi haseshin edhe bisedonin.
Burrat t'anë, ge tregojme me siper, nuku ishin t®
tjere perveg se te paret kryengrites (komita) Shqipëta-
re, te eilët ishin mbledhur në Brindis ge te hidheshin
ne Shgiperi edhe te perpiqeshin per lirine. Reta burra
ishin Bajua edhe Gerçis Topulli, Veli be Klysyra, Ze-
man Mashkullori, Idris Jakova. Thanas Nasto, Naum
Trebicka, Hasan Toleri edhe Mihal Gramenua.
le nesermet brema, gjithe ne ate orë, vjen Ah-
meti edhe thote ge eshté gati së gjithash e me pelhura
te hapura, prandaj te vrapojme te shkuarët. Veli beu
i cili kishte vajtur ne Bari per arme, nu u u kthye
po teligrafisi qe ne mëngjes do të jete atje sigurisht,
po Ahmeti me mos duruar vendosmë ge te vinim ne-
ve ne anie, q'ate brema, e te prisnim atje gier neser
Veli benë.
Keshtu vendosme edhe ferçizi, Mihali, Idrizi,
Zemani edhe Thanasi si muarm armët, fishekët, robat,
te ngrëne edne g' duheshë per njö udhëtim, kage te
rezikshme, rymë ne barke edhe per pakë kohë arrim®
ne anije.
Pritme te nesërmet gjer me drek® po, mjerisht,-
Veli beu me shoket e tij, Naumn® edhe Hasanë, nu-
Si kur tê mos ishte gëllimi i shenjteruar, për, të
dashuren Shqiperi, thote Abmeti, do te mes u prisnja
se duhet te besoni se veveria e ketushme zuri te dy-
shonje e frike kam mos pesojme gjesendi. Tani edhe
nje dité mbeti ne mest, thote i pari, e me emërin te
Zotit as gjesendi do te mos pesojme se .kemi Perën-
dine me vehte.
Ashtu gofte, thotë Ahmeti, po nesër brema ne
ket® ore te jini gati, pastaj i ipi barkes edhe shhojti.
Si shkojti Ahmeti shkuan edhe burrat q® pam®,
te cilët me te u afruar ne gytet u perndane si cilido
në Hotel të tij. Këta burra kishin ca dite ge kishin
ardhur ne Brindis edhe iqnin verejtjen te Brindis an®-
ve, me gëne ge dukeshin te huaj me mos kuvenduar
as gjuhen Italiane, edhe ishin perndare ne per Hotele
e vetem fshehtazi haseshin edhe bisedonin.
Burrat t'anë, ge tregojme me siper, nuku ishin t®
tjere perveg se te paret kryengrites (komita) Shqipëta-
re, te eilët ishin mbledhur në Brindis ge te hidheshin
ne Shgiperi edhe te perpiqeshin per lirine. Reta burra
ishin Bajua edhe Gerçis Topulli, Veli be Klysyra, Ze-
man Mashkullori, Idris Jakova. Thanas Nasto, Naum
Trebicka, Hasan Toleri edhe Mihal Gramenua.
le nesermet brema, gjithe ne ate orë, vjen Ah-
meti edhe thote ge eshté gati së gjithash e me pelhura
te hapura, prandaj te vrapojme te shkuarët. Veli beu
i cili kishte vajtur ne Bari per arme, nu u u kthye
po teligrafisi qe ne mëngjes do të jete atje sigurisht,
po Ahmeti me mos duruar vendosmë ge te vinim ne-
ve ne anie, q'ate brema, e te prisnim atje gier neser
Veli benë.
Keshtu vendosme edhe ferçizi, Mihali, Idrizi,
Zemani edhe Thanasi si muarm armët, fishekët, robat,
te ngrëne edne g' duheshë per njö udhëtim, kage te
rezikshme, rymë ne barke edhe per pakë kohë arrim®
ne anije.
Pritme te nesërmet gjer me drek® po, mjerisht,-
Veli beu me shoket e tij, Naumn® edhe Hasanë, nu-
- 25 -
ku dukeshin edhe ishim ne dishperim te math per no-
nje ngjarje te pa pandehur, kur Bajua na dergon nje
letre dyke na lajmeruar ge Veli beu me shoket u pe-
ndua, keshtu ge neve u nisme per ne Shgiperi.
Bajua pas marereshjes 'qö kishim bere, edhe ve-
ganërisht ne lutjet e mija, gendroji per edo ngjarje
edhe shkojti ne Amerike pe te mbledhur ndihma.
Po me perpara se te nisemi, per ne Shaiperi. be-
sojme te nevojshme qo te tregojme fillimin edhe orga-
nizimin te komitetit.
KRYE E II.
Pillimi 1 Komitetit
Me 1905 ne gytet Manastir ndodheshe Nënëdirek-
tor i Gjímnasios Turgishte Bajo Topulli, nga Gjino-
kastra. Atje biri te njojture me shume Shqipëtare at-
dhetare, me te cilët kuvendonte pör gjendjen e tme-
ruar, nö te cilen shkonte kombi Shipëtar. Asi kohe
kishte arrire ne njö deshperim te math, nga shkaku se
geveria Tyrke kerkonte me do menyre te farosurit te
gjuhes shqipe, si dhe gdo perhapje te ndjenjavet kom-
betare midis Shqipetarevet.
Me tjater anë andaret Greke, te organizuar ne
Greqi prej geverise Greke, u kishin shtin® tmere po-
pullit Shipëtar me ndjekjet edhe vrasjet qe veperonin
per dita, kundra tyre! Te mjerët Shqipetare githe shpre-
sen e kishin varur tek Perindia se as nonje shenje
permiresimi nuku dukeshe qö gjekundi.
Qö te gjithe pra e ndjenin rezikun te math edhe
ge te gjithe desheronin nje organizim komiteti, per
mprojtjen te kombit, po, mjerisht, as nonje nuku gu-
xonte te gfaqte kete menjtim, me gene ge kishte arti-
re koha sa te druhet vëllaj nga vëllaj i vet! Ajo ko-
he tiranike, e Hamitit kug, nuku ka edhe as g® do
te kete shembell ne histori.
Bajo Topulli mö guximtar, nga te tjerët, i gfaget
ku dukeshin edhe ishim ne dishperim te math per no-
nje ngjarje te pa pandehur, kur Bajua na dergon nje
letre dyke na lajmeruar ge Veli beu me shoket u pe-
ndua, keshtu ge neve u nisme per ne Shgiperi.
Bajua pas marereshjes 'qö kishim bere, edhe ve-
ganërisht ne lutjet e mija, gendroji per edo ngjarje
edhe shkojti ne Amerike pe te mbledhur ndihma.
Po me perpara se te nisemi, per ne Shaiperi. be-
sojme te nevojshme qo te tregojme fillimin edhe orga-
nizimin te komitetit.
KRYE E II.
Pillimi 1 Komitetit
Me 1905 ne gytet Manastir ndodheshe Nënëdirek-
tor i Gjímnasios Turgishte Bajo Topulli, nga Gjino-
kastra. Atje biri te njojture me shume Shqipëtare at-
dhetare, me te cilët kuvendonte pör gjendjen e tme-
ruar, nö te cilen shkonte kombi Shipëtar. Asi kohe
kishte arrire ne njö deshperim te math, nga shkaku se
geveria Tyrke kerkonte me do menyre te farosurit te
gjuhes shqipe, si dhe gdo perhapje te ndjenjavet kom-
betare midis Shqipetarevet.
Me tjater anë andaret Greke, te organizuar ne
Greqi prej geverise Greke, u kishin shtin® tmere po-
pullit Shipëtar me ndjekjet edhe vrasjet qe veperonin
per dita, kundra tyre! Te mjerët Shqipetare githe shpre-
sen e kishin varur tek Perindia se as nonje shenje
permiresimi nuku dukeshe qö gjekundi.
Qö te gjithe pra e ndjenin rezikun te math edhe
ge te gjithe desheronin nje organizim komiteti, per
mprojtjen te kombit, po, mjerisht, as nonje nuku gu-
xonte te gfaqte kete menjtim, me gene ge kishte arti-
re koha sa te druhet vëllaj nga vëllaj i vet! Ajo ko-
he tiranike, e Hamitit kug, nuku ka edhe as g® do
te kete shembell ne histori.
Bajo Topulli mö guximtar, nga te tjerët, i gfaget
- 26 -
me perpara Feim be Zavalanit pastaj se bashku u gta-
qin menjtimin Gjorgji @irjazit, Jashar Bidinckes, Nu-
si Nagit, Riza be Vilgishtit, Grigor Cilkes, Qani be
Ypit, Sejfi Vellamesit edhe kesisoj, pasi e pritn® me
gezim te math qe te gjithe, vendosne edhe
filluan te
parin Komitet Shqipëtar, me program kryengritese.
Komiteti zuri te punonje edhe te perhapet me ga-
pe te medha dyke formuar dege edhe dyke bere ane-
tare. Per kete gellim Bajua vaji ne korge edhe ne
Kolonje ku filloti dege te rea, keshtu ge pör dita shto-
neshin anetaret.
Qellimi i komitetit ishte qo te perhapet e te for-
conet mire edhe pastaj te zinte nga veperimi, mirepo
geveria Tyrke zuri te mare ere per nje lövizje te Shqi-
petarivet, andaj kerkonte me gjithe fuqi te xbulonte
göndren, fillimin si edhe programin te komitetit Shqi-
petar.
Nga ky shkak si edhe nga vrasja e tmeruar, te an-
dareve Greke, no Negovan, mbi patriotin te math, Pa-
pa Kriston bashkö me vellan' o tij Papa Theodhosin
vendone qe te zëne nga veperimi, pa u arrire pem:
mire. Me 23 te Marsit 1906 Bajua me Riza Velgish-
tin, me nxenësit te Qjimnasios Qamil Panariti, Pertef
be Rusi edhe Selim be Pojanin lene gytetin Manastir
edhe shkuan ne lolonjo dyke i bashkuar edhe Hysen
be Dishnica gier atje.
Ne Kolonje, si bashkonen me Qani be Starjen Y-
pin edhe me te tjere, zune nga vepërimi dyke fornu-
ar geta komitash edhe t'i regullone. Pernjeheresh u
perhap fama ne Europe edhe ne Shipëri köshta ge
prismin te gjithe, me pa durim, te shohin Hoxhen
sig e quanin Bajo Topullin - edhe te bashkoneshin
me ate. @everia Tyrke zuri ndjekjet edhe Fehim be
Zavalanin e binö syrgiyn ne Akri te Sirise, o te tjere
gjekte.
Po per fat te keq zunö e dhelperite - te cilat
kane prishur kurdohere Shiperine - edhe bintne nxë-
nesit qo te talen prandaj Bajoja shkojti ne Gjinokas-
me perpara Feim be Zavalanit pastaj se bashku u gta-
qin menjtimin Gjorgji @irjazit, Jashar Bidinckes, Nu-
si Nagit, Riza be Vilgishtit, Grigor Cilkes, Qani be
Ypit, Sejfi Vellamesit edhe kesisoj, pasi e pritn® me
gezim te math qe te gjithe, vendosne edhe
filluan te
parin Komitet Shqipëtar, me program kryengritese.
Komiteti zuri te punonje edhe te perhapet me ga-
pe te medha dyke formuar dege edhe dyke bere ane-
tare. Per kete gellim Bajua vaji ne korge edhe ne
Kolonje ku filloti dege te rea, keshtu ge pör dita shto-
neshin anetaret.
Qellimi i komitetit ishte qo te perhapet e te for-
conet mire edhe pastaj te zinte nga veperimi, mirepo
geveria Tyrke zuri te mare ere per nje lövizje te Shqi-
petarivet, andaj kerkonte me gjithe fuqi te xbulonte
göndren, fillimin si edhe programin te komitetit Shqi-
petar.
Nga ky shkak si edhe nga vrasja e tmeruar, te an-
dareve Greke, no Negovan, mbi patriotin te math, Pa-
pa Kriston bashkö me vellan' o tij Papa Theodhosin
vendone qe te zëne nga veperimi, pa u arrire pem:
mire. Me 23 te Marsit 1906 Bajua me Riza Velgish-
tin, me nxenësit te Qjimnasios Qamil Panariti, Pertef
be Rusi edhe Selim be Pojanin lene gytetin Manastir
edhe shkuan ne lolonjo dyke i bashkuar edhe Hysen
be Dishnica gier atje.
Ne Kolonje, si bashkonen me Qani be Starjen Y-
pin edhe me te tjere, zune nga vepërimi dyke fornu-
ar geta komitash edhe t'i regullone. Pernjeheresh u
perhap fama ne Europe edhe ne Shipëri köshta ge
prismin te gjithe, me pa durim, te shohin Hoxhen
sig e quanin Bajo Topullin - edhe te bashkoneshin
me ate. @everia Tyrke zuri ndjekjet edhe Fehim be
Zavalanin e binö syrgiyn ne Akri te Sirise, o te tjere
gjekte.
Po per fat te keq zunö e dhelperite - te cilat
kane prishur kurdohere Shiperine - edhe bintne nxë-
nesit qo te talen prandaj Bajoja shkojti ne Gjinokas-
- 27 -
tre per te filluar dege edhe per te mbledhur shoke e
- Qani beu Starja me Riza bene mbetn® ne Kolonj®
gier te ktheneshe Bajua.
Kur këto ngjisnin ne Shiperi dyke mare nje bu-
jo te madhe emri i Hoxhes, i pa lodhuri atdhetar,
Grigor Cilka. ngrihet prej Korge edhe hidhet ne Sof-
jo, te Bullgarise, e ne Bukuresht per te organizuar
Shq'petaret e atjeshme, pas programit te komitetit. Te
gjithe e pritne me gezun te math levizjen kombetare,
pastaj si u filluan me dege zune te mledhin ndihma
per komitetin.
Ne Bukuresht kryesin® te veprimit e kishin mar®
Pandeli Vangiel Shalesi, Vasil I. Zografi, Rafail Shu-
le, Andre Alilozi, Mihal Grimeno, Pandeli Durmishi
edhe te jere, te cilëvet na shpetone emrat. Edhe ne
Misir ishin formuar dege nëne kryesi te Thanas Tash-
kos, Jani Vruhos e Milo Dugit.
Nö këte kohe tri djem te rinj, Lambi Bimbli, Ko-
le Rikashi edhe Mige Papanastas, te mbushun
ndjenja patriotike ngrihen ge nga Amerika, ku jeto-
nin, edhe vene ne Sofje per te u-hedhur ne Shqiperi.
Mjerisht, me gjithe perpjekjet te komitetit Sofjes, nuku
muntne te hidhen dot, nga koha e shkuare, keshtu go
u shtrenguan te kthenen prape per n® Amerike se di-
meri afroneshe edhe nga te hollat vinin nö shtrengim.
Gazetat e Europes zune te shkruajne gier e gjate,
per mbi lövizjen te Shipëtareve, edhe t' u tregojne nj®
simpathi to madhe, po, pa shkuare shum® kohe, gani
be Starja bindet ne ke-hillat e miqve fagezinj edhe i
falet geverise Tyrke, e cilla pas pake kohe e burgosi
nö Manastir edhe hogi te kegijat gjer sa u dha lirija.
Riza Velgishti me pake shoke gendron si burrat edhe
vepiron ne kolonje edhe ne Sheri midis Permetit e
Leskovikut.
Bajua kur u kthye prej Gjinokastre edhe mesoti
ngjarjet u helmua pa mise, po si trim g® ishte zuri
nga veperimet. Ne Gjinokastre filloti nje dege edhe
mori me vehte vellan' e tij Sergizin, Zeman Mashku-
tre per te filluar dege edhe per te mbledhur shoke e
- Qani beu Starja me Riza bene mbetn® ne Kolonj®
gier te ktheneshe Bajua.
Kur këto ngjisnin ne Shiperi dyke mare nje bu-
jo te madhe emri i Hoxhes, i pa lodhuri atdhetar,
Grigor Cilka. ngrihet prej Korge edhe hidhet ne Sof-
jo, te Bullgarise, e ne Bukuresht per te organizuar
Shq'petaret e atjeshme, pas programit te komitetit. Te
gjithe e pritne me gezun te math levizjen kombetare,
pastaj si u filluan me dege zune te mledhin ndihma
per komitetin.
Ne Bukuresht kryesin® te veprimit e kishin mar®
Pandeli Vangiel Shalesi, Vasil I. Zografi, Rafail Shu-
le, Andre Alilozi, Mihal Grimeno, Pandeli Durmishi
edhe te jere, te cilëvet na shpetone emrat. Edhe ne
Misir ishin formuar dege nëne kryesi te Thanas Tash-
kos, Jani Vruhos e Milo Dugit.
Nö këte kohe tri djem te rinj, Lambi Bimbli, Ko-
le Rikashi edhe Mige Papanastas, te mbushun
ndjenja patriotike ngrihen ge nga Amerika, ku jeto-
nin, edhe vene ne Sofje per te u-hedhur ne Shqiperi.
Mjerisht, me gjithe perpjekjet te komitetit Sofjes, nuku
muntne te hidhen dot, nga koha e shkuare, keshtu go
u shtrenguan te kthenen prape per n® Amerike se di-
meri afroneshe edhe nga te hollat vinin nö shtrengim.
Gazetat e Europes zune te shkruajne gier e gjate,
per mbi lövizjen te Shipëtareve, edhe t' u tregojne nj®
simpathi to madhe, po, pa shkuare shum® kohe, gani
be Starja bindet ne ke-hillat e miqve fagezinj edhe i
falet geverise Tyrke, e cilla pas pake kohe e burgosi
nö Manastir edhe hogi te kegijat gjer sa u dha lirija.
Riza Velgishti me pake shoke gendron si burrat edhe
vepiron ne kolonje edhe ne Sheri midis Permetit e
Leskovikut.
Bajua kur u kthye prej Gjinokastre edhe mesoti
ngjarjet u helmua pa mise, po si trim g® ishte zuri
nga veperimet. Ne Gjinokastre filloti nje dege edhe
mori me vehte vellan' e tij Sergizin, Zeman Mashku-
- 28 --
Ilorin, edhe ca te tjere. Me mos mundur te bashkonen
as me Riza Velgishtin hidhen ne garket te Korges e
te Devollit, ku perhapnin levizjen kombetare. Ne keta
vënde u shogéruan edhe me Fejzo be Dishnicen e A-
postoll Plasën, keshtu qe u bene 11 shpirt.
Ne kete kole andaret Greke tmeronin popullin,
fort shume, si edhe grekomanët kishin zene nje ndje-
kje te repte kundra Shipëtarevet kombetare dyke pa-
tur geverine ndihmese, prandaj u vendos prej komite-
tit ge te veperonet nje goditje. Pas shume pritave q'i
ndyeri Foti, Despot i Korges, per mbi Bradvice me
9 te Shtatorit 1906.
Si u vra Dhespoti, Foti, nje ndjekje e repte zuri
geveria kundra komitave Shipëtare si edhe kundra
kombetarvet. Zune edhe burgjimet me dyzina midis te
cilvet Jovan Kosturin bashke me femijen, Salih But-
kën, Grigor Oilken, Ohran be Pojanin, Ibrahim gesa-
rikën, sot Baba i Tegese, Lazo Progrin e shumö te
tjere.
Eejzi be Alizoti, Reveritar i Korçes, perpiget me
glo menyre qe te bintnje Bajon per te falur, dyke ju
zotuar nje nenepunesi me te madhe, ne geveri, p, si
pi ge Bajua nuku bindet i dergoji fjale ge te largo-
net nga Mytesarifileku i tij, se ndryshe do t'a ndjek®
kimba kembes. Bajua mblodhi shokët edhe si bisedu--
an e gjetne te udhes ge te pranone keshillat te Fejzi
beut, me jater ane zune edhe shirat e pa-reshura, ke-
shtu, g® vendosne te hidhen ne anët e Ginokastres
edhe Bajua te slikonj® ne Europe per te mbledhur
n dihma.
Fezo be Dishnica me tri shoke Devollinj gendru-
an ne garkun te Korges edhe Devollit, e Bajua me
shoket e tjere shkuan per te körkuar Riza Velgishtin,
po si nuku e gjetne dot shkuan per ne Gjinokastre.
Atje u ishte thine ge t'i ndjeke fat'i lik me gene se
u perndane, si zogt' e korbit, njeri nga jatri. Shkaku
Ilorin, edhe ca te tjere. Me mos mundur te bashkonen
as me Riza Velgishtin hidhen ne garket te Korges e
te Devollit, ku perhapnin levizjen kombetare. Ne keta
vënde u shogéruan edhe me Fejzo be Dishnicen e A-
postoll Plasën, keshtu qe u bene 11 shpirt.
Ne kete kole andaret Greke tmeronin popullin,
fort shume, si edhe grekomanët kishin zene nje ndje-
kje te repte kundra Shipëtarevet kombetare dyke pa-
tur geverine ndihmese, prandaj u vendos prej komite-
tit ge te veperonet nje goditje. Pas shume pritave q'i
ndyeri Foti, Despot i Korges, per mbi Bradvice me
9 te Shtatorit 1906.
Si u vra Dhespoti, Foti, nje ndjekje e repte zuri
geveria kundra komitave Shipëtare si edhe kundra
kombetarvet. Zune edhe burgjimet me dyzina midis te
cilvet Jovan Kosturin bashke me femijen, Salih But-
kën, Grigor Oilken, Ohran be Pojanin, Ibrahim gesa-
rikën, sot Baba i Tegese, Lazo Progrin e shumö te
tjere.
Eejzi be Alizoti, Reveritar i Korçes, perpiget me
glo menyre qe te bintnje Bajon per te falur, dyke ju
zotuar nje nenepunesi me te madhe, ne geveri, p, si
pi ge Bajua nuku bindet i dergoji fjale ge te largo-
net nga Mytesarifileku i tij, se ndryshe do t'a ndjek®
kimba kembes. Bajua mblodhi shokët edhe si bisedu--
an e gjetne te udhes ge te pranone keshillat te Fejzi
beut, me jater ane zune edhe shirat e pa-reshura, ke-
shtu, g® vendosne te hidhen ne anët e Ginokastres
edhe Bajua te slikonj® ne Europe per te mbledhur
n dihma.
Fezo be Dishnica me tri shoke Devollinj gendru-
an ne garkun te Korges edhe Devollit, e Bajua me
shoket e tjere shkuan per te körkuar Riza Velgishtin,
po si nuku e gjetne dot shkuan per ne Gjinokastre.
Atje u ishte thine ge t'i ndjeke fat'i lik me gene se
u perndane, si zogt' e korbit, njeri nga jatri. Shkaku
— 29 —
i perndarjes rodhi se Bajua me Cergizin ryne ne Gji-
nokastre per te regulluar shtepine, me gene ge gjithe
vëllezerit e tyre ishin burgosur, edhe te marin gjesen-
di te holla se kishin mbetur pa nonje para ne xhep,
sa per shoköt i siguruan ne malet ku u dörgonin te
ngrene edhe te nevojshmet.
Nje brema vendosi edhe Abdyl Mersini, i cili ishte
me i zoti edhe me i misuari ne ato vende, te shkonje
ne Kardhiq, fshat'iti, e kesisoj mbetno Apostoli, Ze-
mani, Hasan Nikolica, Malo Cami edhe Rapo Mash-
kullori pa patur nonj® kryetar kur, nj® nate Rapo Ma-
shkullori u jeth armët Apostolit edhe Zemanit e•
shkon fshehtazi! Kur u xgjuan shoket, edhe shohin
ngjarjen te pa pritur, u tmeruan dyke pandehur nonje
tratheti prandaj vendosne te shkojne dyke mar® edhe
Lemane ge t'u tregonje udhen, gjer me tutje.
Mbetur i vetem, i giori Zeman, kthenet per ne Gji-
nokastre qe te lajmeronje Bajon dhe Gergizin, per kete
ngjarje, po tjater e keqe m'e madhe i rueshe Zema-
nit, se me ryre ne gytet e zune kollxhinite (ruajtesit)
te duhanit edhe do t'a shpinin ne Policie, po lumte-
risht ishte kryekollhi Raifi, kusheri me Topullenjte,
edhe kishtu e lane te lire e te veje ne shtepi te Bajos.
Kur mesuan ngjarjen Bajua me gergizin u bren-
gosne teper edhe kage u deshperuan sa, pa shkuar ner
mënt rezikun, duall te armatosur diten, per mes qyte-
tit, g® tö kerkojne shokët e gakerdisur. Si kerkuan mề
githe anëte, pa gjetur as nonje shenje, u ktkyen na-
ten ne shtepi te tyre dyke mallkuar fatin. Pa dyshim
qe gdo e ndenjure, ne Gjinokastre, ishte nj® rezik i
math per ata, se u xbuluan andaj vendosne te shkojne
ge te tre ne Sofje te Bullgaris® per te dimeruar.
Te nesermet, si munr lamtumire shkuan ne Pala-
vli, prane Delvines, nö kombetari Nazif Aderi i cili i
priti me gezim te mathi. Si ndejne ca dit, gier sa arriti
uje vapor Austriak, me perpjekjet te _Nazifit ryne ne
vapor edhe duall ne Kotor, pastaj, si u veshne me roba
gytetnore, shkuan ne Sofje ku athetarët e atjeshm® i
i perndarjes rodhi se Bajua me Cergizin ryne ne Gji-
nokastre per te regulluar shtepine, me gene ge gjithe
vëllezerit e tyre ishin burgosur, edhe te marin gjesen-
di te holla se kishin mbetur pa nonje para ne xhep,
sa per shoköt i siguruan ne malet ku u dörgonin te
ngrene edhe te nevojshmet.
Nje brema vendosi edhe Abdyl Mersini, i cili ishte
me i zoti edhe me i misuari ne ato vende, te shkonje
ne Kardhiq, fshat'iti, e kesisoj mbetno Apostoli, Ze-
mani, Hasan Nikolica, Malo Cami edhe Rapo Mash-
kullori pa patur nonj® kryetar kur, nj® nate Rapo Ma-
shkullori u jeth armët Apostolit edhe Zemanit e•
shkon fshehtazi! Kur u xgjuan shoket, edhe shohin
ngjarjen te pa pritur, u tmeruan dyke pandehur nonje
tratheti prandaj vendosne te shkojne dyke mar® edhe
Lemane ge t'u tregonje udhen, gjer me tutje.
Mbetur i vetem, i giori Zeman, kthenet per ne Gji-
nokastre qe te lajmeronje Bajon dhe Gergizin, per kete
ngjarje, po tjater e keqe m'e madhe i rueshe Zema-
nit, se me ryre ne gytet e zune kollxhinite (ruajtesit)
te duhanit edhe do t'a shpinin ne Policie, po lumte-
risht ishte kryekollhi Raifi, kusheri me Topullenjte,
edhe kishtu e lane te lire e te veje ne shtepi te Bajos.
Kur mesuan ngjarjen Bajua me gergizin u bren-
gosne teper edhe kage u deshperuan sa, pa shkuar ner
mënt rezikun, duall te armatosur diten, per mes qyte-
tit, g® tö kerkojne shokët e gakerdisur. Si kerkuan mề
githe anëte, pa gjetur as nonje shenje, u ktkyen na-
ten ne shtepi te tyre dyke mallkuar fatin. Pa dyshim
qe gdo e ndenjure, ne Gjinokastre, ishte nj® rezik i
math per ata, se u xbuluan andaj vendosne te shkojne
ge te tre ne Sofje te Bullgaris® per te dimeruar.
Te nesermet, si munr lamtumire shkuan ne Pala-
vli, prane Delvines, nö kombetari Nazif Aderi i cili i
priti me gezim te mathi. Si ndejne ca dit, gier sa arriti
uje vapor Austriak, me perpjekjet te _Nazifit ryne ne
vapor edhe duall ne Kotor, pastaj, si u veshne me roba
gytetnore, shkuan ne Sofje ku athetarët e atjeshm® i
— 30 —
pritne me nje gezim te math. Si ndejne et kohe, ne
Sofe, Bajua me Gergizin ardhe ne Bnkuresht ku at-
dhetarët i pritne me gezim te math. Ne kete kohe ar-
dhi lajmeja e zeze per vrasjen te Spiro Kosturit, ne
Selanik, edhe u helmuan ge te gjithe atdhetaret, me
gene ge kejo vrasje kishte karakter politik se Grekrit
goditnin atje ku u dhembeshe Shqipetareve. Bajua nu-
ku ndenji shume kohe, ne Bukuresht, me gene qö e
kerkonte Aladroja Kastrioti edhe shkojti ne Paris.
Asi kohe ndodhesha edhe une, autori i kesaj libre,
ne Romani prej 20 jet g® jetonja, ikur ge i vogël
prej atdheut, edhe g'atelere ryra ne lufte kombetare,
prandaj kur ardhi Bajua me Gergizin zemra me gante
edhe rihte pa prere ge te munt t i sherbenj atdheut
edhe me pushke ne dore, po mjerisht isha i dobet nga
fuqia edhe i pa i stervitur, se kurre gier atehere nuku
kisha ngjitur male ne kembe. Me gjithe kete do ndry-
shim i ketij menjtimi ishte i kotte, se me hante mu-
shkerine, prandaj ju luta Bajos te me mernin e mua
kur te delnin, perseri, dyke i thine ge do te jem i
lumtur te vdes ne shkembinjt' e Shiperise.
Bajua dyshonte ne fjalen time age me teper, se
me shinte te mesuar ne prehje, edhe me tjeter an®
shume veta ishin zotuar vetem, prandaj me thote ge
Shiperia eshte e gjithe Shuipetarevet, keshtu qe ne
desheronj ne Mars te ndodhem ne Sofie te Bullgarise.
Ditet me dukeshin muaj gjer sa ardhi Marsi edhe
shkova me vrap ne Sofje ku si u mblothme te gjithe
shkuam per nö Brindis, perveg Vasil Trebickes te ci-
lin e dërguam ne Korge, per te mare gjakun te Spiro
Kosturit, po komiteti i Korges e ndalojti te benje nje
goditje se geveria Tyrke do te mundonte kombetaret.
Po me perpara se te arrime ne Brindis hogme
mjaft udhes se ne Zeimun, kufi i Maxharis® me Ser-
bine, na ndaloji komiseri, nje bark zhabe edhe i lik,
edhe na kthen ne Beligrad. Ne Beligrad policia e sta-
cionit na dergon me harderma ne Prefekture dyke
ugrene, une, udhes ca kondake mbi kuris, kur desha.
pritne me nje gezim te math. Si ndejne et kohe, ne
Sofe, Bajua me Gergizin ardhe ne Bnkuresht ku at-
dhetarët i pritne me gezim te math. Ne kete kohe ar-
dhi lajmeja e zeze per vrasjen te Spiro Kosturit, ne
Selanik, edhe u helmuan ge te gjithe atdhetaret, me
gene ge kejo vrasje kishte karakter politik se Grekrit
goditnin atje ku u dhembeshe Shqipetareve. Bajua nu-
ku ndenji shume kohe, ne Bukuresht, me gene qö e
kerkonte Aladroja Kastrioti edhe shkojti ne Paris.
Asi kohe ndodhesha edhe une, autori i kesaj libre,
ne Romani prej 20 jet g® jetonja, ikur ge i vogël
prej atdheut, edhe g'atelere ryra ne lufte kombetare,
prandaj kur ardhi Bajua me Gergizin zemra me gante
edhe rihte pa prere ge te munt t i sherbenj atdheut
edhe me pushke ne dore, po mjerisht isha i dobet nga
fuqia edhe i pa i stervitur, se kurre gier atehere nuku
kisha ngjitur male ne kembe. Me gjithe kete do ndry-
shim i ketij menjtimi ishte i kotte, se me hante mu-
shkerine, prandaj ju luta Bajos te me mernin e mua
kur te delnin, perseri, dyke i thine ge do te jem i
lumtur te vdes ne shkembinjt' e Shiperise.
Bajua dyshonte ne fjalen time age me teper, se
me shinte te mesuar ne prehje, edhe me tjeter an®
shume veta ishin zotuar vetem, prandaj me thote ge
Shiperia eshte e gjithe Shuipetarevet, keshtu qe ne
desheronj ne Mars te ndodhem ne Sofie te Bullgarise.
Ditet me dukeshin muaj gjer sa ardhi Marsi edhe
shkova me vrap ne Sofje ku si u mblothme te gjithe
shkuam per nö Brindis, perveg Vasil Trebickes te ci-
lin e dërguam ne Korge, per te mare gjakun te Spiro
Kosturit, po komiteti i Korges e ndalojti te benje nje
goditje se geveria Tyrke do te mundonte kombetaret.
Po me perpara se te arrime ne Brindis hogme
mjaft udhes se ne Zeimun, kufi i Maxharis® me Ser-
bine, na ndaloji komiseri, nje bark zhabe edhe i lik,
edhe na kthen ne Beligrad. Ne Beligrad policia e sta-
cionit na dergon me harderma ne Prefekture dyke
ugrene, une, udhes ca kondake mbi kuris, kur desha.
— 31 —
te pinja uje ruges. Atje na pyesin edhe u thomi ge
jemi nisur per ne Amerike, po nuku deshnim te na
besonin, e keshtu urdhruan ge te na burgosin edhe
te lajmerone Ambasadën e Tyrgise ge te dergonje
ujeri. kur degjuam per köte u tmeruam po duruam
te shohim fundin, se nuku kishim g'te benim.
Nuka shkojti shume kohe kur se dy nenépunes
bashke me nje dragoman, te Ambasades Tyrke, edhe
na nxjerin nga podrumi ku na kishin kallur pastaj na
pyesin Tyrgisht nga jemi edhe ku vemi. Gergizi, me
gene ge Bajua me Shahin Kolonjen shkuan nga Zej-
muni per ne Viene, « thote Tyrgisht ge le tir pyesin
geverine Serbe, per kete, keshtu ge si u lajmeruan na
thone me ashperim se do tö un dergone ne Tyrgi.
Per fat une kisha nje paghaporte te vjeter, prej
te Romanise, edhe u thom ge une nuku e njoh Tyrgin®
se jam subjek i M. T. Karolit. Kur pane pashaportin u
pane ne sy edhe me thone qo ti je lindur ne Tyrqi po
une u pergjigja go kam ikur i vogël edhe ne Romani
kim sherbyer ne ushteri edhe fitova te drejtat, keshtu
qö me vrap mua mö liruan Serbët, edhe Gerçizi, Idri-
zi edhe Zemani mbetne te burgosur gier te beheshin
aktet e duhura edhe t' i jepnin ne dore te Ambasades,
per te i derguar ne Tyrgi.
1 liruar dal ne gytet edhe hasem me Thanasin,
te cilin nuku e burgosne se refeu pashaportin ge ne
krye, edhe te perpigemi per shoket, andej ketej. Per
fat gietme atdhetarin Aleksandri Balltadorin, ne Beli-
grade, i cili na rekomandoji ne Z. Naum Kristof, nj®
patriot Bullgar, keshtu ge se bashku lajmëruam Am-
basadat te Italise, Austrise edhe Romanise nga te ci-
let mesuam ge shokët tane te thone se nuku jepen ne
Tyrgi me gene te ikur per politike.
Lajmërova shoket, ne burg, edhe te nesermet kur
ul thone te behen gati se do t'i dergone ne Tyrqi,
köta pergjigjen ge nuku vene ne Tyrqi, me göne te
ikur per shkake politike, köshtu ge u shtrenguan te
na kthejne me xhanderma në kufi te Bullgarise. Per
te pinja uje ruges. Atje na pyesin edhe u thomi ge
jemi nisur per ne Amerike, po nuku deshnim te na
besonin, e keshtu urdhruan ge te na burgosin edhe
te lajmerone Ambasadën e Tyrgise ge te dergonje
ujeri. kur degjuam per köte u tmeruam po duruam
te shohim fundin, se nuku kishim g'te benim.
Nuka shkojti shume kohe kur se dy nenépunes
bashke me nje dragoman, te Ambasades Tyrke, edhe
na nxjerin nga podrumi ku na kishin kallur pastaj na
pyesin Tyrgisht nga jemi edhe ku vemi. Gergizi, me
gene ge Bajua me Shahin Kolonjen shkuan nga Zej-
muni per ne Viene, « thote Tyrgisht ge le tir pyesin
geverine Serbe, per kete, keshtu ge si u lajmeruan na
thone me ashperim se do tö un dergone ne Tyrgi.
Per fat une kisha nje paghaporte te vjeter, prej
te Romanise, edhe u thom ge une nuku e njoh Tyrgin®
se jam subjek i M. T. Karolit. Kur pane pashaportin u
pane ne sy edhe me thone qo ti je lindur ne Tyrqi po
une u pergjigja go kam ikur i vogël edhe ne Romani
kim sherbyer ne ushteri edhe fitova te drejtat, keshtu
qö me vrap mua mö liruan Serbët, edhe Gerçizi, Idri-
zi edhe Zemani mbetne te burgosur gier te beheshin
aktet e duhura edhe t' i jepnin ne dore te Ambasades,
per te i derguar ne Tyrgi.
1 liruar dal ne gytet edhe hasem me Thanasin,
te cilin nuku e burgosne se refeu pashaportin ge ne
krye, edhe te perpigemi per shoket, andej ketej. Per
fat gietme atdhetarin Aleksandri Balltadorin, ne Beli-
grade, i cili na rekomandoji ne Z. Naum Kristof, nj®
patriot Bullgar, keshtu ge se bashku lajmëruam Am-
basadat te Italise, Austrise edhe Romanise nga te ci-
let mesuam ge shokët tane te thone se nuku jepen ne
Tyrgi me gene te ikur per politike.
Lajmërova shoket, ne burg, edhe te nesermet kur
ul thone te behen gati se do t'i dergone ne Tyrqi,
köta pergjigjen ge nuku vene ne Tyrqi, me göne te
ikur per shkake politike, köshtu ge u shtrenguan te
na kthejne me xhanderma në kufi te Bullgarise. Per
- 32 —
këte ngjarje prisha une shume te holli, se shoket nu-
ku kishin po u gezuam kur arrime ne Sofje edhe shpe-
tuam pa u dorezuar ne Tyrgi.
Ne Sotje u bashkuam edhe me Bajon, te ktheur
nga Viena, teligrafisht, pastaj ndejme edhe ca kohe ne
Sofje gjer u pregatitme se rish per te ikur. Le te mos
harojme sherbimet edhe perpjekjet te atdhetarevet Sha.
hin Kolonja, Kristo Luarasi, Dhimiter Mole edhe A-
dem Shkabi, te cilët ishin zemra e levizjes kombetare
nö Bullgari. Kur na kthyen nga Beligradi Kristo Lu-
arasi na mhujti ne shtepi te tij edhe Dhimitri Mole i
na dergoti 2,000 frange ngo Filibeja.
Si muarm er pashaporte te reme, per shoköt,
shkuam nö Brinlis edhe q'atjé, sig tham®, me anijen
te Ahmet Yiginit per ne Shgiperi.
KRYE E HI.
Nisja per ne Shaiperi
Te shtune pas dreke, mö 16 Maj, perhapin pöl-
hurat te anijes edhe Ahmeti, kapitani yne, urdheron:
djema guti! Pernjeresh anija mori udhen edhe neve
ja krisme köngäs per memedhene! per memedhene! te
cile e kisha bere une edhe ja kisha dedikuar Bajos.
Me gjithe qe ishim kage te paket zemrat tona
ishin shume te gezuara e plot shpresa, dyke pandehur
qö gjithe kejo bote ishte krijuar vetem edhe vetem
per neve! Kur zuri ge te ngryset na thote. Ahmeti ge
do te kemi furtune o djema, e kesisoj do te mos mn-
ndim te dalem ne stere, sig e pandehnim.
Ahmeti yne sikur ishte nonje Flamaryon i dyte,
nuku shkojti shume kohe kur zuri njo fartune e mare.
Per mbi 36 ore leftuan, pa reshtur, Ahmeti me sho-
ket e tij kundra atyreve vale qe perpigeshin te no
perfshinin! Me mundime te medha shume e dyke u-
dhetuar sig na losnin valët, dyke u gdhire e henö e
pa nisur ge te hapet dita, arrime ne nje vënt e na
këte ngjarje prisha une shume te holli, se shoket nu-
ku kishin po u gezuam kur arrime ne Sofje edhe shpe-
tuam pa u dorezuar ne Tyrgi.
Ne Sotje u bashkuam edhe me Bajon, te ktheur
nga Viena, teligrafisht, pastaj ndejme edhe ca kohe ne
Sofje gjer u pregatitme se rish per te ikur. Le te mos
harojme sherbimet edhe perpjekjet te atdhetarevet Sha.
hin Kolonja, Kristo Luarasi, Dhimiter Mole edhe A-
dem Shkabi, te cilët ishin zemra e levizjes kombetare
nö Bullgari. Kur na kthyen nga Beligradi Kristo Lu-
arasi na mhujti ne shtepi te tij edhe Dhimitri Mole i
na dergoti 2,000 frange ngo Filibeja.
Si muarm er pashaporte te reme, per shoköt,
shkuam nö Brinlis edhe q'atjé, sig tham®, me anijen
te Ahmet Yiginit per ne Shgiperi.
KRYE E HI.
Nisja per ne Shaiperi
Te shtune pas dreke, mö 16 Maj, perhapin pöl-
hurat te anijes edhe Ahmeti, kapitani yne, urdheron:
djema guti! Pernjeresh anija mori udhen edhe neve
ja krisme köngäs per memedhene! per memedhene! te
cile e kisha bere une edhe ja kisha dedikuar Bajos.
Me gjithe qe ishim kage te paket zemrat tona
ishin shume te gezuara e plot shpresa, dyke pandehur
qö gjithe kejo bote ishte krijuar vetem edhe vetem
per neve! Kur zuri ge te ngryset na thote. Ahmeti ge
do te kemi furtune o djema, e kesisoj do te mos mn-
ndim te dalem ne stere, sig e pandehnim.
Ahmeti yne sikur ishte nonje Flamaryon i dyte,
nuku shkojti shume kohe kur zuri njo fartune e mare.
Per mbi 36 ore leftuan, pa reshtur, Ahmeti me sho-
ket e tij kundra atyreve vale qe perpigeshin te no
perfshinin! Me mundime te medha shume e dyke u-
dhetuar sig na losnin valët, dyke u gdhire e henö e
pa nisur ge te hapet dita, arrime ne nje vënt e na
- 33 —
thote Ahmeti: ketu eshte mire qe te delni perjashta,
me gëne ge, pas shenjave te kohës, duhet te bejme
shume kohe gjer te arrime prane Sarandes, ku deshö-
roni yve.
Neve, te deshperuar nga ky udhëtim, midis vde-
kjes, me te dégjuar stere e pritme me gezim te math
këshillën e Ahmetit edhe duallme ne nje vënt te huaj,
te cilin as e dinim as e njihnim. Si nxuarm armët
edhe plaçkat ge kishim hipme edhe neve ne barke
edhe duallm ne stere, si u puthme me Ahmetin e sho-
kët e tij, dyke lëne njëri tjetrit ndihmes Perëndine.
Me te shkelur ne nje shurishte te bardhe gergizi
me thoté: gjunjezo e puth dhene te Shqiperise o Mi-
hal per te cilin tö ka, deshëruire elhe desheron zemra
jote! E putha me mall edhe ju luta Perëndige ge nö
kishim te drejte te na mpronte edhe te nandihmonte.
Ndejme pakeze te glodhemi e të shihnim ku giende-
shim se, mjerisht, as nonje prej nesh nuku e dinte
köte vënt. Kur zuri te xbardhullohet dita ngarkohemi
me trajstat, ne te cilat kishim nga 500 fisheke, si ci- ,
lido, edhe të ngrenat pastaj, si muarme armët, muar-
me te perpieten e malevet.
Per mua ishte e para here ge ngjitesha ne male,
pa edhe gfarë male?! Te larte, te dëndur edhe me
shkembinj te mdhëdheni dukeshin pa funt. Shokët
ishin te mësuar edhe ngjiteshin pa mundim, po une
me Idriz Jakovën ecnim gadale edhe me teper me
duar edhe kömbë, se kishim frike mos rukulliseshim,
ne pérenjte pa fant, edhe beheshim cope cop® !
O barrani, o burrani, bertiste fergizi, mos u dru-
ani po shkelni pa frike edhe lehté se, sig ecni yve, lo-
dhi shumë, po cilit munt t' i nxirnje friken? Arrinte
vetem nje e helhur sytë tatëpjete të na ngrihshin lesh-
rat perpjeté edhe nga tmeri te na mereshin mënte e
te gienim fandin.
I gjori, i shtrenjti i pa lodhuri edhe fort i dashu-
ri Zeman Mashkullori! ky ishte nëna e getës tonë. !
papertaur edh' i parënduar do te rinte pranë nesh ge
thote Ahmeti: ketu eshte mire qe te delni perjashta,
me gëne ge, pas shenjave te kohës, duhet te bejme
shume kohe gjer te arrime prane Sarandes, ku deshö-
roni yve.
Neve, te deshperuar nga ky udhëtim, midis vde-
kjes, me te dégjuar stere e pritme me gezim te math
këshillën e Ahmetit edhe duallme ne nje vënt te huaj,
te cilin as e dinim as e njihnim. Si nxuarm armët
edhe plaçkat ge kishim hipme edhe neve ne barke
edhe duallm ne stere, si u puthme me Ahmetin e sho-
kët e tij, dyke lëne njëri tjetrit ndihmes Perëndine.
Me te shkelur ne nje shurishte te bardhe gergizi
me thoté: gjunjezo e puth dhene te Shqiperise o Mi-
hal per te cilin tö ka, deshëruire elhe desheron zemra
jote! E putha me mall edhe ju luta Perëndige ge nö
kishim te drejte te na mpronte edhe te nandihmonte.
Ndejme pakeze te glodhemi e të shihnim ku giende-
shim se, mjerisht, as nonje prej nesh nuku e dinte
köte vënt. Kur zuri te xbardhullohet dita ngarkohemi
me trajstat, ne te cilat kishim nga 500 fisheke, si ci- ,
lido, edhe të ngrenat pastaj, si muarme armët, muar-
me te perpieten e malevet.
Per mua ishte e para here ge ngjitesha ne male,
pa edhe gfarë male?! Te larte, te dëndur edhe me
shkembinj te mdhëdheni dukeshin pa funt. Shokët
ishin te mësuar edhe ngjiteshin pa mundim, po une
me Idriz Jakovën ecnim gadale edhe me teper me
duar edhe kömbë, se kishim frike mos rukulliseshim,
ne pérenjte pa fant, edhe beheshim cope cop® !
O barrani, o burrani, bertiste fergizi, mos u dru-
ani po shkelni pa frike edhe lehté se, sig ecni yve, lo-
dhi shumë, po cilit munt t' i nxirnje friken? Arrinte
vetem nje e helhur sytë tatëpjete të na ngrihshin lesh-
rat perpjeté edhe nga tmeri te na mereshin mënte e
te gienim fandin.
I gjori, i shtrenjti i pa lodhuri edhe fort i dashu-
ri Zeman Mashkullori! ky ishte nëna e getës tonë. !
papertaur edh' i parënduar do te rinte pranë nesh ge
- 34 -
te na jepte ndihmen e tij per do nevoje. Herö here
na mirte trajstat, here paltonet edhe shume here na
ngarkonte mbi kuris, te tij, per te kaperxyer nonje
udhe, te cilen as dhite nuku e kaperxenin pa u droj-
ture.
Zemani ishte prikosure me nje karakter te pashem-
bellte. I urte, i geshur, 1 dashur edhe trim pa shem-
bëll; ishte m' i shkuari nga githe shoket, po, perveg
ketyreve dhuretira, ishte edhe babo. Zemani do te na
shtypte koskat edhe do te na, ferkonte barkun edhe
ngrinte pishget sa here ge semureshim. Sa kohe qo be-
me ne malet si edhe perjashta, pas lirise, kurre nuku
e pashe Zemane ge te zemerohet po, per kundrazi, me
gezim te math kerkonte ge gysh edhe gysh t' i kenaq-
te te gjithe me buzen e tij te geshure.
Kur bjere andej ku kötej u ngjitm® nö mal edhe
atehere zuri te hapet mire dita, po, me githe ket®,
nuku kupëtonim se ku ndodheshim kur, per fat, sho-
him me teigyre (dilbi) nje bari i cili kullote bagötine.
Gergizi vrapon tek barin edhe si pershendoshen e pret
ku ndodheshim e cilat ishin rugat qe desheronim nere.
Si lajmerohet Cergizi kthenet, i helmuar, dyke thene
go te rezohemi prape se ruga ge kishim marë na nxir-
te per ne Vlore.
Rezohemi edhe limerjasmo ate dite no ca lisa ku
ishte nje burim i ftohte. Me te perenduar djelli mu-
arm rugen te nje fshati, g® ishte prane, kur fati ni
nxori nje goban nga Myzegeja, i gojtur Ilo, i cili ishte
sherbetor ne ate fshat edhe ktheneshe me mushkat ne
shtëpi. Kuvënduam e na thote go ishte i pa kenaqui
nga i zoti, andaj ne pyetjet tona ne desheronte te ba-
shkoneshe me neve e priti me gezim te math, keshtu
qe si shpuri mushkat u kthye edhe shkuam, errete,
midis fshatit.
Ky fshat quet Vermik edhe eshte nga fshatrat e
Himares. Qe te stolis edhe zugrafis bukurin® te Breq-
detit me shatrat reth tij, me eshte nje pun' e kotte,.
me gene ge natyra i ka prikosure me bukurira te ve-
te na jepte ndihmen e tij per do nevoje. Herö here
na mirte trajstat, here paltonet edhe shume here na
ngarkonte mbi kuris, te tij, per te kaperxyer nonje
udhe, te cilen as dhite nuku e kaperxenin pa u droj-
ture.
Zemani ishte prikosure me nje karakter te pashem-
bellte. I urte, i geshur, 1 dashur edhe trim pa shem-
bëll; ishte m' i shkuari nga githe shoket, po, perveg
ketyreve dhuretira, ishte edhe babo. Zemani do te na
shtypte koskat edhe do te na, ferkonte barkun edhe
ngrinte pishget sa here ge semureshim. Sa kohe qo be-
me ne malet si edhe perjashta, pas lirise, kurre nuku
e pashe Zemane ge te zemerohet po, per kundrazi, me
gezim te math kerkonte ge gysh edhe gysh t' i kenaq-
te te gjithe me buzen e tij te geshure.
Kur bjere andej ku kötej u ngjitm® nö mal edhe
atehere zuri te hapet mire dita, po, me githe ket®,
nuku kupëtonim se ku ndodheshim kur, per fat, sho-
him me teigyre (dilbi) nje bari i cili kullote bagötine.
Gergizi vrapon tek barin edhe si pershendoshen e pret
ku ndodheshim e cilat ishin rugat qe desheronim nere.
Si lajmerohet Cergizi kthenet, i helmuar, dyke thene
go te rezohemi prape se ruga ge kishim marë na nxir-
te per ne Vlore.
Rezohemi edhe limerjasmo ate dite no ca lisa ku
ishte nje burim i ftohte. Me te perenduar djelli mu-
arm rugen te nje fshati, g® ishte prane, kur fati ni
nxori nje goban nga Myzegeja, i gojtur Ilo, i cili ishte
sherbetor ne ate fshat edhe ktheneshe me mushkat ne
shtëpi. Kuvënduam e na thote go ishte i pa kenaqui
nga i zoti, andaj ne pyetjet tona ne desheronte te ba-
shkoneshe me neve e priti me gezim te math, keshtu
qe si shpuri mushkat u kthye edhe shkuam, errete,
midis fshatit.
Ky fshat quet Vermik edhe eshte nga fshatrat e
Himares. Qe te stolis edhe zugrafis bukurin® te Breq-
detit me shatrat reth tij, me eshte nje pun' e kotte,.
me gene ge natyra i ka prikosure me bukurira te ve-
- - 35 -
ganta. Te xbukuronj rekete, malet me ato shkembinj,
fshatrat gjithe mone te gjelberura me ulling, porto-
kalö, limonj, fig, gitra, shege edhe jithe lulëzimet o
tjera, ose te tregonj bukurine te gjindjes, te Bregiotit,
per gjimin edhe trimerin e tyre?
Reviera, me San Remon, Mentone, Monte-Kulon,
Monakon, Nisen e te tjera, nuku kit as nonje ndryshim
nga Bregdeti, i Shqiperise, kur nje dite jane per te u
ndertuar edhe vëndet te Bregdetit sig jane keto.
Shkuam dyke ecur gjithe naten kur shohim jo do
te na zinte dita, pa zene nonje limer, andaj vendosmo
ge te mbyllemi ne nje kishe te vogel perjashta fshatit,
Vunose dyke besuar ge as njëri nuku rjen atje. Ry-
me brenda edhe rane gjithe shoket te flene veg meje,
i cili i lodhur edhe i dirsur po rinja e thethinja nje
cingare si edhe per te a mprojtur nga gdo rezik.
Nuku shkojti shume kohe kur dera hapet edhe ryn
prifti me nje grua per te meshuar. Prifti bashke me
gruan ne vent qe te trembeshin u tremba une edhe de-
sha te xgjonj shoket, kur prifti me ndalon duke me
thene: leri te flene se jane te lodhur. hur zume te
pershendosheshim xgjohen shoket nga gjumi edhe i tho-
mi ge kemi ikur nga ushteria po prifti nuku besojti
e na thote ge gfaredo qe te jini mos kini nonje frike,
pastaj, si mbarojti nga te meshuarit, na ndau meshen
ye mori edhe na beri nga nje kate ne nje goshe te ki-
shes. Me te ikur i dhame te holla dyke ju lutur të
na blinte ca duhan e te ngrëna, te eilat na i dergoti
me priftereshen.
Pas nja tre ore rezohen prej fshatit 10 fshatare,
midis cilevet ishte edhe nje kapitan avullore, i quaj-
tur llo, me te cilin ishim njojtur n® Brindis, po nu-
ku i ishim gfaqur. Pershendoshemi pastaj zume t'u tre-
gojme cilët ishim edhe gellimin t' one. Ca nga keta ki-
shin ndjenja kombetare, mbjelle prej Petros Fotografit
nga Korga, andaj a dhame edhe mjaft libra per te le-
gitur.
Me te perënduar djelli shkuam, si na gostitne shu-
ganta. Te xbukuronj rekete, malet me ato shkembinj,
fshatrat gjithe mone te gjelberura me ulling, porto-
kalö, limonj, fig, gitra, shege edhe jithe lulëzimet o
tjera, ose te tregonj bukurine te gjindjes, te Bregiotit,
per gjimin edhe trimerin e tyre?
Reviera, me San Remon, Mentone, Monte-Kulon,
Monakon, Nisen e te tjera, nuku kit as nonje ndryshim
nga Bregdeti, i Shqiperise, kur nje dite jane per te u
ndertuar edhe vëndet te Bregdetit sig jane keto.
Shkuam dyke ecur gjithe naten kur shohim jo do
te na zinte dita, pa zene nonje limer, andaj vendosmo
ge te mbyllemi ne nje kishe te vogel perjashta fshatit,
Vunose dyke besuar ge as njëri nuku rjen atje. Ry-
me brenda edhe rane gjithe shoket te flene veg meje,
i cili i lodhur edhe i dirsur po rinja e thethinja nje
cingare si edhe per te a mprojtur nga gdo rezik.
Nuku shkojti shume kohe kur dera hapet edhe ryn
prifti me nje grua per te meshuar. Prifti bashke me
gruan ne vent qe te trembeshin u tremba une edhe de-
sha te xgjonj shoket, kur prifti me ndalon duke me
thene: leri te flene se jane te lodhur. hur zume te
pershendosheshim xgjohen shoket nga gjumi edhe i tho-
mi ge kemi ikur nga ushteria po prifti nuku besojti
e na thote ge gfaredo qe te jini mos kini nonje frike,
pastaj, si mbarojti nga te meshuarit, na ndau meshen
ye mori edhe na beri nga nje kate ne nje goshe te ki-
shes. Me te ikur i dhame te holla dyke ju lutur të
na blinte ca duhan e te ngrëna, te eilat na i dergoti
me priftereshen.
Pas nja tre ore rezohen prej fshatit 10 fshatare,
midis cilevet ishte edhe nje kapitan avullore, i quaj-
tur llo, me te cilin ishim njojtur n® Brindis, po nu-
ku i ishim gfaqur. Pershendoshemi pastaj zume t'u tre-
gojme cilët ishim edhe gellimin t' one. Ca nga keta ki-
shin ndjenja kombetare, mbjelle prej Petros Fotografit
nga Korga, andaj a dhame edhe mjaft libra per te le-
gitur.
Me te perënduar djelli shkuam, si na gostitne shu-
— 36 —
me mire, me nie udhetregonjes ge na dhane, pa si mu-
arm lamtumire edhe u falënderuam per pritjen ge na
bene. Dyke udhetuar ato ripa edhe rekera, te Limares
arrime me te gdhire ne Pilur, ku limerjasm® ne nje
pill, e q'atje udhetuam naten edhe arrime ne Kug.
Kugi eshte historik me gene ge ne köte fshat eshte
lindur Gjoleka, njo kryengrites trim, te cilit edhe sot
i köndohen köngö, Laberishte, per trimerin' e tij.
Ne Kug dërguam Ilo gobane tek Birçoja, nje mik
i (ergizit go te vinje te haset me neve edhe te na si-
leto giesendi per te ngrene. Birgoja jen i bashkuar
me nje shokun e tij dyke na sjelle te ngrena po na
lajmeron qe ushtéria e perndare na ka zene gjithe ru-
get, prandaj na keshillon qe te limerjasem ne nje pyll
edho me te u ngrysur mire te shkojme, ververish maleve.
keshillat te mikut tone, Birço, i pranuam edhe
vamë ne nje pyll te dendur shume, ge ku verenim ush-
tarët kur brithnin posht e lart per te na kerkuar no-
ve. Ne köte pyll na gjaji nje gieme fort e lige. Kur
shoket flinin une me Ilo Cobanin po fshinim pushkat
edhe mesoheshim qysh t'i perdornim, po, mjerisht, ky
mésim u bö mbi kuris te Ilos se gabimisht pushka
time zbrazet edhe godit Ilon ne vithrat! Shokët xgjo-
hen edhe rembejne armët dyke pandehur. ushterine, po
u tregonj i helmuar edh' i tmeruar, fujin q kisha bü-
ie. Me vrap xbulojme Ilon edhe si e pame ge plaga
ishte pa nonje dem ja lithme. Sa per ilag ishte shura -
t' one, se barat ge kishim marre na i mbajtne ne kufi
te Austrise.
Nö jete time nuk kam ndjere me te math helin
odhe hidherim se t'asj dite kur plagosa Ilon. Nuku
paska me te kege se te behesh shokrrases! Mire po
ay gabim m'u be nje mesim i math ge te verenja push-
ken tiater here.
(jithe ate dite e shkuam te brengosur me nj'an®
per Ilon edhe me tjater ane se kishim mbetur pa te
ngren, me glithe keto me te u ngrysur dualim prej
pyllit edhe vinim ne stan te Birgos, ge na kishte tre-
me mire, me nie udhetregonjes ge na dhane, pa si mu-
arm lamtumire edhe u falënderuam per pritjen ge na
bene. Dyke udhetuar ato ripa edhe rekera, te Limares
arrime me te gdhire ne Pilur, ku limerjasm® ne nje
pill, e q'atje udhetuam naten edhe arrime ne Kug.
Kugi eshte historik me gene ge ne köte fshat eshte
lindur Gjoleka, njo kryengrites trim, te cilit edhe sot
i köndohen köngö, Laberishte, per trimerin' e tij.
Ne Kug dërguam Ilo gobane tek Birçoja, nje mik
i (ergizit go te vinje te haset me neve edhe te na si-
leto giesendi per te ngrene. Birgoja jen i bashkuar
me nje shokun e tij dyke na sjelle te ngrena po na
lajmeron qe ushtéria e perndare na ka zene gjithe ru-
get, prandaj na keshillon qe te limerjasem ne nje pyll
edho me te u ngrysur mire te shkojme, ververish maleve.
keshillat te mikut tone, Birço, i pranuam edhe
vamë ne nje pyll te dendur shume, ge ku verenim ush-
tarët kur brithnin posht e lart per te na kerkuar no-
ve. Ne köte pyll na gjaji nje gieme fort e lige. Kur
shoket flinin une me Ilo Cobanin po fshinim pushkat
edhe mesoheshim qysh t'i perdornim, po, mjerisht, ky
mésim u bö mbi kuris te Ilos se gabimisht pushka
time zbrazet edhe godit Ilon ne vithrat! Shokët xgjo-
hen edhe rembejne armët dyke pandehur. ushterine, po
u tregonj i helmuar edh' i tmeruar, fujin q kisha bü-
ie. Me vrap xbulojme Ilon edhe si e pame ge plaga
ishte pa nonje dem ja lithme. Sa per ilag ishte shura -
t' one, se barat ge kishim marre na i mbajtne ne kufi
te Austrise.
Nö jete time nuk kam ndjere me te math helin
odhe hidherim se t'asj dite kur plagosa Ilon. Nuku
paska me te kege se te behesh shokrrases! Mire po
ay gabim m'u be nje mesim i math ge te verenja push-
ken tiater here.
(jithe ate dite e shkuam te brengosur me nj'an®
per Ilon edhe me tjater ane se kishim mbetur pa te
ngren, me glithe keto me te u ngrysur dualim prej
pyllit edhe vinim ne stan te Birgos, ge na kishte tre-
— 37 —
guar, po kar njerjesh shohim ge loja nuku ishte gie-
kundi. Bertit edhe kerko, me gjithe anëte, po loja
kish mare pushken edhe kish shkuar. Atëhere mallko-
va doren qe nuku e mori mire se ky vati ge nga py-
lli ne ushtetarët dyke tregur per neve ge e muarm
me pahir Birgon, priftin edhe shataret te Vunose, te
cilët ndejne nga nje vit te burgosur ne Ginokastre.
Si e mblothme mëndjen per llon muarm te per-
pjeten e maleve, pa nonj® udhe, ca male te larte shu-
me, plot shkembinj te thate pa nonje pike uje, keshtu
ge tani perveg urise, vuanim edhe nga etja. Dirsöt na
shkonin gurke si lume edhe mernim e thethinim dhe-
ne per te shuar etjen. Atehere u ndodha ne nje shtiën-
gim te math edhe, i deshperuar, ngrita syte ne gell
dyke bërtitur: Aman o Perendi i shiperise vdigme
per ujö! Si per gudi me degjojti lutjen Perendia, se i
mjeri Zeman i cili vente ne per shkembinte, per te
gjetur uje, bertet: vraponi se gjeta uje!
Ate gezim ge ndjeme nuku di gysh t'a tregonj
munt go te barabitet si nje shpetim nga vdekja. Kish-
te gjetur nje lis te math te cilin e kishin shpuar edhe
bere grope, barinjte, per te u mbledhur ujet kur binte
shi. Vrapuam edhe si pime uje muarm vehten, se ishim
tare te drobitur, pastaj zume udhetimin. Me te gdhire
arrime ne njo stan, ku i zoti me gruan e tij na shtruan
te hame. Me nje shije te pa treguar hengrem ate mënj-
gjes pastaj, si n gelothme mire, shkuam dyke falënde
ruar te zoterit e stanit per mire pritjen.
Q'atje shkuam nö malet e. Golemit po, dyke pa-
re ge vinte ne ate ruge njü ushtëri e' vogele, kthyem
udhen edhe duallme nenjo stan ndanë njo lumi. Nga
gjithe stanet ge vizituam sa kohe qo beme malevet, ky
stan do te me mbetet nje kujtim i paharuar, me gen®
ge ishte ngritur ne nje vënt pitoresk, ge nuku refehet.
Nje lume shkonte midis dy pyeve, te veshur, nje nisi
e vogelé e rethuáre prej lumit edhe kundrejt nisis ishte
stani, keshtu ge benin nje pamje nga më te bukurat,
dyke kujtuar bremanet kur rezoheshin bagétia per te
guar, po kar njerjesh shohim ge loja nuku ishte gie-
kundi. Bertit edhe kerko, me gjithe anëte, po loja
kish mare pushken edhe kish shkuar. Atëhere mallko-
va doren qe nuku e mori mire se ky vati ge nga py-
lli ne ushtetarët dyke tregur per neve ge e muarm
me pahir Birgon, priftin edhe shataret te Vunose, te
cilët ndejne nga nje vit te burgosur ne Ginokastre.
Si e mblothme mëndjen per llon muarm te per-
pjeten e maleve, pa nonj® udhe, ca male te larte shu-
me, plot shkembinj te thate pa nonje pike uje, keshtu
ge tani perveg urise, vuanim edhe nga etja. Dirsöt na
shkonin gurke si lume edhe mernim e thethinim dhe-
ne per te shuar etjen. Atehere u ndodha ne nje shtiën-
gim te math edhe, i deshperuar, ngrita syte ne gell
dyke bërtitur: Aman o Perendi i shiperise vdigme
per ujö! Si per gudi me degjojti lutjen Perendia, se i
mjeri Zeman i cili vente ne per shkembinte, per te
gjetur uje, bertet: vraponi se gjeta uje!
Ate gezim ge ndjeme nuku di gysh t'a tregonj
munt go te barabitet si nje shpetim nga vdekja. Kish-
te gjetur nje lis te math te cilin e kishin shpuar edhe
bere grope, barinjte, per te u mbledhur ujet kur binte
shi. Vrapuam edhe si pime uje muarm vehten, se ishim
tare te drobitur, pastaj zume udhetimin. Me te gdhire
arrime ne njo stan, ku i zoti me gruan e tij na shtruan
te hame. Me nje shije te pa treguar hengrem ate mënj-
gjes pastaj, si n gelothme mire, shkuam dyke falënde
ruar te zoterit e stanit per mire pritjen.
Q'atje shkuam nö malet e. Golemit po, dyke pa-
re ge vinte ne ate ruge njü ushtëri e' vogele, kthyem
udhen edhe duallme nenjo stan ndanë njo lumi. Nga
gjithe stanet ge vizituam sa kohe qo beme malevet, ky
stan do te me mbetet nje kujtim i paharuar, me gen®
ge ishte ngritur ne nje vënt pitoresk, ge nuku refehet.
Nje lume shkonte midis dy pyeve, te veshur, nje nisi
e vogelé e rethuáre prej lumit edhe kundrejt nisis ishte
stani, keshtu ge benin nje pamje nga më te bukurat,
dyke kujtuar bremanet kur rezoheshin bagétia per te
— 38 -
mjele. Ne këte stan gjetme vetem te zonjin e cila na
priti e gostiti me dhalle edhe me kos e ndejme gjithe
ditene gjer ardhi i zoti me bagetine. Pershëndoshemi
edhe me vrap porosit djemté te na pjekin nje gengi
te zgiedhur, keshta go na gostitne si jo me mire edhe
pastaj na kalle ne kasolle per te flejtur, dyke thene te
jemi te gete se kömbe ushtari nuku shkelte atje,. veg
kesaj na tha ge kurdohere po te jemi ne rezik te ve-
mi ne stan te tij per do siguri.
Besoni go esht interesant te tregonj me kete rast,
qo grate te burveleshit nuku mbulojne fytyrat edhe
punojne bashke me burrat o tyre ne per stanet, nö per
arat edhe ne do pune qe te kene. Flejtme nja 3 ore,
no bagim te lumit, edhe si u ngritme shkuam bashke
me Demon, i zoti i stanit, per mest Kaparejt, fshat' i
Demos, gjer arrime ne Zhulat, pastaj, si i falënderuam
edhe nje here, mori lamtumire edhe u kthye per ne
stan.
Ne Zhulat e shkuam diten ne per ca repa edhe
me te ngrysur shkuam per nö liardhig, dyke limerja-
sur ne ca geshtenja.
Kardhiqi eshte nje katunt fort i bukur, ngrehur
pör mbi nje breg te forte, kanje fortese historike edhe
öshte i rethuare me male te larte. Kete katunt e ka
prishur Ali Pasha edhe duken e sot germadhat e re-
myera. Ndejme tri dit ne hardhiq per te u gelodhur
po me teper ge te mbatheshim me opinga se kepucet
na ishin ber® cope cope prej gureve.
Se kötej muarm gryken e molles per te dale ne
malet e Gjinokastres. Kjo gryke ishte nje gryke e lar-
i edhe fort e ngushte, keshtu ge as nonje frike nuku
ke prej ushterie me zene vëndet e duhura. Ketu vravi
forgizi nje dele te egere te cilen e kemi ngrëne pa
kripe.
N° Gjinokastre ndejme tri dit, ne Kala te Shen
Triadhes, ku u bashkuam me shume kombetare dyke
biseduar ge qysh edhe gyshe duhet veperuar, gjer te
pregatitim nje lörizje te pergjitheshme. Deshnin mjaft
mjele. Ne këte stan gjetme vetem te zonjin e cila na
priti e gostiti me dhalle edhe me kos e ndejme gjithe
ditene gjer ardhi i zoti me bagetine. Pershëndoshemi
edhe me vrap porosit djemté te na pjekin nje gengi
te zgiedhur, keshta go na gostitne si jo me mire edhe
pastaj na kalle ne kasolle per te flejtur, dyke thene te
jemi te gete se kömbe ushtari nuku shkelte atje,. veg
kesaj na tha ge kurdohere po te jemi ne rezik te ve-
mi ne stan te tij per do siguri.
Besoni go esht interesant te tregonj me kete rast,
qo grate te burveleshit nuku mbulojne fytyrat edhe
punojne bashke me burrat o tyre ne per stanet, nö per
arat edhe ne do pune qe te kene. Flejtme nja 3 ore,
no bagim te lumit, edhe si u ngritme shkuam bashke
me Demon, i zoti i stanit, per mest Kaparejt, fshat' i
Demos, gjer arrime ne Zhulat, pastaj, si i falënderuam
edhe nje here, mori lamtumire edhe u kthye per ne
stan.
Ne Zhulat e shkuam diten ne per ca repa edhe
me te ngrysur shkuam per nö liardhig, dyke limerja-
sur ne ca geshtenja.
Kardhiqi eshte nje katunt fort i bukur, ngrehur
pör mbi nje breg te forte, kanje fortese historike edhe
öshte i rethuare me male te larte. Kete katunt e ka
prishur Ali Pasha edhe duken e sot germadhat e re-
myera. Ndejme tri dit ne hardhiq per te u gelodhur
po me teper ge te mbatheshim me opinga se kepucet
na ishin ber® cope cope prej gureve.
Se kötej muarm gryken e molles per te dale ne
malet e Gjinokastres. Kjo gryke ishte nje gryke e lar-
i edhe fort e ngushte, keshtu ge as nonje frike nuku
ke prej ushterie me zene vëndet e duhura. Ketu vravi
forgizi nje dele te egere te cilen e kemi ngrëne pa
kripe.
N° Gjinokastre ndejme tri dit, ne Kala te Shen
Triadhes, ku u bashkuam me shume kombetare dyke
biseduar ge qysh edhe gyshe duhet veperuar, gjer te
pregatitim nje lörizje te pergjitheshme. Deshnin mjaft
- 39 -
djema te bashkoheshin me neve po i ndaluam, me gö-
ne qe nuku deshnim te mirte geveria masa te reptia,
kundra nesh, e me kete menyre flinte, dyke marre lü-
vizjen tone pa nonje rendesi. Si na solli nga gjithe bi-
rörat (ilaget) Besim Vesel Gega, shkuam ne Cajyp nö
stan te Raif Kerit, prej Gjinokastre.
Qe nga Cajupi u hothme ne Lagorie te Tepelenes
edhe limerjasme ne nje prll. prene Zheit, ku na ardhö
ca giatore me te cilet kuvenduam gier e gjate. Me te
perënduai djelli shkuam ne mal te Brezhanit, ne stal
tö Dhimitraqit Spiros, ku na pritne fort mire me gjithe
q'ate dite Lkish vdekur 1 ati Dhimitragit. Si i lame ngu•
shellimet tona, me barinite. me te
, nguysur u rezuam
ne nje tatëpjeté prane Brezhanit, pastaj muarm anen
e Viosés edhe arrimé ne ure te Muços. (Tregut). Si u
siguruam ge rojtesit flinin edhe nuku kish nonje rezik
e kaperxyem edhe shkuam per ne Klysyre ku gjetne
evgjitin Seitin, ne Saraje te bejlereve, i cili me bori
nje melem me haki e me plakosi kömbët, se me ishin
berö potillat gjak nga guët. Hagi me beri fare mire
dyke ecur lirisht e pa dhem a.
Qe nga Klysyra vajtme ne Toler ne shtëpi tö Ar-
silanit, te cilin e kishim fene ne Brindis, edhe s' an-
dejmi dyke na 'bashkuar Myrtezaj, prei Panaritit tö
Permetit, arrime ne nje pyll per mbi gifligun te bej.
lerevet te Klysyres. Ne Toler, gietme edhe shokun tu-
nö, Idriz Jakovën, i cili u nda go nga Gjinokastra
nga shkaku sé ishte e pa mundur te duronte jeten to-
ne edhe te gjesdiste maleve i ngarkuar, me gêné gö
ishte mö shume se mua delikat, prandaj gendrojti ne
Gjiuokastre e q' atje e derguan
kombetaret per ne El-
basan, mik pas miku, se gellimi ishte te hidheshe nö
Jakove edhe nö anët e Gegerise per te perhapur ndje-
njat kombetare. Mjerisht, nö Elbasan, e zune edli e
dergun ne Manastir ku e burgosne edh' e munduan
shumö gjer sa u dha liria.
Nje semundje e kege, nga te vojturit e burgut,
naku o la te gjorin Idriz te gezonje lirine se, pas pa-
djema te bashkoheshin me neve po i ndaluam, me gö-
ne qe nuku deshnim te mirte geveria masa te reptia,
kundra nesh, e me kete menyre flinte, dyke marre lü-
vizjen tone pa nonje rendesi. Si na solli nga gjithe bi-
rörat (ilaget) Besim Vesel Gega, shkuam ne Cajyp nö
stan te Raif Kerit, prej Gjinokastre.
Qe nga Cajupi u hothme ne Lagorie te Tepelenes
edhe limerjasme ne nje prll. prene Zheit, ku na ardhö
ca giatore me te cilet kuvenduam gier e gjate. Me te
perënduai djelli shkuam ne mal te Brezhanit, ne stal
tö Dhimitraqit Spiros, ku na pritne fort mire me gjithe
q'ate dite Lkish vdekur 1 ati Dhimitragit. Si i lame ngu•
shellimet tona, me barinite. me te
, nguysur u rezuam
ne nje tatëpjeté prane Brezhanit, pastaj muarm anen
e Viosés edhe arrimé ne ure te Muços. (Tregut). Si u
siguruam ge rojtesit flinin edhe nuku kish nonje rezik
e kaperxyem edhe shkuam per ne Klysyre ku gjetne
evgjitin Seitin, ne Saraje te bejlereve, i cili me bori
nje melem me haki e me plakosi kömbët, se me ishin
berö potillat gjak nga guët. Hagi me beri fare mire
dyke ecur lirisht e pa dhem a.
Qe nga Klysyra vajtme ne Toler ne shtëpi tö Ar-
silanit, te cilin e kishim fene ne Brindis, edhe s' an-
dejmi dyke na 'bashkuar Myrtezaj, prei Panaritit tö
Permetit, arrime ne nje pyll per mbi gifligun te bej.
lerevet te Klysyres. Ne Toler, gietme edhe shokun tu-
nö, Idriz Jakovën, i cili u nda go nga Gjinokastra
nga shkaku sé ishte e pa mundur te duronte jeten to-
ne edhe te gjesdiste maleve i ngarkuar, me gêné gö
ishte mö shume se mua delikat, prandaj gendrojti ne
Gjiuokastre e q' atje e derguan
kombetaret per ne El-
basan, mik pas miku, se gellimi ishte te hidheshe nö
Jakove edhe nö anët e Gegerise per te perhapur ndje-
njat kombetare. Mjerisht, nö Elbasan, e zune edli e
dergun ne Manastir ku e burgosne edh' e munduan
shumö gjer sa u dha liria.
Nje semundje e kege, nga te vojturit e burgut,
naku o la te gjorin Idriz te gezonje lirine se, pas pa-
- 40 —
ke dit, mbarojti jeten dyke mbyllur syte i gezuar se
piz endren e tij te mbushure, per te cilen ish perpje-
kur edhe kish vojtur kage shumë! Le te permendim
pak fjale edhe per jeteshkrimin te ketij deshmori kom-
bötar. Idrizi ishite lindure ne Jakove prej nje shtepie
te mire edhe te ndergme, pa si mbarojti shkolen Tyr-
gishte zuri nenëpunes i geverise gjer arriu ne dogan®
te Soroviçit. Atje u bashkua me shume, atdhetare, ke-
shtu qe u be nje kombetar nga me te faktet edhe me
urtesin e tij dinte gysh te perhapte ndjenjat kombeta-
re. Me te mesuar levizjen te komitetit shkojti fshehta.
zi ne Bukuresht edhe q'atje ne Sofje, ku u bashkua
me neve edhe dolli maleve. Vaiq 27-28 jet ne lule
te verses.
Pa si ndejme njo dite ne ate pyll sh' uan ne pyll
to Repanit, ku u hasme me barinjt' e fshatit, e dyke
shkuar per mest Sevranit arrime per mbi Frasher. Atje
tok limerjasnim u hasme me Fejimin, nga Selenica e
P'ishes, i cili na shpuri ne nje fshat ngrehur ne perua,
¿orok, hoqmö ne shtepi te Spiros miku i Fehimit, i
cili na priti e gostiti si jo me mire. Ne mingjes shku -
am prane Frasherit me mos guxuar te vinim atje se
na lajmeruan ge kishin vajtur mjaft ushtar®, edhe du-
allme ne pyll te Koplares.
Ne kete pyll na ngaiti nji episod shume i keq.
Mö te thyer te dites ktheheshin nga tregu i Frashërit
fshatarët, per ne shepit'e tyre, te cilet dyke i pande-
hur ushtëtare u name per te u mprojtur, po, mje.
risht, humbi shoku shokun e pas tri ore dyke u thi-
rur me emra u hasme! Sa gezim te math nuku ndje-
me ne zemrat tona kur u hasme se s' paska me e ke-
qe se asaj g® te aratisesh nga shokët ne mest te pyllit.
Gjithe kohën e shkuam me te ngrëne lule-shtrydhje
pastaj, me te afruar perëndimi shkuam ne mal te Ra-
domit, ne stan te Tasi Gobanit, Atje ardhi nga Kur-
tesi i ndyeri Sako me te nipin e tij Kasemin adhe na
muar ne fshat, ne shtëpi te tyre.
Tö nesermet ardhi Ibrahim Efendiu, i cili sot.
ke dit, mbarojti jeten dyke mbyllur syte i gezuar se
piz endren e tij te mbushure, per te cilen ish perpje-
kur edhe kish vojtur kage shumë! Le te permendim
pak fjale edhe per jeteshkrimin te ketij deshmori kom-
bötar. Idrizi ishite lindure ne Jakove prej nje shtepie
te mire edhe te ndergme, pa si mbarojti shkolen Tyr-
gishte zuri nenëpunes i geverise gjer arriu ne dogan®
te Soroviçit. Atje u bashkua me shume, atdhetare, ke-
shtu qe u be nje kombetar nga me te faktet edhe me
urtesin e tij dinte gysh te perhapte ndjenjat kombeta-
re. Me te mesuar levizjen te komitetit shkojti fshehta.
zi ne Bukuresht edhe q'atje ne Sofje, ku u bashkua
me neve edhe dolli maleve. Vaiq 27-28 jet ne lule
te verses.
Pa si ndejme njo dite ne ate pyll sh' uan ne pyll
to Repanit, ku u hasme me barinjt' e fshatit, e dyke
shkuar per mest Sevranit arrime per mbi Frasher. Atje
tok limerjasnim u hasme me Fejimin, nga Selenica e
P'ishes, i cili na shpuri ne nje fshat ngrehur ne perua,
¿orok, hoqmö ne shtepi te Spiros miku i Fehimit, i
cili na priti e gostiti si jo me mire. Ne mingjes shku -
am prane Frasherit me mos guxuar te vinim atje se
na lajmeruan ge kishin vajtur mjaft ushtar®, edhe du-
allme ne pyll te Koplares.
Ne kete pyll na ngaiti nji episod shume i keq.
Mö te thyer te dites ktheheshin nga tregu i Frashërit
fshatarët, per ne shepit'e tyre, te cilet dyke i pande-
hur ushtëtare u name per te u mprojtur, po, mje.
risht, humbi shoku shokun e pas tri ore dyke u thi-
rur me emra u hasme! Sa gezim te math nuku ndje-
me ne zemrat tona kur u hasme se s' paska me e ke-
qe se asaj g® te aratisesh nga shokët ne mest te pyllit.
Gjithe kohën e shkuam me te ngrëne lule-shtrydhje
pastaj, me te afruar perëndimi shkuam ne mal te Ra-
domit, ne stan te Tasi Gobanit, Atje ardhi nga Kur-
tesi i ndyeri Sako me te nipin e tij Kasemin adhe na
muar ne fshat, ne shtëpi te tyre.
Tö nesermet ardhi Ibrahim Efendiu, i cili sot.
— 41 —
ështe Baba i Tegese Qesarakes. Z. e tij ishte nj® patri-
ot nga mö te vyerit edhe fort i ditur, keshtu ge bise-
duam gier e gjate per mbi giendjen te Shgiperis®. K-
tu ndejme tri dit edhe u bashkuam me shume atdhe-
tare prej atyreve anë, te cilet vrapuan te haseshin me
neve. Deshnin mjaft djema te rinj te shogeroneshin me
neve si edhe Kasemi, i nipi i Sakos, nj® djalosh 18-20
vjet, po i keshilluam te gendrojne edhe pak kohe kur
do te bashkoneshim. Vetem Abas Nivicön, i cili ishte
bari ne stan te Tasit, e bëme shok se me te pare neve
nuku desh göte ndaheshe, me as nonje mënyre, e gen-
drojti i pandare gjer sa u dha liria.
Qe nga Kurtesi u kthyem prap® ne Frashër edhe
gendruam per mbi Tege, ku ardhe Servet beu, Hysen
beu, Dervishlerët, Hasan Ef, i cili ishte Hoxha i Fra-
sherit edhe shume athetare te tjere. Ketu gjetm® me
te vërtet folenö te kombetarevet, se atje ishte Tegeja,
shkolla e madhe kombetare. Muarm lamtumire dyke
patur mirésine Dervishleret ge te na japin per shok
Zoton, prej Backe, i cili na shpuri ne Backe, ne shte-
pi tö Laces, te cilit na dorezojti nga ana e Tegese.
Zotoja ishte nje atdhetar i mire plot ndjenja kombe-
tare edhe trim me flete prandaj dyke kenduar arrim®
gjer ne Backe dyke shkuar midis Dervishies, ku na
gostitne Dervishlerët.
Dervishia eshte ngriture ne nje vënt fort te buku-
re, me nje fushe te vogel, rethuar me male edhe pyje
edhe per mest Dervishies shkon nj® lume, köshtu g®
ka njö bukuri prej panorame. Shpirt ndrituri Baba
Fetahu ge kaxgjedhur kete rënt, kage te bakure, edhe
ka ngriture Dervishien eshte perkujdesure ge të xbukuro-
nje edhe ca me shume perveg ara) natyrale. ha mbje-
le lloji peme, pjergulla edhe shume sende te tjera me
nje regullim te pa treguar, prandaj çdo udhetar ge te
shkon,®, ne Dervishie, nuku munt te mos e admiro-
nje e te mos thote: te ndrite chpirti o Baba Fetah!
Në Backe ndejme dy dit, ne shtöpi te Laces i cili
na priti edhe gostivi mire, pastai te bashkuar me La-
ështe Baba i Tegese Qesarakes. Z. e tij ishte nj® patri-
ot nga mö te vyerit edhe fort i ditur, keshtu ge bise-
duam gier e gjate per mbi giendjen te Shgiperis®. K-
tu ndejme tri dit edhe u bashkuam me shume atdhe-
tare prej atyreve anë, te cilet vrapuan te haseshin me
neve. Deshnin mjaft djema te rinj te shogeroneshin me
neve si edhe Kasemi, i nipi i Sakos, nj® djalosh 18-20
vjet, po i keshilluam te gendrojne edhe pak kohe kur
do te bashkoneshim. Vetem Abas Nivicön, i cili ishte
bari ne stan te Tasit, e bëme shok se me te pare neve
nuku desh göte ndaheshe, me as nonje mënyre, e gen-
drojti i pandare gjer sa u dha liria.
Qe nga Kurtesi u kthyem prap® ne Frashër edhe
gendruam per mbi Tege, ku ardhe Servet beu, Hysen
beu, Dervishlerët, Hasan Ef, i cili ishte Hoxha i Fra-
sherit edhe shume athetare te tjere. Ketu gjetm® me
te vërtet folenö te kombetarevet, se atje ishte Tegeja,
shkolla e madhe kombetare. Muarm lamtumire dyke
patur mirésine Dervishleret ge te na japin per shok
Zoton, prej Backe, i cili na shpuri ne Backe, ne shte-
pi tö Laces, te cilit na dorezojti nga ana e Tegese.
Zotoja ishte nje atdhetar i mire plot ndjenja kombe-
tare edhe trim me flete prandaj dyke kenduar arrim®
gjer ne Backe dyke shkuar midis Dervishies, ku na
gostitne Dervishlerët.
Dervishia eshte ngriture ne nje vënt fort te buku-
re, me nje fushe te vogel, rethuar me male edhe pyje
edhe per mest Dervishies shkon nj® lume, köshtu g®
ka njö bukuri prej panorame. Shpirt ndrituri Baba
Fetahu ge kaxgjedhur kete rënt, kage te bakure, edhe
ka ngriture Dervishien eshte perkujdesure ge të xbukuro-
nje edhe ca me shume perveg ara) natyrale. ha mbje-
le lloji peme, pjergulla edhe shume sende te tjera me
nje regullim te pa treguar, prandaj çdo udhetar ge te
shkon,®, ne Dervishie, nuku munt te mos e admiro-
nje e te mos thote: te ndrite chpirti o Baba Fetah!
Në Backe ndejme dy dit, ne shtöpi te Laces i cili
na priti edhe gostivi mire, pastai te bashkuar me La-
- 42 —
cen, me te vellane edhe me Zoton muarm malet per-
pjeté dyke shkuar qafen te Manes. Malet te Backes
jane te larte shume po edhe fort te bukure se jane te
veshure, me ujra e kallote nga me te mirët. Ketu na
hasi Laceja me Tahir Vranishtin, afer Beratit, e me
vëllan' e tij Samine edhe me pese shoke ge kishin pas.
Si bömé mire te njojture edh' u treguam gellimin ton®,
Tahiri me Samine desheronin nga zemra q® tö bash-
kepunonin edh' ata, per kete gellim, e kesisoj u sho-
geruan me neve:
Tani nuku isha ajy Mihali i pare, se u forcova
mire si nga trupi si nga kembet edhe nga jeta komite,
tani isha njejeshisht me shoket, per kundrazi kisha
mare edhe nje barre tjater persiper. Ditene, si ngope-
shim nga gjumi do t' u mesonja kendim edhe shkrim
ose, qe te mos merziteshin, do t' u tregonja nonje his-
tori ose péralle pranda] me quanin Hoxhe. Ne malet
e Backes u hasme edhe me nja 75 ushtare po nuku
u goditme me gêne qe neve kishim zene vënde te for-
ta prandaj shkuan me nj'ane edhe neve shkuam per
ne Qesarake. N° Qesarake kishim nevoje ge te blinim
ca plagka, ge na duheshin, edhe me teper per te mba-
llosur opingat andaj muarme me vehte Dham® Opin-
gaxhine gjer ne Lubonj®, ku na mballosi opingat se i
kishim cope cope.
Ne Lubonje hoqme ne shtöpi te Dilaverit edh' a-
tje mesuam per vrasjen te Riza Velgishtit edhe per
Apostolin, Hasan edhe Malon qe kishin pesuar shume.
Hasanö e kishin zëne edhe denuar me 15 vjet ne burg
te Gjinokastres, Apostoli me Malon dimeruan me Ball-
garet, po. ne nje goditje me ushterine, Maloja u vra,
pa si leftojti burrerisht edhe vravi tri ushiaré. Apos-
tole e xune edh' e dénuan, ne Manastir, per jeté po u
lirua me spalljen te lirise. Malo Cami ishte shoku i
Rizajit po, me gene q® ne nje goditje me ushterine u
plagos, Rizaj e vuri ne nje vënt te mire per sherim
edhe pa si u be mire u bashkua me Bajon gjer te ha-
seshe me Rizane.
cen, me te vellane edhe me Zoton muarm malet per-
pjeté dyke shkuar qafen te Manes. Malet te Backes
jane te larte shume po edhe fort te bukure se jane te
veshure, me ujra e kallote nga me te mirët. Ketu na
hasi Laceja me Tahir Vranishtin, afer Beratit, e me
vëllan' e tij Samine edhe me pese shoke ge kishin pas.
Si bömé mire te njojture edh' u treguam gellimin ton®,
Tahiri me Samine desheronin nga zemra q® tö bash-
kepunonin edh' ata, per kete gellim, e kesisoj u sho-
geruan me neve:
Tani nuku isha ajy Mihali i pare, se u forcova
mire si nga trupi si nga kembet edhe nga jeta komite,
tani isha njejeshisht me shoket, per kundrazi kisha
mare edhe nje barre tjater persiper. Ditene, si ngope-
shim nga gjumi do t' u mesonja kendim edhe shkrim
ose, qe te mos merziteshin, do t' u tregonja nonje his-
tori ose péralle pranda] me quanin Hoxhe. Ne malet
e Backes u hasme edhe me nja 75 ushtare po nuku
u goditme me gêne qe neve kishim zene vënde te for-
ta prandaj shkuan me nj'ane edhe neve shkuam per
ne Qesarake. N° Qesarake kishim nevoje ge te blinim
ca plagka, ge na duheshin, edhe me teper per te mba-
llosur opingat andaj muarme me vehte Dham® Opin-
gaxhine gjer ne Lubonj®, ku na mballosi opingat se i
kishim cope cope.
Ne Lubonje hoqme ne shtöpi te Dilaverit edh' a-
tje mesuam per vrasjen te Riza Velgishtit edhe per
Apostolin, Hasan edhe Malon qe kishin pesuar shume.
Hasanö e kishin zëne edhe denuar me 15 vjet ne burg
te Gjinokastres, Apostoli me Malon dimeruan me Ball-
garet, po. ne nje goditje me ushterine, Maloja u vra,
pa si leftojti burrerisht edhe vravi tri ushiaré. Apos-
tole e xune edh' e dénuan, ne Manastir, per jeté po u
lirua me spalljen te lirise. Malo Cami ishte shoku i
Rizajit po, me gene q® ne nje goditje me ushterine u
plagos, Rizaj e vuri ne nje vënt te mire per sherim
edhe pa si u be mire u bashkua me Bajon gjer te ha-
seshe me Rizane.
— 43 -
Qe nga Lubonja u hothme ne Elmas ne shtepi te
Rapo beut, i cili na priti fort mire edhe na mbajii
dy dit, se nuku ngopeshe dot me bisedimet kombetare.
Nga Elmezi vajtme ne Kozel tek Refat beu me te ve-
lezerit e tij, Nuri edhe Dervishi, te cilët na pritne me
gezim te math edhe se bashku me Dervishin u ngjit-
me ne Gramos dyke gendruar ne gafe te Kazanit.
Pa vajtur ne Gramos dua pakeze te zugrafis bu-
karin® te sozelit, te cilin ja ka dhuruare vebte boti.
Prikosure me male te veshur, me boriga e bredha, te
cilet i perçan lumi me oshetimet e bukura, pa si ver-
tit dérstillat edhe mullinite. Bagëtia kullosin me gë-
zim edhe zilet e kemboret perbene nje armoni te pel-
qyere edhe te pangopure. Pa pyshim ge baringte, me
tyjejet e tyre, i bashkojne zeret e bejne nje mellodhi,
kage te embel sa te perendon ne gell! hozeli eshte
ngritur per mbi nje bregore duke admiruar keto pa-
mje natyrale.
Ne Gate te Kazanit ishin ngritur stanet t® Pitu-
lit i bashkuar me Sali Butken edhe vellezerine te ko-
zelit edhe na kane gostitur sig naku refenet. Safa e
Kazanit ishte nje vënt strategjik edhe shum® i forte
po, veg kesaj, eshte edhe teper i bukur. &' atje do te
shekost Kolonjen, me gjithe tshatrat edhe fushen e saj,
me tjater ane do te shekosh Devollin, me fshatrat edhe
fushen o tij, edhe pastaj githe fushën e Korges, dyke
bere ge te gjitha keta vende nje pamje panorame.
• andejmi u hothm, ne Lofke te Dardhes, ku
kemi limerjosure nje dite. Ketu gjetme giyrma e she-
nja ge kishin limerjosur e te tjere, pa dyshim andare.
Me te perenduar djelli muarm rugen e malevet edhe
me te gdhire arrime ne malet per mbi Dishnice ku
ishin ngrehur stanet. Ketu ardhi, prej Korge, Laze Pro-
gri i cili na solli ca fisheke qe kishim porositur edhe
ngrysur mire ryme ne Korgë, ne shtepi te Cilkes. Oil-
ka ishte zemra edhe shpirti i levizjes kombetare, trim
guximtar i math, i padro, tur sido q® e kishin burgo-
sur per kete gellim, edhe ishte i ditur. Shërbimet te
Qe nga Lubonja u hothme ne Elmas ne shtepi te
Rapo beut, i cili na priti fort mire edhe na mbajii
dy dit, se nuku ngopeshe dot me bisedimet kombetare.
Nga Elmezi vajtme ne Kozel tek Refat beu me te ve-
lezerit e tij, Nuri edhe Dervishi, te cilët na pritne me
gezim te math edhe se bashku me Dervishin u ngjit-
me ne Gramos dyke gendruar ne gafe te Kazanit.
Pa vajtur ne Gramos dua pakeze te zugrafis bu-
karin® te sozelit, te cilin ja ka dhuruare vebte boti.
Prikosure me male te veshur, me boriga e bredha, te
cilet i perçan lumi me oshetimet e bukura, pa si ver-
tit dérstillat edhe mullinite. Bagëtia kullosin me gë-
zim edhe zilet e kemboret perbene nje armoni te pel-
qyere edhe te pangopure. Pa pyshim ge baringte, me
tyjejet e tyre, i bashkojne zeret e bejne nje mellodhi,
kage te embel sa te perendon ne gell! hozeli eshte
ngritur per mbi nje bregore duke admiruar keto pa-
mje natyrale.
Ne Gate te Kazanit ishin ngritur stanet t® Pitu-
lit i bashkuar me Sali Butken edhe vellezerine te ko-
zelit edhe na kane gostitur sig naku refenet. Safa e
Kazanit ishte nje vënt strategjik edhe shum® i forte
po, veg kesaj, eshte edhe teper i bukur. &' atje do te
shekost Kolonjen, me gjithe tshatrat edhe fushen e saj,
me tjater ane do te shekosh Devollin, me fshatrat edhe
fushen o tij, edhe pastaj githe fushën e Korges, dyke
bere ge te gjitha keta vende nje pamje panorame.
• andejmi u hothm, ne Lofke te Dardhes, ku
kemi limerjosure nje dite. Ketu gjetme giyrma e she-
nja ge kishin limerjosur e te tjere, pa dyshim andare.
Me te perenduar djelli muarm rugen e malevet edhe
me te gdhire arrime ne malet per mbi Dishnice ku
ishin ngrehur stanet. Ketu ardhi, prej Korge, Laze Pro-
gri i cili na solli ca fisheke qe kishim porositur edhe
ngrysur mire ryme ne Korgë, ne shtepi te Cilkes. Oil-
ka ishte zemra edhe shpirti i levizjes kombetare, trim
guximtar i math, i padro, tur sido q® e kishin burgo-
sur per kete gellim, edhe ishte i ditur. Shërbimet te
- 44 -
ketij atdhetari nuku kanö shembëll edhe spagim. Cilka
meriton fage shume prej te historis® kombëtare, me
göne ge ka gine, eshte edhe do te dese patriot!
Nga Korça shkuam, pa si na veshi mi ® komiteti
i Korges per ne Plase edhe q'andej te hidheshim nö
Presp®, me gene go komitat Bullgare desheronin te
haseshin me neve. N° Plase tri nga shokët e Tahirit
deshnin 'ë shonin per ne vënt te tyre, keshtu go u
shtrengua edhe Tahiri me Samine t'i perejellin gjer
tej, nö per ca miq te njojtur, edhe do te ktheheshin
dyke lenö per fjale Tegene te Melganit g® te bashko-
heshim.
Nga Plasa u hothm® per ne Prespö edhe dyke
marö Grykën e Ujkut arrime ne Grazhdan. Atje u
kryesi te Petro Germanit. Te bashkuar shetitme gjithe
Prespen, ku u hasme edhe me shume Shqipëtare, tö
cilët i keshillonim ge te shkojne ne armoni me Bull-
garët edhe te mesonin gjuhën amtare e te pregatiten
per nje levizje kryengritise se ora po afron.
Kur ndodheshim ne Shulin, ne giflig te Orhan be
Pojanit, na laimërojne, prej Korge, vrasjen e Mites _
Hegimit si edhe per Qani be Ypin ge do t' e shkonin
lidhur per ne Manastir. Këto lajme na hidheruan fort
teper edhe vendosme qe te zime rug ne, Rorge-Manas-
tir, per te shpetuar Qani benë. Programi yne ishte g®
te mbanim gjithe udhetarët pastaj, si te shkonin Qa-
ni bene t' i lironim ose te vrisnim, nonje nga ata q®
te kishin gjisht, ne vrasjen te Mites Hegimit.
Me 7 Gusht 1907 zeme sosene ku duheshe po,
mjerisht, pa shkuar shum® kohe, shkojti Posta e cila
vinte qe nga Manastiri per ne Korge edhe ne bërtimin
tone ge te lidhen nje bej i gojtur, sig mesuam pastaj,
Gerim be Kostreci, veshur ushterisht, nuku dëgjoiti o
dyke dashur te shpëtonje u vra. Pastaj Posten e doq-
me edhe si u muerm armët suvarinjvet edhe nje mu-
shke u hothme ne Nivice, edhe q'atje ne Gjerman.
Ne German u hasme ede me Vanço Ohrine, i
ketij atdhetari nuku kanö shembëll edhe spagim. Cilka
meriton fage shume prej te historis® kombëtare, me
göne ge ka gine, eshte edhe do te dese patriot!
Nga Korça shkuam, pa si na veshi mi ® komiteti
i Korges per ne Plase edhe q'andej te hidheshim nö
Presp®, me gene go komitat Bullgare desheronin te
haseshin me neve. N° Plase tri nga shokët e Tahirit
deshnin 'ë shonin per ne vënt te tyre, keshtu go u
shtrengua edhe Tahiri me Samine t'i perejellin gjer
tej, nö per ca miq te njojtur, edhe do te ktheheshin
dyke lenö per fjale Tegene te Melganit g® te bashko-
heshim.
Nga Plasa u hothm® per ne Prespö edhe dyke
marö Grykën e Ujkut arrime ne Grazhdan. Atje u
kryesi te Petro Germanit. Te bashkuar shetitme gjithe
Prespen, ku u hasme edhe me shume Shqipëtare, tö
cilët i keshillonim ge te shkojne ne armoni me Bull-
garët edhe te mesonin gjuhën amtare e te pregatiten
per nje levizje kryengritise se ora po afron.
Kur ndodheshim ne Shulin, ne giflig te Orhan be
Pojanit, na laimërojne, prej Korge, vrasjen e Mites _
Hegimit si edhe per Qani be Ypin ge do t' e shkonin
lidhur per ne Manastir. Këto lajme na hidheruan fort
teper edhe vendosme qe te zime rug ne, Rorge-Manas-
tir, per te shpetuar Qani benë. Programi yne ishte g®
te mbanim gjithe udhetarët pastaj, si te shkonin Qa-
ni bene t' i lironim ose te vrisnim, nonje nga ata q®
te kishin gjisht, ne vrasjen te Mites Hegimit.
Me 7 Gusht 1907 zeme sosene ku duheshe po,
mjerisht, pa shkuar shum® kohe, shkojti Posta e cila
vinte qe nga Manastiri per ne Korge edhe ne bërtimin
tone ge te lidhen nje bej i gojtur, sig mesuam pastaj,
Gerim be Kostreci, veshur ushterisht, nuku dëgjoiti o
dyke dashur te shpëtonje u vra. Pastaj Posten e doq-
me edhe si u muerm armët suvarinjvet edhe nje mu-
shke u hothme ne Nivice, edhe q'atje ne Gjerman.
Ne German u hasme ede me Vanço Ohrine, i
- 45 -
cili kishte dy shoke, edhe se bashku shkuam per ne
malet e Kureshit. Kur do te kaperxenim ligenin me
lundra na laimerojne ge shume ushteri po na kerkoj-
nö neve, dyke vine shtringim te math popullit, pran-
daj kemi mare nje udhe te gjate shume gjer arrime
nö malet per mbi Pisoder. Me nj'ane te lodhur e te
raskapitur edhe me tjater ane pa ngrene, kemi ndenjur
gith' ate dite vetem me njö qint dreem llokume ge
kisha une ne torbe.
Me te ngrysur rezohemi ne nje fshat Bullgar, ku
na dhan® per te ngren® edhe porositme Myftar'e fsha-
tit ge te na dergonte ngrënie, per neser, nö limer ku
do te limerjosnim. Te nesermet brema si muarme bu-
kö, me vehte, shkuam ne malet e loreshtit, ku patme
lumterin® to hasemi me kryekomitat te Kosturit edhe
te bejme te njojtnre. Nuku munt te mohojme kurre.
go, dyke bashkendenjur me komitat Bullgare, shkuam
vellezerisht edhe perfituam mjaft nga organizacia e
tyre. Ishin mire organizuar, nga guo pikepamje, edhe
kishin nje disipline fort te pelqyere si kunder edhe
fort te repte. Me kete program ishin forcuar edhe ki-
shin mundur go te lidhen, midis tyre, köshtu ge ne
çdo rezik, go t'i vinte njo gete, vraponin ndihmes ata
go ishin prane. Si vizituam fshatrat te Koreshtit mu-
arm lamtumire edhe shkuam te bashkuar me voevoden
Petro Buzo per ne Nestram Me hidherim do te tre-
gojm® qo Thanas Nastoja, prej Plase, u tregua i dobët
edh' i pabese, se u nda prej neve edhe mbeti me Van-
çon nga Ohria, sa per armët tona, q' i kishim dhene
e donim t'ja mernim, na u zotuan Bullgarët te na i
dergoine ne Korgë.
Ne malet te Nestramit ndejme dy dit edhe, pa si
muarme lamtumire nga Petro Buzoja me shoket, u
hothme ne Kolivice ne Kala tö Abidin Shahut. I fa-
meshmi hajdut, Abidin Shahu, kishte zgjodhure, fort
bukur kete kala se ishte nje fortese e sigurte. Ishte
Bajram ate dite e na ka sjelle te ngren® edhe embel-
sira nga shtëpia, Zeneli, nje djal' i ri e fort i mire po,
cili kishte dy shoke, edhe se bashku shkuam per ne
malet e Kureshit. Kur do te kaperxenim ligenin me
lundra na laimerojne ge shume ushteri po na kerkoj-
nö neve, dyke vine shtringim te math popullit, pran-
daj kemi mare nje udhe te gjate shume gjer arrime
nö malet per mbi Pisoder. Me nj'ane te lodhur e te
raskapitur edhe me tjater ane pa ngrene, kemi ndenjur
gith' ate dite vetem me njö qint dreem llokume ge
kisha une ne torbe.
Me te ngrysur rezohemi ne nje fshat Bullgar, ku
na dhan® per te ngren® edhe porositme Myftar'e fsha-
tit ge te na dergonte ngrënie, per neser, nö limer ku
do te limerjosnim. Te nesermet brema si muarme bu-
kö, me vehte, shkuam ne malet e loreshtit, ku patme
lumterin® to hasemi me kryekomitat te Kosturit edhe
te bejme te njojtnre. Nuku munt te mohojme kurre.
go, dyke bashkendenjur me komitat Bullgare, shkuam
vellezerisht edhe perfituam mjaft nga organizacia e
tyre. Ishin mire organizuar, nga guo pikepamje, edhe
kishin nje disipline fort te pelqyere si kunder edhe
fort te repte. Me kete program ishin forcuar edhe ki-
shin mundur go te lidhen, midis tyre, köshtu ge ne
çdo rezik, go t'i vinte njo gete, vraponin ndihmes ata
go ishin prane. Si vizituam fshatrat te Koreshtit mu-
arm lamtumire edhe shkuam te bashkuar me voevoden
Petro Buzo per ne Nestram Me hidherim do te tre-
gojm® qo Thanas Nastoja, prej Plase, u tregua i dobët
edh' i pabese, se u nda prej neve edhe mbeti me Van-
çon nga Ohria, sa per armët tona, q' i kishim dhene
e donim t'ja mernim, na u zotuan Bullgarët te na i
dergoine ne Korgë.
Ne malet te Nestramit ndejme dy dit edhe, pa si
muarme lamtumire nga Petro Buzoja me shoket, u
hothme ne Kolivice ne Kala tö Abidin Shahut. I fa-
meshmi hajdut, Abidin Shahu, kishte zgjodhure, fort
bukur kete kala se ishte nje fortese e sigurte. Ishte
Bajram ate dite e na ka sjelle te ngren® edhe embel-
sira nga shtëpia, Zeneli, nje djal' i ri e fort i mire po,
- 46 -
mjerisht, nuku kish ryre, sig duet, ne ndjenjat kom-
betare.
Pas mezit dites ardhe edhe te tjere mig, nga Ze-
ligradi, me te cilët kuvenduam gjer e giate.
Pa perënduar djelli i rezuam ne Qyteze. Ishte e
shtune mbrema edhe fshatarët ktheheshin nga punerat,
ne fshat. Gergizi u theret ca tshatareve, ne gjuhën gre-
gishte, go te gendrojne edh' ata gendruan. Si u pershën-
doshme i pyet fergizi, g' kemi nonje te re edhe gysa
shkojne me fqinjet e tyre Muhamedane. -je nga pleg-
te pergiigjet ges ka nonje te re edhe, pas shenjavet
e humbne gdo shprese te lirise. te cilen na e kane kön-
duar andaret, sa per Muhamedanët, thot® plaku, jan®
gjith' ata Tyrq qe kane gene kurdohere.
Kini te drejte, ju thomi, ge te gani nga keta, po
mos harojmö ge faji m'i math i ngarkohet geveris®
Tyrke, te Stambollit, e cila disheron ge te mos kete
kurre getesi edhe vellazeri, ne vendin tene, midis te
Krishterëvet edhe Muhamedanëvet. Këto pra na shtr n-
guan te marim armët edhe malet ge te sjellem lirin®
te shenjte, e cila nuku do te vonouje.
Pa ge te gjithe per kete liri na kuvendoni po per
fat te keq, thone, liria, kage e desheruare, nuku duket
as gjëkundi. Pastaj na pyesen ge te kujt Kapitani ji-
ni se tjater here nuku e kemi pare. U thomi ge ram®
ne nje goditje te madhe me ushterine, tej Kosturit,
edhe me mundime arrime gier k tu me pare, se shu-
ca e shokevet mbeti prapa dyke line Kalane te Abi-
dinit vendin per te u bashkuar. Pastaj, dyke u tre-
guar fergizin u thom une ge Kapitani yne eshte Ka-
pitan Xhorxhi.
Nuku kemi degjuar kete emer edhe, sig duket, nu-
ku dini as vendet as regullat, me gene go djemte ta-
ne kurre nuku vine pa perenduar djelli edhe pa na laj-
meruar perpara.
S' ka gjesendi; thote Cergizi, po nuku na thoni a
ka ne fshat nga shoket t' ane?
Njenatezaj ishin kater shpirt, pergjigjen, po sonte:
unuk dime ne ka ose jo.
mjerisht, nuku kish ryre, sig duet, ne ndjenjat kom-
betare.
Pas mezit dites ardhe edhe te tjere mig, nga Ze-
ligradi, me te cilët kuvenduam gjer e giate.
Pa perënduar djelli i rezuam ne Qyteze. Ishte e
shtune mbrema edhe fshatarët ktheheshin nga punerat,
ne fshat. Gergizi u theret ca tshatareve, ne gjuhën gre-
gishte, go te gendrojne edh' ata gendruan. Si u pershën-
doshme i pyet fergizi, g' kemi nonje te re edhe gysa
shkojne me fqinjet e tyre Muhamedane. -je nga pleg-
te pergiigjet ges ka nonje te re edhe, pas shenjavet
e humbne gdo shprese te lirise. te cilen na e kane kön-
duar andaret, sa per Muhamedanët, thot® plaku, jan®
gjith' ata Tyrq qe kane gene kurdohere.
Kini te drejte, ju thomi, ge te gani nga keta, po
mos harojmö ge faji m'i math i ngarkohet geveris®
Tyrke, te Stambollit, e cila disheron ge te mos kete
kurre getesi edhe vellazeri, ne vendin tene, midis te
Krishterëvet edhe Muhamedanëvet. Këto pra na shtr n-
guan te marim armët edhe malet ge te sjellem lirin®
te shenjte, e cila nuku do te vonouje.
Pa ge te gjithe per kete liri na kuvendoni po per
fat te keq, thone, liria, kage e desheruare, nuku duket
as gjëkundi. Pastaj na pyesen ge te kujt Kapitani ji-
ni se tjater here nuku e kemi pare. U thomi ge ram®
ne nje goditje te madhe me ushterine, tej Kosturit,
edhe me mundime arrime gier k tu me pare, se shu-
ca e shokevet mbeti prapa dyke line Kalane te Abi-
dinit vendin per te u bashkuar. Pastaj, dyke u tre-
guar fergizin u thom une ge Kapitani yne eshte Ka-
pitan Xhorxhi.
Nuku kemi degjuar kete emer edhe, sig duket, nu-
ku dini as vendet as regullat, me gene go djemte ta-
ne kurre nuku vine pa perenduar djelli edhe pa na laj-
meruar perpara.
S' ka gjesendi; thote Cergizi, po nuku na thoni a
ka ne fshat nga shoket t' ane?
Njenatezaj ishin kater shpirt, pergjigjen, po sonte:
unuk dime ne ka ose jo.
- 47 -
Athere, thote Gergizi, le te vraponje nje perpara
per te lajmeruar goxhabashin qo te na bënj® konak,
pastaj neve dyke kuvenduar arrime ndane fshatit. Atje
kishin dale shume burra edhe djema ge te na shihnin
edhe, me te afruar, na pritne me nje mir' s' ardhte gre-
gisht. U pershendoshme edhe ndezme cigaret dyke
pritur goxhabashin kur ne vent te tij jen pojaku (dra-
gati, bekgiu ose ruajtesi) dyke na then® ge goxhabashi
ishte i semure, edhe nukn jen dot. Atehere pregatit-
ni juve nje konak u thomi edhe shkojti pojaku.
Abazi kishte mbetur prapa prandaj mbeti i habi-
thote: E pse nuku kuvëndoni ship, ore, a po e kini
per turp?
Te xbuluar, prej Abazit tone, thote Gercizi ge edhe
neve e flasem shqipen pa si jemi nga Epiri, mirpo kejo
gfaqje i kalli ne dyshim edhe zune, njeri pas jatrit,
te shkojne e te na line vetem me ca djema te vegjel.
Pritme gier sa u ngrys po me kot, se pojaku nuku du-
keshe te vinje te na thote per konak, kur nje nga gu-
nat e mbeture na thote qe munt te vinim e tek ata,
ne shtepi, po djethinaj brema kishim nga andaret ge
nuku dine ship.
Me te pare qe do te mbeteshim perjashta i thomi
gunit te na shpjere ne shtepi te tyre, ku gjetme t'ö ,
mene, nje grua e ve, me je bijen ktheur prapa me dy
foshnja, me gene ge burri i saj® i ishte martuar ne
Greqi. Na urdhruan brenda te gjorat edhe, pas zako-
nit, na pershendoshne dyke mbeture te kenaqura se
mereshim vesh ne gjuhën tone. Pritme qe te vinte Tho-
maj sig quheshe pojaku, te cilit i kishim dhene te ho-
lla per te na blere gjesendi te ngrëna, po ronojti dyke
then® ge nuku gien gjekundi. Pa fjale i kupetuam fort
mire keto te vertitura, prandaj i thame ge te shkonj®
po neser pa gdhire te vinje te na xgjonje.
E zonja e shtepise na shtroji te hame, nga ato
qö kishte, po na kenaqi me teper se me bakllavara.
Athere, thote Gergizi, le te vraponje nje perpara
per te lajmeruar goxhabashin qo te na bënj® konak,
pastaj neve dyke kuvenduar arrime ndane fshatit. Atje
kishin dale shume burra edhe djema ge te na shihnin
edhe, me te afruar, na pritne me nje mir' s' ardhte gre-
gisht. U pershendoshme edhe ndezme cigaret dyke
pritur goxhabashin kur ne vent te tij jen pojaku (dra-
gati, bekgiu ose ruajtesi) dyke na then® ge goxhabashi
ishte i semure, edhe nukn jen dot. Atehere pregatit-
ni juve nje konak u thomi edhe shkojti pojaku.
Abazi kishte mbetur prapa prandaj mbeti i habi-
thote: E pse nuku kuvëndoni ship, ore, a po e kini
per turp?
Te xbuluar, prej Abazit tone, thote Gercizi ge edhe
neve e flasem shqipen pa si jemi nga Epiri, mirpo kejo
gfaqje i kalli ne dyshim edhe zune, njeri pas jatrit,
te shkojne e te na line vetem me ca djema te vegjel.
Pritme gier sa u ngrys po me kot, se pojaku nuku du-
keshe te vinje te na thote per konak, kur nje nga gu-
nat e mbeture na thote qe munt te vinim e tek ata,
ne shtepi, po djethinaj brema kishim nga andaret ge
nuku dine ship.
Me te pare qe do te mbeteshim perjashta i thomi
gunit te na shpjere ne shtepi te tyre, ku gjetme t'ö ,
mene, nje grua e ve, me je bijen ktheur prapa me dy
foshnja, me gene ge burri i saj® i ishte martuar ne
Greqi. Na urdhruan brenda te gjorat edhe, pas zako-
nit, na pershendoshne dyke mbeture te kenaqura se
mereshim vesh ne gjuhën tone. Pritme qe te vinte Tho-
maj sig quheshe pojaku, te cilit i kishim dhene te ho-
lla per te na blere gjesendi te ngrëna, po ronojti dyke
then® ge nuku gien gjekundi. Pa fjale i kupetuam fort
mire keto te vertitura, prandaj i thame ge te shkonj®
po neser pa gdhire te vinje te na xgjonje.
E zonja e shtepise na shtroji te hame, nga ato
qö kishte, po na kenaqi me teper se me bakllavara.
— 48 —
Si kuvënduam edhe pakeze na lutet qe te xgjohemi ca
me shpeit se ka per te vajtur ne Sinice me göne q®
gdhiheshe Shen Mitri edhe e meshonin ne Sinice. Ra-
ne shoket edhe flejtne perves meje, ge kurre nuku fli-
nja tek do, po te flinim ne per shtepira, age me teper
kötu ku na kishin ngjare episodet e dites. Pas mezit
nates xgjoja fercizin edhe shoket edhe u thom te pre-
gatiten per te shkuar, se e ndenjurà tone ne kete fshat
ishte e rezikeme.
Si u ngritn® shoket edhe u bin® gati xgium te
zon ön e shtepise, e cila flinte lart, edhe muarm lam-
tumire. Cergizi me te shkuar e doroviti me tri mexhit-
ka per femijen, keshtu ge teper e kenaqur na percolli
gjer ne porta, dyke na uruar adhe te mbar® edhe Zo-
ti te na shpëtonjo nga edo e lige.
Si duallm nga shtëpia me shume verejtje edhe per-
kajdesje, shkuam per mest nj® lumi edhe muarm te
perpieten, po ditur as neve vëndin mire, edhe dyke
ecur arrime ne nj® pyll me lathi, ku vendosm® te li-
merjasim. Po si u hap dita mire shohim te vine gunat
nga shati, per te kallotur bagëtine. Nga keta mësuam
gö ndodheshim ne pyll te gipanit, keshtu go u familis.
me me gunat, te cilët i perkedhelme edhe i dorovitme
pasandaj dy, me te medhenjte, i derguam ne fshat ge
te na blinin ca buke edhe ca djathe,
Si kurdohere ge na kish perkrahur, sot 1 math,
keshtu edhe kete here na dergonte dy perkrahes. beta
ishin Istref Verleni edhe Ali Caushi, te cilet, me te
degjuar ge u hothme no Devoll, po na kerkonin me
gjithe anëte e vetem tani fati e solli ge te haseshim,
me anën te gunavet. Vertet kishim degiuar per keta
atdhetare qö kishin ndjenja kombëtare te nxehta, po
uniforma, prej xhandarmerie, e Ali Caushit na kiliste
ne dyshim, prandaj karaulla i ndalojti go te vinin ne
limer pa na lajmernar neve.
Me gezim te math pritme lejen tone edhe si u
puthme o u pershëndoshme ryme ne bisedimet e dites,
per mbi geshtjet tona kombetare. Kur zuri tö ngryset
Si kuvënduam edhe pakeze na lutet qe te xgjohemi ca
me shpeit se ka per te vajtur ne Sinice me göne q®
gdhiheshe Shen Mitri edhe e meshonin ne Sinice. Ra-
ne shoket edhe flejtne perves meje, ge kurre nuku fli-
nja tek do, po te flinim ne per shtepira, age me teper
kötu ku na kishin ngjare episodet e dites. Pas mezit
nates xgjoja fercizin edhe shoket edhe u thom te pre-
gatiten per te shkuar, se e ndenjurà tone ne kete fshat
ishte e rezikeme.
Si u ngritn® shoket edhe u bin® gati xgium te
zon ön e shtepise, e cila flinte lart, edhe muarm lam-
tumire. Cergizi me te shkuar e doroviti me tri mexhit-
ka per femijen, keshtu ge teper e kenaqur na percolli
gjer ne porta, dyke na uruar adhe te mbar® edhe Zo-
ti te na shpëtonjo nga edo e lige.
Si duallm nga shtëpia me shume verejtje edhe per-
kajdesje, shkuam per mest nj® lumi edhe muarm te
perpieten, po ditur as neve vëndin mire, edhe dyke
ecur arrime ne nj® pyll me lathi, ku vendosm® te li-
merjasim. Po si u hap dita mire shohim te vine gunat
nga shati, per te kallotur bagëtine. Nga keta mësuam
gö ndodheshim ne pyll te gipanit, keshtu go u familis.
me me gunat, te cilët i perkedhelme edhe i dorovitme
pasandaj dy, me te medhenjte, i derguam ne fshat ge
te na blinin ca buke edhe ca djathe,
Si kurdohere ge na kish perkrahur, sot 1 math,
keshtu edhe kete here na dergonte dy perkrahes. beta
ishin Istref Verleni edhe Ali Caushi, te cilet, me te
degjuar ge u hothme no Devoll, po na kerkonin me
gjithe anëte e vetem tani fati e solli ge te haseshim,
me anën te gunavet. Vertet kishim degiuar per keta
atdhetare qö kishin ndjenja kombëtare te nxehta, po
uniforma, prej xhandarmerie, e Ali Caushit na kiliste
ne dyshim, prandaj karaulla i ndalojti go te vinin ne
limer pa na lajmernar neve.
Me gezim te math pritme lejen tone edhe si u
puthme o u pershëndoshme ryme ne bisedimet e dites,
per mbi geshtjet tona kombetare. Kur zuri tö ngryset
- 49 -
u-rezuam ne Verlen, fshat i tyre, ne shtepi te Istrefit,
i cili na mbajti tri dit e tre net, me pahir, se nuku
ngopeshin dot nga bisedimet. këtu u-gelothme edhe u-
gostitme si jo me mire po ishin teper te hidheruar se
ne Devoll nuku ishin perhapur ndien at kombetare, niga.
shkaku i fanatizmes po tani adhuronin Ameriken e
cila permblodhi shume djem te rinj, sa me kite me-
nyre po shtr ngonen te mesojne shipen per te lecitur
letrat q'u vinin s' ande mi.
Bashke me neve ardhe, edhe Istrefi me Ali Qau-
shin, gjer ne Mengulas edhe hoqme ne shtepi te Jotit
Major Emin Mengulasi, dyke patur dij® per ndjenjat
kombetare. Z. e tij mungonte se ndodheshe me sherbi-
min ushteriak ne Janine, po ishte ne burr i urte,
shpirt mire edhe si o i pa mesuare kishte ndjenja kom-
bötare, sig nuku pandeheshe. Ne köte shtepi gjetme
nje dollap me libra shaip, dyke then® Aliu q® i ka
sjelle, nga Janina, Majori per gunat.
Pa si ndejme dy dit n Mengulas, ku kuvenduam
me shume miq, shkuam ne Bozhigrad dyke na bash-
kuar Alin Mengulasi, Istrefi edhe Ali Caushi. Ne Bo-
zhigrat hoqme ne shtepi te Nure Agajit, miku vetiak
i tyre, i cili na priti fort mire. Pa u gdhire u ngritm®
edhe shkuam. si u puthme edhe muarm® lamtumire
njeri prei atrit, pa u treguare drejtimin tone, sig be-
nim kurdohere. Mirpo Istrefi nuku desh te ndaheshe,
• prej uesh, se desheronte te shogeroheshe po, nga shka-
ku i dimerit, e gendruam dyke e keshilluar te jete
gati per ne prenvére bashke me shoke te tjere, se ate-
here do te beheshe levizia e madhe.
Gjithe ditene e shkuam ne pyll edhe kur u ngrys
ju turme perserr Qytezes, ku na kishte mbetur nje
breng i math, per sjelljet te Qytezesvet. Kete here
u rezam ne kishe e eila ndodhet per mbi fshat edhe
kundrej kulles te pojakevet edhe lopëçarevet. Cergizi
Vate edhe trokiti ne dere te kulles edhe nje ze u de-
giud, go lart, dyke thene ge, me göne shoku i tij ne
tshat e ka kygur, nuku e hap dot po me te kthyer e
u-rezuam ne Verlen, fshat i tyre, ne shtepi te Istrefit,
i cili na mbajti tri dit e tre net, me pahir, se nuku
ngopeshin dot nga bisedimet. këtu u-gelothme edhe u-
gostitme si jo me mire po ishin teper te hidheruar se
ne Devoll nuku ishin perhapur ndien at kombetare, niga.
shkaku i fanatizmes po tani adhuronin Ameriken e
cila permblodhi shume djem te rinj, sa me kite me-
nyre po shtr ngonen te mesojne shipen per te lecitur
letrat q'u vinin s' ande mi.
Bashke me neve ardhe, edhe Istrefi me Ali Qau-
shin, gjer ne Mengulas edhe hoqme ne shtepi te Jotit
Major Emin Mengulasi, dyke patur dij® per ndjenjat
kombetare. Z. e tij mungonte se ndodheshe me sherbi-
min ushteriak ne Janine, po ishte ne burr i urte,
shpirt mire edhe si o i pa mesuare kishte ndjenja kom-
bötare, sig nuku pandeheshe. Ne köte shtepi gjetme
nje dollap me libra shaip, dyke then® Aliu q® i ka
sjelle, nga Janina, Majori per gunat.
Pa si ndejme dy dit n Mengulas, ku kuvenduam
me shume miq, shkuam ne Bozhigrad dyke na bash-
kuar Alin Mengulasi, Istrefi edhe Ali Caushi. Ne Bo-
zhigrat hoqme ne shtepi te Nure Agajit, miku vetiak
i tyre, i cili na priti fort mire. Pa u gdhire u ngritm®
edhe shkuam. si u puthme edhe muarm® lamtumire
njeri prei atrit, pa u treguare drejtimin tone, sig be-
nim kurdohere. Mirpo Istrefi nuku desh te ndaheshe,
• prej uesh, se desheronte te shogeroheshe po, nga shka-
ku i dimerit, e gendruam dyke e keshilluar te jete
gati per ne prenvére bashke me shoke te tjere, se ate-
here do te beheshe levizia e madhe.
Gjithe ditene e shkuam ne pyll edhe kur u ngrys
ju turme perserr Qytezes, ku na kishte mbetur nje
breng i math, per sjelljet te Qytezesvet. Kete here
u rezam ne kishe e eila ndodhet per mbi fshat edhe
kundrej kulles te pojakevet edhe lopëçarevet. Cergizi
Vate edhe trokiti ne dere te kulles edhe nje ze u de-
giud, go lart, dyke thene ge, me göne shoku i tij ne
tshat e ka kygur, nuku e hap dot po me te kthyer e
— 50 —
siper eshte. I pa duruar, sig ishte fergizi, u ngjit nö-
supet e shokevet edhe ryri brenda nga dritareja.
Tek po rinim ne kollonat e kishes shohim ge
ngjiteshe njeri nga fshati, te eilin, sado erëte, une e
njoita edhe me vrap ju sula dyke i then®: gendro-
Thoma se te vrava! Thomaj, pojaku i njojturi, gen-
drojti edh' i verdhe dylle mö lutet t'e le sa te kerko-
nje dy dhi ge kishin humbur, po une i thom ge let'i
haje ujku po tine te vish kitej qe te mos na genjesh
si heren
e pare. La merojme Cergizin i cili thote t'e.
ngjitim lart si kunder edhe beme. Nuku shkojti shu-
me kohe kur jen dhe lopëgari tjater, i cili hapi de-
ren edhe ryme ge te gjithe brenda.
Ne pyetjet q'i bem® Thomajt, per sjelljet e tyre
• pergjigi qe fshati, dyke na pandehure ushtare Tyrg,
u tremp shume prandaj nuku na bene konak edhe as
te ngrena me te holla nuku na dhanë se druheshin.
Si e vume ne be e lame te lie ge te veje ne shtepi,
po i thame te hapnje syte se ke te binje me komitat
Shqipëtare. Pa si shkoiti Thomaj i betuam edhe lope-
garët Sulon me Hasane, nga Bozhigrati, pastaj kuve-
nduam, gjer e gjate, mbi levizjet ge beheshin ne fshat
edhe per gark.
Qö te rinim ne kulle te gjithe kishim frike, pra-
ndaj dy nga shokët vane ne kollonat per siguri me
verejtur gdo levizje ge te beheshe. Pyesëm lopeçaret
g® ne cile shtepi munt te vinim na thone ge ne shte-
pi te Dine Qiraxhiut. Vendosin pra per te ryre ne
fshat edhe kesoj, me lopëçaret perpara trokasim ne
shtëpi te Dines. Me te degjuar ge ishin lopeçaret por-
ta hapet edhe neve ryme brenda, kur nje vajze e re,
15-16 vjet, trembet edhe zuri ge te ganjo po me fjale.
te embla e getuam edhe ryme brënda, ku gruaja e
Dines ishte e semure.
Dinoja kish dale nga shtepia po ardhi me vrap
me te e lajmeruar lopegaret. Ne krye u tmerua, dyke
na pare neve, po neve e pergafuam, vellazerisht, edh'e-
siguruam qe te mos kete fare nonje frike. Urdhrojti
-
siper eshte. I pa duruar, sig ishte fergizi, u ngjit nö-
supet e shokevet edhe ryri brenda nga dritareja.
Tek po rinim ne kollonat e kishes shohim ge
ngjiteshe njeri nga fshati, te eilin, sado erëte, une e
njoita edhe me vrap ju sula dyke i then®: gendro-
Thoma se te vrava! Thomaj, pojaku i njojturi, gen-
drojti edh' i verdhe dylle mö lutet t'e le sa te kerko-
nje dy dhi ge kishin humbur, po une i thom ge let'i
haje ujku po tine te vish kitej qe te mos na genjesh
si heren
e pare. La merojme Cergizin i cili thote t'e.
ngjitim lart si kunder edhe beme. Nuku shkojti shu-
me kohe kur jen dhe lopëgari tjater, i cili hapi de-
ren edhe ryme ge te gjithe brenda.
Ne pyetjet q'i bem® Thomajt, per sjelljet e tyre
• pergjigi qe fshati, dyke na pandehure ushtare Tyrg,
u tremp shume prandaj nuku na bene konak edhe as
te ngrena me te holla nuku na dhanë se druheshin.
Si e vume ne be e lame te lie ge te veje ne shtepi,
po i thame te hapnje syte se ke te binje me komitat
Shqipëtare. Pa si shkoiti Thomaj i betuam edhe lope-
garët Sulon me Hasane, nga Bozhigrati, pastaj kuve-
nduam, gjer e gjate, mbi levizjet ge beheshin ne fshat
edhe per gark.
Qö te rinim ne kulle te gjithe kishim frike, pra-
ndaj dy nga shokët vane ne kollonat per siguri me
verejtur gdo levizje ge te beheshe. Pyesëm lopeçaret
g® ne cile shtepi munt te vinim na thone ge ne shte-
pi te Dine Qiraxhiut. Vendosin pra per te ryre ne
fshat edhe kesoj, me lopëçaret perpara trokasim ne
shtëpi te Dines. Me te degjuar ge ishin lopeçaret por-
ta hapet edhe neve ryme brenda, kur nje vajze e re,
15-16 vjet, trembet edhe zuri ge te ganjo po me fjale.
te embla e getuam edhe ryme brënda, ku gruaja e
Dines ishte e semure.
Dinoja kish dale nga shtepia po ardhi me vrap
me te e lajmeruar lopegaret. Ne krye u tmerua, dyke
na pare neve, po neve e pergafuam, vellazerisht, edh'e-
siguruam qe te mos kete fare nonje frike. Urdhrojti
-
- 51 -
te na shtrojne tjater dhome edhe ajy shkojti, pas ur-
dhrit tone, te lajmeronje goxhabashin g® te mbledhe
krerët e fshatit edhe, bashkerisht, te vine te hasen me
neve. Dineja hthehet e na thote ge nuku munt te vi-
nje, me gene ge ka frike prej geverise. Athere i shkroj-
ta une Nikollagit, sig queshe goxhabashi, nj® bilete,
gregisht, ne te cilen i thosha ge ajy eshte pergigies
per gdo qe munt t'i ngjase fshatit. Pas pake kohe vjen
Nikollaqi, bashke me fshatarët, edhe biseduam gier e
gjate, pastal si u treguam programin e gellimin i be-
tuam. Ne Qyteze gjetm® edhe ca djema atdhetare te
cilet legitnin fort bukur shqip, prandaj u dhame mjaft
libra per te lögitur.
Si hëngreme darke na percuall, me dashuri, edhe
na dhane e pojakuu per udhetregonjes gjer ne Sinice.
Ketu i mblothme se bashku, Muhamedanët me te Kri-
shterët, edhe si u treguam programin i vumé te be-•
tohen. Tek po bisedonim na lajmerone ge nje ushteri,
prej 200 shpirt, ka retkuare Bozhigratin, per neve,
edhe frike ishte mos vine ne Sinice. Me kete rast.
muntme te gmojme trimerine te nje gruaje, e cila, me
te pare qe burrat u trikesuan shume, u thote: per ve
trembi kage shume? Le te urdhrone edhe ushtaret go
te kupetone se dime t' e japim spirtin, edhe neve,
ashtu sig duhet!
Me te ngrysur shkuam, si muarm lamtumire, me
gellim ge te vinim ne Dishnice, po, mjerisht, nie errë-
sire e madhe edhe nje furtune e tmeruare me shi na
beri te humbasem udhene. Ishte nje nate nga me te
köqijat, go iquim, se dyke u line ne fat po udhetonim
ne arati kur, me mundime te medha arrime ne maj®
te malit. Ketu ishte qiameti se na zuri nje dhore me
furtune, e cila na perëndonte ne gell. U hoqme ne nie
pera ge te mproheshim edhe beme nje zjar te math
qö te ngroheshim edhe thaheshim, po me kot mun-
doheshim se era e mare nuke na linte, keshtu ge te
mos ngrime muarm udhen, verberisht, kur dha Zoti, per
fatin tone, te degjojme zene te gjelave gö te kendojne.
te na shtrojne tjater dhome edhe ajy shkojti, pas ur-
dhrit tone, te lajmeronje goxhabashin g® te mbledhe
krerët e fshatit edhe, bashkerisht, te vine te hasen me
neve. Dineja hthehet e na thote ge nuku munt te vi-
nje, me gene ge ka frike prej geverise. Athere i shkroj-
ta une Nikollagit, sig queshe goxhabashi, nj® bilete,
gregisht, ne te cilen i thosha ge ajy eshte pergigies
per gdo qe munt t'i ngjase fshatit. Pas pake kohe vjen
Nikollaqi, bashke me fshatarët, edhe biseduam gier e
gjate, pastal si u treguam programin e gellimin i be-
tuam. Ne Qyteze gjetm® edhe ca djema atdhetare te
cilet legitnin fort bukur shqip, prandaj u dhame mjaft
libra per te lögitur.
Si hëngreme darke na percuall, me dashuri, edhe
na dhane e pojakuu per udhetregonjes gjer ne Sinice.
Ketu i mblothme se bashku, Muhamedanët me te Kri-
shterët, edhe si u treguam programin i vumé te be-•
tohen. Tek po bisedonim na lajmerone ge nje ushteri,
prej 200 shpirt, ka retkuare Bozhigratin, per neve,
edhe frike ishte mos vine ne Sinice. Me kete rast.
muntme te gmojme trimerine te nje gruaje, e cila, me
te pare qe burrat u trikesuan shume, u thote: per ve
trembi kage shume? Le te urdhrone edhe ushtaret go
te kupetone se dime t' e japim spirtin, edhe neve,
ashtu sig duhet!
Me te ngrysur shkuam, si muarm lamtumire, me
gellim ge te vinim ne Dishnice, po, mjerisht, nie errë-
sire e madhe edhe nje furtune e tmeruare me shi na
beri te humbasem udhene. Ishte nje nate nga me te
köqijat, go iquim, se dyke u line ne fat po udhetonim
ne arati kur, me mundime te medha arrime ne maj®
te malit. Ketu ishte qiameti se na zuri nje dhore me
furtune, e cila na perëndonte ne gell. U hoqme ne nie
pera ge te mproheshim edhe beme nje zjar te math
qö te ngroheshim edhe thaheshim, po me kot mun-
doheshim se era e mare nuke na linte, keshtu ge te
mos ngrime muarm udhen, verberisht, kur dha Zoti, per
fatin tone, te degjojme zene te gjelave gö te kendojne.
— 52 -
Gezimi yne ishte i patregnare edh? u-leshuam ne
ate drejtim kudo g® te na shpinte. Te mbytyre ne
baltra edhe te ngrire akull ryme ne ate fshat, te pa-
ditur, edhe trokitme ne porta te nje shtepie. Nj® grua
dolli ne dritare edhe pyet: cilët jini? Njeres te mire,
pergjigjemi, pa kush degjonte? Ju lutme dyke u betuar
per krishtin edhe per kungate po me kot ishin te gji-
tha. Vame ne tjater shtepi po edhe ketu nuku deshnin
prandaj, te deshperuar, deshme te thyejme derön, me
göne qo ishim kage te ngrire sa me zor te math mba-
nime armët ne duart po nje nga shoket na ndalon se
kishte pare nje njeri ge shkonte. Me vrap e zeme edhe,
domosdo, na shpuri i gjori ne shkolla te fshatit, ku
ishte mesonjes, edhe na beri nje zjar te math ku u
ingrome edhe u gkriftuam mire.
Pa gdhire mire e derguam te therese goxhabashin
te vinte go te na bënte nje konak, kur kthenet meso-
njesi e na thote q® goxhabashi nuku munt te vinte,
nga shkaku se ne shtepi te tij ka shtate xhandare,
andaj na kishillonte q® te shkonim nga shati. I der-
guam tjale ge ajy duhet te na benje konak pa po te
kene qef xhandaret le te urdhrojne!
Ne mëngjes jen Todi, goxhabashi, edhe na thote
ge chandarët, te cilöt ndodheshin ne shtepi to ty, na
d guan kur trokitme neve ne shtepin' e dyte, prandaj
thote, nuku mar as nonje pergjigiie persiper gfaredo
qö te ngjase. Me te vërtet goxhabashi nuku genjente,
po, sig ishim neve ku munt te vinim diten, preferuam
ze gendrojme andaj i thame te na bënje konak. Ate-
here thiri pojakun edhe i thote te na bene konak ne
nje shtepi ndane fshatit, sig i thame neve per gdo
ngjarje.
Me gene ge goxhabashi kishte pune me taksim-
daret (mbledhösit), na kerkojti ndjese ge nuku munt
te rinte me neve, po besonj, tha, ge gier me dreke
here te mbarojme, ketu ne Giyres, edhe t'i perejell.
Po do t' u dergonj nga fshatarët ge te mos u merzitni
votem. Me te vertet na dergoti mjaft Gjyrezeze me
Gezimi yne ishte i patregnare edh? u-leshuam ne
ate drejtim kudo g® te na shpinte. Te mbytyre ne
baltra edhe te ngrire akull ryme ne ate fshat, te pa-
ditur, edhe trokitme ne porta te nje shtepie. Nj® grua
dolli ne dritare edhe pyet: cilët jini? Njeres te mire,
pergjigjemi, pa kush degjonte? Ju lutme dyke u betuar
per krishtin edhe per kungate po me kot ishin te gji-
tha. Vame ne tjater shtepi po edhe ketu nuku deshnin
prandaj, te deshperuar, deshme te thyejme derön, me
göne qo ishim kage te ngrire sa me zor te math mba-
nime armët ne duart po nje nga shoket na ndalon se
kishte pare nje njeri ge shkonte. Me vrap e zeme edhe,
domosdo, na shpuri i gjori ne shkolla te fshatit, ku
ishte mesonjes, edhe na beri nje zjar te math ku u
ingrome edhe u gkriftuam mire.
Pa gdhire mire e derguam te therese goxhabashin
te vinte go te na bënte nje konak, kur kthenet meso-
njesi e na thote q® goxhabashi nuku munt te vinte,
nga shkaku se ne shtepi te tij ka shtate xhandare,
andaj na kishillonte q® te shkonim nga shati. I der-
guam tjale ge ajy duhet te na benje konak pa po te
kene qef xhandaret le te urdhrojne!
Ne mëngjes jen Todi, goxhabashi, edhe na thote
ge chandarët, te cilöt ndodheshin ne shtepi to ty, na
d guan kur trokitme neve ne shtepin' e dyte, prandaj
thote, nuku mar as nonje pergjigiie persiper gfaredo
qö te ngjase. Me te vërtet goxhabashi nuku genjente,
po, sig ishim neve ku munt te vinim diten, preferuam
ze gendrojme andaj i thame te na bënje konak. Ate-
here thiri pojakun edhe i thote te na bene konak ne
nje shtepi ndane fshatit, sig i thame neve per gdo
ngjarje.
Me gene ge goxhabashi kishte pune me taksim-
daret (mbledhösit), na kerkojti ndjese ge nuku munt
te rinte me neve, po besonj, tha, ge gier me dreke
here te mbarojme, ketu ne Giyres, edhe t'i perejell.
Po do t' u dergonj nga fshatarët ge te mos u merzitni
votem. Me te vertet na dergoti mjaft Gjyrezeze me
- 53 -
te cilët kuvenduam gjer e gjat®. Midis tyreve ndodhe-
shin edhe ca te rinj me ndjenja kombetare, me gene
go punonin ne Mali Shenjt edhe ishin predikuar prej
patriotit, Oshenar Gjergi Panaritit. Pa si kish pereje-
lle, taksimdaret, ardui edhe goxhabashi, i cili na solli
te falura nga dy xhandare. Biseduam gjer sa u ngrys
pastaj, si hëngreme buke, muarm lamtumir® edhe
shkuam.
Qi nga Gyrezi muarm malet edhe dyke shkuar
nga Gur' i Capit arrime ne Dishnice edhe hoqme në
shtepi te Jaup Beut, i cili na priti fort mire. Ate dit®
beheshe, ne Korge, dasma e Sami be Pojanit edhe me
gjith k te, me te misuar per neve, vrapuan me ara-
ba edhe me kembe shum® athetare. Lishnica mban
giysme ore prej Korge prandaj nuku gendruam perveg
se ate dite edhe ngrysur shku m për n Tege te Mel-
ganit.
Midis atdhetaröve qö ardhe per te u hasur, ne Dish-
nice, ishte edhe nje djale i ri, i qojtur Ferit be Fra•
sheri, i cill me te na shekuar neve nuku donte g® te
ndaheshe as nje pellembe. Shkuam pra se bashku po
baltrat o medha, hendeket si edhe erresira na pengo-
nin shume prandaj, dashur. pa dashur, u-shtringnam te
kthehemi ne Orman Siflig, 20 sekundra prej Korge, ne
shtepi te Vangjos, i cili kishte ate dite edhe dasme se
martonte te bijen. Me gjithe kete nde me ne kulle ku
dëfryem edhe me dajiren dyke lotur, Gergizi me sho-
kët edhe me Ferit bene, edhe valle.
Si hëngreme darke, shkuam edhe, duke ecur ga-
dale, arrime nga te gdhirit ne Tege t® Melganit. N°
Tege ndejme pese dit ku Shenjteria e Tij, Baba Hy-
seni, na priti, gostiti, ndihmojti edhe na bekojti. Sher-
bimet te Shënterise Tij nuku tregohen dot, se Baba
Hyseni eshte nj® nga patriotet e medhenj edhe njö
shtylle per levizjen kombetare, prandaj historia kombe-
tare i detyron fage te arta Shenjteris® Tij. Ne Melçan
ardhe plot ath tare, prej Korge edhe prej garkut, g®
te haseshin me neve. Midis tyreve nemöronj Cilken,
te cilët kuvenduam gjer e gjat®. Midis tyreve ndodhe-
shin edhe ca te rinj me ndjenja kombetare, me gene
go punonin ne Mali Shenjt edhe ishin predikuar prej
patriotit, Oshenar Gjergi Panaritit. Pa si kish pereje-
lle, taksimdaret, ardui edhe goxhabashi, i cili na solli
te falura nga dy xhandare. Biseduam gjer sa u ngrys
pastaj, si hëngreme buke, muarm lamtumir® edhe
shkuam.
Qi nga Gyrezi muarm malet edhe dyke shkuar
nga Gur' i Capit arrime ne Dishnice edhe hoqme në
shtepi te Jaup Beut, i cili na priti fort mire. Ate dit®
beheshe, ne Korge, dasma e Sami be Pojanit edhe me
gjith k te, me te misuar per neve, vrapuan me ara-
ba edhe me kembe shum® athetare. Lishnica mban
giysme ore prej Korge prandaj nuku gendruam perveg
se ate dite edhe ngrysur shku m për n Tege te Mel-
ganit.
Midis atdhetaröve qö ardhe per te u hasur, ne Dish-
nice, ishte edhe nje djale i ri, i qojtur Ferit be Fra•
sheri, i cill me te na shekuar neve nuku donte g® te
ndaheshe as nje pellembe. Shkuam pra se bashku po
baltrat o medha, hendeket si edhe erresira na pengo-
nin shume prandaj, dashur. pa dashur, u-shtringnam te
kthehemi ne Orman Siflig, 20 sekundra prej Korge, ne
shtepi te Vangjos, i cili kishte ate dite edhe dasme se
martonte te bijen. Me gjithe kete nde me ne kulle ku
dëfryem edhe me dajiren dyke lotur, Gergizi me sho-
kët edhe me Ferit bene, edhe valle.
Si hëngreme darke, shkuam edhe, duke ecur ga-
dale, arrime nga te gdhirit ne Tege t® Melganit. N°
Tege ndejme pese dit ku Shenjteria e Tij, Baba Hy-
seni, na priti, gostiti, ndihmojti edhe na bekojti. Sher-
bimet te Shënterise Tij nuku tregohen dot, se Baba
Hyseni eshte nj® nga patriotet e medhenj edhe njö
shtylle per levizjen kombetare, prandaj historia kombe-
tare i detyron fage te arta Shenjteris® Tij. Ne Melçan
ardhe plot ath tare, prej Korge edhe prej garkut, g®
te haseshin me neve. Midis tyreve nemöronj Cilken,
- 54 —
bozo Progrin, Faat be Dishnicën, Vangiel Gjiken, Ja-
up be Dishnicen, Aleks cogin, Simi be Pojanin, Vis-
ke Gorguzi, Lntf elhe Memda be Zavalani, Tasi Gra-
menua, Hisan Selfo be Polena, Thome Edi, aristaq
Aristidhi, Gagi Thants Viso, Bejleret e Goges edhe
shume te tjere.
Dervishleret, ca atdhetare te vertete, mbushur plot
ndjenja kombetare, nuku dinin gysh edhe gysh ge te
na kenaquin me mire. Midis tyreve ndodheshe edhe nje
Dervish i ri, Zylfo, pa i dirsur mustageja, i cili de-
sheronte te shogeroneshe me neve, po i thame ge eshte
dimer edhe me tjater ane, me anen te legesë, i sher-
beni me shume geshtjes kombetare. Dervish Zylfoja
öshte i nipi edhe trashegimtari i Baba Hysenit.
Si i puthme dorën Baba Hysenit e muarm lam-
tumire nga Dervishleret shkuam, ne Polene, te bash-
kuar me Ferit bene, Hasan Selfo bene ede me Jaup
bene. Keta hoqme ne shtepi te priftit, i cili u tremp
shume ni krye po pasta, u gezua teper nga bisedimet
edhe me kenagesi te madhe desh ge te gendronim nja
dy dit, po neve shkuam per ne Korge.
Ishte nje nate e errete, me ere edhe me shi, kur
a rezuam nga Polena ne Korge edhe, te lagur quil hoq-
mö ne shtepi te Oilkes. Ketu ardhe
perveg atdhetare-
vet edhe te kelqyerat, atdhetare, zonjezat Sevasti edhe
Parashqevi Virjas si edhe zonjeza Fanka, mesonjeset
te shkolles se cupavet. E palodhura atdhetare likateri
na Oilka, zonja e Oilk's, na jepte edhe keshilla, per
rotjen tone komitare, pa si kish ndenjur 6 muaj me
komitat Bullgar®, kur e muar penk bashke me Ame-
rikanen Miss Stone.
Ne malet pra lindi zonja Cilke edhe nji gup®, te
cilen e quajne Lence, plot shpresa per pritmjen e at-
dheut. Zonja Cilke na gepi edhe nga nje gese te ma-
dhe per te venö buken, dyke then® ge therimet le te
mblidhen se munt t'n duhen ne nonje nevoj®. Sa he-
ve edhe sa nuku uronim zonjen Cilke, se me te vertet
kishim mbetur kage here pa buke, nga shkaku i ushterise.
bozo Progrin, Faat be Dishnicën, Vangiel Gjiken, Ja-
up be Dishnicen, Aleks cogin, Simi be Pojanin, Vis-
ke Gorguzi, Lntf elhe Memda be Zavalani, Tasi Gra-
menua, Hisan Selfo be Polena, Thome Edi, aristaq
Aristidhi, Gagi Thants Viso, Bejleret e Goges edhe
shume te tjere.
Dervishleret, ca atdhetare te vertete, mbushur plot
ndjenja kombetare, nuku dinin gysh edhe gysh ge te
na kenaquin me mire. Midis tyreve ndodheshe edhe nje
Dervish i ri, Zylfo, pa i dirsur mustageja, i cili de-
sheronte te shogeroneshe me neve, po i thame ge eshte
dimer edhe me tjater ane, me anen te legesë, i sher-
beni me shume geshtjes kombetare. Dervish Zylfoja
öshte i nipi edhe trashegimtari i Baba Hysenit.
Si i puthme dorën Baba Hysenit e muarm lam-
tumire nga Dervishleret shkuam, ne Polene, te bash-
kuar me Ferit bene, Hasan Selfo bene ede me Jaup
bene. Keta hoqme ne shtepi te priftit, i cili u tremp
shume ni krye po pasta, u gezua teper nga bisedimet
edhe me kenagesi te madhe desh ge te gendronim nja
dy dit, po neve shkuam per ne Korge.
Ishte nje nate e errete, me ere edhe me shi, kur
a rezuam nga Polena ne Korge edhe, te lagur quil hoq-
mö ne shtepi te Oilkes. Ketu ardhe
perveg atdhetare-
vet edhe te kelqyerat, atdhetare, zonjezat Sevasti edhe
Parashqevi Virjas si edhe zonjeza Fanka, mesonjeset
te shkolles se cupavet. E palodhura atdhetare likateri
na Oilka, zonja e Oilk's, na jepte edhe keshilla, per
rotjen tone komitare, pa si kish ndenjur 6 muaj me
komitat Bullgar®, kur e muar penk bashke me Ame-
rikanen Miss Stone.
Ne malet pra lindi zonja Cilke edhe nji gup®, te
cilen e quajne Lence, plot shpresa per pritmjen e at-
dheut. Zonja Cilke na gepi edhe nga nje gese te ma-
dhe per te venö buken, dyke then® ge therimet le te
mblidhen se munt t'n duhen ne nonje nevoj®. Sa he-
ve edhe sa nuku uronim zonjen Cilke, se me te vertet
kishim mbetur kage here pa buke, nga shkaku i ushterise.
— 55 —
Qö nga Cilka vame ne shtepi time, per mest qy-
tetit, dyke patur perpara Ferit ben®, Kristaq Aristi-
dhin edhe Gaqi Thanas Vison, ku na prisnin prinde-
rit edhe vellezerit e mij. Pa fjale qe u-gezuan shum®
po edhe u-helmuan kur me pane komit, me mjekren e
e me leshrat e ghata. Ne shtepin® tone nuku mbeti as
nonje atdhetar pa ardhur ge te haset si kunder qe be-
me edhe kage here mbledhje me rendesi. Ishte pra nje
gudi e madhe ge shpetuam pa ngjare gjesendi. Po mbi
k te i detyrohet fort shume edhe atdhetarit Begir Prog-
rit, i cili ishte Kryekomiser i Korges asi kohe edhe,
domosdo, mbyllte syte edhe veshet.
Ndejme pese dit ne shtepine tone, ku u lame edhe
u ndruam, pastaj, me gëne qe geveria zuri te kupëto-
nje, muarm lamtumire edhe shkuam te bashkuar me
Peritin, Kristaq Aristidh edhe Gag Thanas Viso. Tek
perganim gytetin nj® patrulle ushtare rezoheshe nga
Mitropolia e na thiri gendroni! gendroni! po neve dy-
ke dredhur ragen muarm ca ngushtesira edhe duallme
ne Shen Thanas nje bregore per mbi Korge.
Si u puthme, me trimat edhe guximtarët atdhe-
tare, u ndame dyke u-rezuar ata ne Korge edhe neve,
dyke u ngjitur malit, ne Shen Ili te Mborjes. setu
ndejme nje dit ku ardhi Fetahu i Qinamit edhe na
rojti mjekrat. Me te ngrysur u rezuam edhe dyke shkuar
ne per arat duallme ne sose Korçe kolonje. Mjerisht,
' per veg Abazit, na u semur fergizi, ne Dvoran, kesh-
tu ge ishte e pamundure te, kaperxenim Darin ate na-
te. Vendosme pra te gendrojme ne Bellovode, ne han
te Baba Qazimit, ku Shahini, i zot' i hanit, na priti
mire. Mjerisht ate dite ishte bere nje perpjekje midis
andarëve edhe me ushterine, ne Lofke, te cilët dyke
na pendehur neve u-perpoque me andaret, keshtu ge
me te kthyer deshnin te kthenen ne han, po Shahini
i percolli dyke thine ge s'ka vënt me patur haremet
brenda.
Ushtëria mori rugen e Korges edhe neve, me ge-
ne te semure fergizi me Abazin vame ne Flog, ne shte-
Qö nga Cilka vame ne shtepi time, per mest qy-
tetit, dyke patur perpara Ferit ben®, Kristaq Aristi-
dhin edhe Gaqi Thanas Vison, ku na prisnin prinde-
rit edhe vellezerit e mij. Pa fjale qe u-gezuan shum®
po edhe u-helmuan kur me pane komit, me mjekren e
e me leshrat e ghata. Ne shtepin® tone nuku mbeti as
nonje atdhetar pa ardhur ge te haset si kunder qe be-
me edhe kage here mbledhje me rendesi. Ishte pra nje
gudi e madhe ge shpetuam pa ngjare gjesendi. Po mbi
k te i detyrohet fort shume edhe atdhetarit Begir Prog-
rit, i cili ishte Kryekomiser i Korges asi kohe edhe,
domosdo, mbyllte syte edhe veshet.
Ndejme pese dit ne shtepine tone, ku u lame edhe
u ndruam, pastaj, me gëne qe geveria zuri te kupëto-
nje, muarm lamtumire edhe shkuam te bashkuar me
Peritin, Kristaq Aristidh edhe Gag Thanas Viso. Tek
perganim gytetin nj® patrulle ushtare rezoheshe nga
Mitropolia e na thiri gendroni! gendroni! po neve dy-
ke dredhur ragen muarm ca ngushtesira edhe duallme
ne Shen Thanas nje bregore per mbi Korge.
Si u puthme, me trimat edhe guximtarët atdhe-
tare, u ndame dyke u-rezuar ata ne Korge edhe neve,
dyke u ngjitur malit, ne Shen Ili te Mborjes. setu
ndejme nje dit ku ardhi Fetahu i Qinamit edhe na
rojti mjekrat. Me te ngrysur u rezuam edhe dyke shkuar
ne per arat duallme ne sose Korçe kolonje. Mjerisht,
' per veg Abazit, na u semur fergizi, ne Dvoran, kesh-
tu ge ishte e pamundure te, kaperxenim Darin ate na-
te. Vendosme pra te gendrojme ne Bellovode, ne han
te Baba Qazimit, ku Shahini, i zot' i hanit, na priti
mire. Mjerisht ate dite ishte bere nje perpjekje midis
andarëve edhe me ushterine, ne Lofke, te cilët dyke
na pendehur neve u-perpoque me andaret, keshtu ge
me te kthyer deshnin te kthenen ne han, po Shahini
i percolli dyke thine ge s'ka vënt me patur haremet
brenda.
Ushtëria mori rugen e Korges edhe neve, me ge-
ne te semure fergizi me Abazin vame ne Flog, ne shte-
- 56 -
pi të Ibrahimit ede Ahmitit, me tö cilët isha mik i
afërmë ge nga Misi i ku kishim bere bashke. Me gen®
mik ne Misir na priti i vëllaj i tyre i vogeli, Shahua,
i cili na priti edhe gostiti mire. Nga Flogi shkuam per
ne Elmas, me gjithe qe binte shi, edhe hoqme ne shtë-
pi e Rapo Beut. Rapo beu ne krye unku desh tö na
priste brenda, me gene ge kish ca mjeshitër ge puno-
min, po si pa Gergizin edhe Abazin te sëmure na priti
dhe gostiti si tjater herë.
Jé nga Elmazi vame
ne Qinam ku ndejm® nja
tri dit, ne shtöpi te Fetahut edhe Mehmetit me te ve-
lezërit e tij, te cilët na pritne edhe gostitne mire. Kë-
tu u hasme, me shum atdhetare, se holonja eshte dje-
pi i ndjenjavet kombetare po, per fat te zi, e perçare,
nga shkaku i grindjevet edhe armigesivet q® mbrete-
rojne, midis vëndesver.
Nga Qinami vame ne Starje edhe hoqme ne shtë-
pi te vilazërise, te Mehmetit, Ibrahimit Arsllanit edhe
Batos, te cilët jane ca djema te mire, te urte si edhe
ca atdhetare te flakte. hetu u hasme me shume atdhe-
tara midis cilëvet edhe me Abdyl benö nje atdhetar i
ditur edhe i mesuar. Qe nga Starja vame ne Selenice,
ku na priste Bido beu. Bido beu ishte oficer nö ush-
tëri, po patriotizmen te ketij atdhetari fort rall e ki-
sha gjetur ne gjithe shetitjet. Na priti e gostiti fort
mire pastaj u kthyem prape ne Starje, ne shtëpi t®
vëllazërise te Mehmetit.
Kejo shtepi ka bere shume therorira edhe ka sjell®
shume sherbime, mbi altarin te atdheut, se kurdohere
kejo shtëpi ishte e hapure per komitat kombëtare. Po,
perves kötyreve sherbime, deshnin g® edhe me jetën
t' e mbushin detyrën prandaj nje nga djemté, i dyti, i
qojtur Asllan desh qe te shogeroheshe me neve. E ema
u bint edhe i dha lej® pastaj, dy e i dhen® urimet i
tha: or bir me mire te te degionj te vdekure se sa t®
me turperosh! Rembeu armët, Asllani, edhe g'atëhere
u be shoku yne i pandare. Djalé i ri, 20 vjet, ishte
pi të Ibrahimit ede Ahmitit, me tö cilët isha mik i
afërmë ge nga Misi i ku kishim bere bashke. Me gen®
mik ne Misir na priti i vëllaj i tyre i vogeli, Shahua,
i cili na priti edhe gostiti mire. Nga Flogi shkuam per
ne Elmas, me gjithe qe binte shi, edhe hoqme ne shtë-
pi e Rapo Beut. Rapo beu ne krye unku desh tö na
priste brenda, me gene ge kish ca mjeshitër ge puno-
min, po si pa Gergizin edhe Abazin te sëmure na priti
dhe gostiti si tjater herë.
Jé nga Elmazi vame
ne Qinam ku ndejm® nja
tri dit, ne shtöpi te Fetahut edhe Mehmetit me te ve-
lezërit e tij, te cilët na pritne edhe gostitne mire. Kë-
tu u hasme, me shum atdhetare, se holonja eshte dje-
pi i ndjenjavet kombetare po, per fat te zi, e perçare,
nga shkaku i grindjevet edhe armigesivet q® mbrete-
rojne, midis vëndesver.
Nga Qinami vame ne Starje edhe hoqme ne shtë-
pi te vilazërise, te Mehmetit, Ibrahimit Arsllanit edhe
Batos, te cilët jane ca djema te mire, te urte si edhe
ca atdhetare te flakte. hetu u hasme me shume atdhe-
tara midis cilëvet edhe me Abdyl benö nje atdhetar i
ditur edhe i mesuar. Qe nga Starja vame ne Selenice,
ku na priste Bido beu. Bido beu ishte oficer nö ush-
tëri, po patriotizmen te ketij atdhetari fort rall e ki-
sha gjetur ne gjithe shetitjet. Na priti e gostiti fort
mire pastaj u kthyem prape ne Starje, ne shtëpi t®
vëllazërise te Mehmetit.
Kejo shtepi ka bere shume therorira edhe ka sjell®
shume sherbime, mbi altarin te atdheut, se kurdohere
kejo shtëpi ishte e hapure per komitat kombëtare. Po,
perves kötyreve sherbime, deshnin g® edhe me jetën
t' e mbushin detyrën prandaj nje nga djemté, i dyti, i
qojtur Asllan desh qe te shogeroheshe me neve. E ema
u bint edhe i dha lej® pastaj, dy e i dhen® urimet i
tha: or bir me mire te te degionj te vdekure se sa t®
me turperosh! Rembeu armët, Asllani, edhe g'atëhere
u be shoku yne i pandare. Djalé i ri, 20 vjet, ishte
- 57 -
prikosure me virtuta te mira, trim, i papertuare, i urte
edhe nje atdhetar i vertetë.
Tani edhe me Asllane bashke muarm lamtumire
edhe vame ne Goshtivisht, ne shtëpi te Gaziut, ku
ndejme tri dit me gene ge prisnim robat, si te xhan-
dermarise, nga Korça, qe na kishin porositur atdheta-
rët. Me te vörtet te treten dite ardhi Fetahu me robat,
te cilat, me te i veshur, nuku na ndanin as pak nga
xhandarët. Nje lajme na jen ge nje ushteri po jen
per neve, keshtu ge me vrap shkuam pa zëne te ngry-
set mire, po me te dale jashte fshatit nj® shi i math
na zuri e na beri quil. Me gjithe kete po eenim q®
te arrinim lumin, pa ardhur shume, e t'e kaperxenim
po ishte e pa mundur.
Rymö ne lume, dyke u zëne dore pas dore, gjer
ne mest kur shohim ne rezik edhe kesisoj u kthyem
prape. Per fat ndodheshe nje mulli i prishur edhe ry-
me atje ku ndezme nje zjar te math go te thaheshim.
Ne mëngjes shterojti, pakeze, lumi edhe shkuam
m'atané ne rezet e Radomit. Muarm te perpjeten edhe
duallme ne maje te malit, ku na priste nj® furtune. e
madhe me dbore.
Ndejme giithe diten ne Radom pa mundur te
ndezim zjare nga shkaku i eres e vetem me te ngry-
sur u-rezuam ne Kurtez per te ngushelluar Lasken per
Sakon edhe nipin e tyre, te cilet ishin vrare, per fat
te zi per te shkretën armiqesi! Ketu gjetm® Fehimin,
nga Orgocka, nje burre i verber po fort i ditur edhe
atdhetar. Ndejme tri dit ne Kurtez, gjer gendrojti
furtuna e madhe me dbore, pastaj shkuam per ne
Frasher.
KRYE E IV.
Te dimeruarit ne malet.
Dimri erdhi edhe duleshe menituar gysh do te
dimeronim. Kur vinim per ne Frasher ishte nje nat e
ftohte sa te pervëlonte fytyren. Cikne te ketille nuku
prikosure me virtuta te mira, trim, i papertuare, i urte
edhe nje atdhetar i vertetë.
Tani edhe me Asllane bashke muarm lamtumire
edhe vame ne Goshtivisht, ne shtëpi te Gaziut, ku
ndejme tri dit me gene ge prisnim robat, si te xhan-
dermarise, nga Korça, qe na kishin porositur atdheta-
rët. Me te vörtet te treten dite ardhi Fetahu me robat,
te cilat, me te i veshur, nuku na ndanin as pak nga
xhandarët. Nje lajme na jen ge nje ushteri po jen
per neve, keshtu ge me vrap shkuam pa zëne te ngry-
set mire, po me te dale jashte fshatit nj® shi i math
na zuri e na beri quil. Me gjithe kete po eenim q®
te arrinim lumin, pa ardhur shume, e t'e kaperxenim
po ishte e pa mundur.
Rymö ne lume, dyke u zëne dore pas dore, gjer
ne mest kur shohim ne rezik edhe kesisoj u kthyem
prape. Per fat ndodheshe nje mulli i prishur edhe ry-
me atje ku ndezme nje zjar te math go te thaheshim.
Ne mëngjes shterojti, pakeze, lumi edhe shkuam
m'atané ne rezet e Radomit. Muarm te perpjeten edhe
duallme ne maje te malit, ku na priste nj® furtune. e
madhe me dbore.
Ndejme giithe diten ne Radom pa mundur te
ndezim zjare nga shkaku i eres e vetem me te ngry-
sur u-rezuam ne Kurtez per te ngushelluar Lasken per
Sakon edhe nipin e tyre, te cilet ishin vrare, per fat
te zi per te shkretën armiqesi! Ketu gjetm® Fehimin,
nga Orgocka, nje burre i verber po fort i ditur edhe
atdhetar. Ndejme tri dit ne Kurtez, gjer gendrojti
furtuna e madhe me dbore, pastaj shkuam per ne
Frasher.
KRYE E IV.
Te dimeruarit ne malet.
Dimri erdhi edhe duleshe menituar gysh do te
dimeronim. Kur vinim per ne Frasher ishte nje nat e
ftohte sa te pervëlonte fytyren. Cikne te ketille nuku
•
- 58 —
kishim shijojtur, gjer ahere, po veg kösaj nuku na linin
te gete as ujqrit. Tafé, tufe dilnin nga pyjet dyke loj-
tur e dyke uléritar. Shtime kage here po nuku Aram®
as nonje. Ne konik te Salejman beut gjetme edhe Ne-
xhip Benjën, trimin te Leskovikut qe vravi Kollasin,
i cili guxojti t'i shanje Shqiperine. Nexhipi ishte nje
djalé i gjate edhé ushgente ndjenja kombëtare, pran-
daj u bashkua me neve.
Ne Frasher ndejme dhjete dit ne per atdhetarët
edhe ne Tege, ku Shenjteria e Tij Baba Abidini na
priti e na dha uratat. De te tregojm®, hollesisht, sher-
bimet te kesaj Tegeje duhet penda e nje historishkronjösi,
i cili te munde te mbushnje shume fage te dobishme,
prandaj neve do te perpigemi vetem te shenojme ca
shenime, dyke löne pritmjes ge te mbushnje ketë detyrë.
Me 1879 ne köte Tege u-mbloth paresia e Toskë-
rise, nöne kryesi te shpirt ndriturit Baba Alushit per
te biseduar edhe vendosur fare masa te mernin kun-
dra te kra-tituri: te Shqiperise, prej Konferences tö
Berlinit. Kejo Konference, q' u be pr Luften Ruso-
Tyrke, u dhuronte Greqise, Serbise edhe Malit Zi shu-
me pjesa nga te shqiperise. U vendos pra qe te pro-
testojne, ne Burop, edhe xgjodhe Abdyl be Frasherin
e Mehmet Pashën Vrionin, delegate q® vane protes-
tuan, me glithe dyert e medha, po me kot se as nje
nuku i degjonte dyke u thene keto: komp pa gjuhe
tö shkruar nuku ka, prandaj perpiquni ne doni te nji-
hi, paskëtai per komp!
I deshperuar Abdyl beu kthenet ne Shgiperi edhe
bashke me shume shoke te tjere filluan ligen te Pri-
zenit. Kundreshtimet, me arme ne dore dyke derdhur
gjakun, si reke, fatzinjte Shgipetare, per mprojtjen te
tokes tyre, nuku suall as nje dobi se vendimet te Br-
ropes i mbushi, ploterisht, Tyrgia, e cila dergojti nje
ushteri te madhe, nene Komande te Dervish L'ashes,
köshtu gö te mjerët Shqipetaré u shtypne edhe u shtre-
nguan te behen rober, bashke me token e tyre, ne te
huajt !
- 58 —
kishim shijojtur, gjer ahere, po veg kösaj nuku na linin
te gete as ujqrit. Tafé, tufe dilnin nga pyjet dyke loj-
tur e dyke uléritar. Shtime kage here po nuku Aram®
as nonje. Ne konik te Salejman beut gjetme edhe Ne-
xhip Benjën, trimin te Leskovikut qe vravi Kollasin,
i cili guxojti t'i shanje Shqiperine. Nexhipi ishte nje
djalé i gjate edhé ushgente ndjenja kombëtare, pran-
daj u bashkua me neve.
Ne Frasher ndejme dhjete dit ne per atdhetarët
edhe ne Tege, ku Shenjteria e Tij Baba Abidini na
priti e na dha uratat. De te tregojm®, hollesisht, sher-
bimet te kesaj Tegeje duhet penda e nje historishkronjösi,
i cili te munde te mbushnje shume fage te dobishme,
prandaj neve do te perpigemi vetem te shenojme ca
shenime, dyke löne pritmjes ge te mbushnje ketë detyrë.
Me 1879 ne köte Tege u-mbloth paresia e Toskë-
rise, nöne kryesi te shpirt ndriturit Baba Alushit per
te biseduar edhe vendosur fare masa te mernin kun-
dra te kra-tituri: te Shqiperise, prej Konferences tö
Berlinit. Kejo Konference, q' u be pr Luften Ruso-
Tyrke, u dhuronte Greqise, Serbise edhe Malit Zi shu-
me pjesa nga te shqiperise. U vendos pra qe te pro-
testojne, ne Burop, edhe xgjodhe Abdyl be Frasherin
e Mehmet Pashën Vrionin, delegate q® vane protes-
tuan, me glithe dyert e medha, po me kot se as nje
nuku i degjonte dyke u thene keto: komp pa gjuhe
tö shkruar nuku ka, prandaj perpiquni ne doni te nji-
hi, paskëtai per komp!
I deshperuar Abdyl beu kthenet ne Shgiperi edhe
bashke me shume shoke te tjere filluan ligen te Pri-
zenit. Kundreshtimet, me arme ne dore dyke derdhur
gjakun, si reke, fatzinjte Shgipetare, per mprojtjen te
tokes tyre, nuku suall as nje dobi se vendimet te Br-
ropes i mbushi, ploterisht, Tyrgia, e cila dergojti nje
ushteri te madhe, nene Komande te Dervish L'ashes,
köshtu gö te mjerët Shqipetaré u shtypne edhe u shtre-
nguan te behen rober, bashke me token e tyre, ne te
huajt !
— 59 -
Ngjarjet e atehershme duhet t'i pikellonje ne
zemër, gdo Shipetari, edhe dyke psherëtitur te derdhe
lote te nxehta, ne këte kujtim, se fage me te hidhur®
edhe me te zeze nuku do te kete historia per kombin
t'ënë! Le te shprehim tek i Madhi Zotg®, me kohe,
nonje dite jane per te u bashkuar ne nie trup me
nënën e tyre Shipëri !'
Duheshe pra te zireshin nga punimi, me themel,
qö te pregatitnin kombin per pritmjen, ge te mos u
thoshin perseri qe Shiperi edhe komp Shipëtar, pa
gjuhe te shkrojture, nuku ka! Reshtu g® Abdyl beu,
si e zune edhe e shpune ne Stamboll, thiri edhe Nai-
min edhe bashke me Samine, te vellezërit, ju vervitne
punes dyke filluar nga themeli.
Ishte Frasheri vënt i bekuar, per Shqiperine, se
nga Frasheri duall dergimtaret edhe legitesit, te gjuhes
shqipe per te ndrigitur kombin e vet, prandaj Frasheri
do te mbetet, per jete, vënt, i shënjteruar i Shqiperise!
Kur u ngjitme ne mal te Kolonjes, per mbi Fra-
sher, i kam dedikuar köte jershe :
Si ty o Vithlehem e Mel' e Arabise
Ku jane lindur Muhamet e Krisht i Krishtörise
Per mua sht Frashëri vent i Perëndise
Tek eshte lindur Naim beu zemr' e Shgiperise! etj.
Pa si u largova pak nga thema, prape per te
kujtuar te rinjte ge kurdohere te enteresonen per rje-
dhjet historike te Shiperise, po kthehem perseri ne
Lege te Frasherit. Kur hyme brenda mbetme te habi-
tur per getesine, pastren edhe regullimin g® mbrete-
ronin atje. Pandeh ge ndodhesh ne tjater bote kur
sheh Dervishleret me nje organizacie te pa treguare.
Oilido, nga Dervishët, ka sherbimin e vet edhe nukn
del kurre jashte regullit, detyres edhe disiplines.
Shenjteria e Tij munt te quet me te drejte nje
Shënt se Baba Abidini permbleth virtutet me te nalta,
dyke sakrifikuar shpirtin e Tij. vetem e vetem, per të
ndihmuar edhe sheruar plaget e te vobekëvet edhe gii-
theve ge ndodhen ne nevoje. Me mireberesit' e Tij edhe
Ngjarjet e atehershme duhet t'i pikellonje ne
zemër, gdo Shipetari, edhe dyke psherëtitur te derdhe
lote te nxehta, ne këte kujtim, se fage me te hidhur®
edhe me te zeze nuku do te kete historia per kombin
t'ënë! Le te shprehim tek i Madhi Zotg®, me kohe,
nonje dite jane per te u bashkuar ne nie trup me
nënën e tyre Shipëri !'
Duheshe pra te zireshin nga punimi, me themel,
qö te pregatitnin kombin per pritmjen, ge te mos u
thoshin perseri qe Shiperi edhe komp Shipëtar, pa
gjuhe te shkrojture, nuku ka! Reshtu g® Abdyl beu,
si e zune edhe e shpune ne Stamboll, thiri edhe Nai-
min edhe bashke me Samine, te vellezërit, ju vervitne
punes dyke filluar nga themeli.
Ishte Frasheri vënt i bekuar, per Shqiperine, se
nga Frasheri duall dergimtaret edhe legitesit, te gjuhes
shqipe per te ndrigitur kombin e vet, prandaj Frasheri
do te mbetet, per jete, vënt, i shënjteruar i Shqiperise!
Kur u ngjitme ne mal te Kolonjes, per mbi Fra-
sher, i kam dedikuar köte jershe :
Si ty o Vithlehem e Mel' e Arabise
Ku jane lindur Muhamet e Krisht i Krishtörise
Per mua sht Frashëri vent i Perëndise
Tek eshte lindur Naim beu zemr' e Shgiperise! etj.
Pa si u largova pak nga thema, prape per te
kujtuar te rinjte ge kurdohere te enteresonen per rje-
dhjet historike te Shiperise, po kthehem perseri ne
Lege te Frasherit. Kur hyme brenda mbetme te habi-
tur per getesine, pastren edhe regullimin g® mbrete-
ronin atje. Pandeh ge ndodhesh ne tjater bote kur
sheh Dervishleret me nje organizacie te pa treguare.
Oilido, nga Dervishët, ka sherbimin e vet edhe nukn
del kurre jashte regullit, detyres edhe disiplines.
Shenjteria e Tij munt te quet me te drejte nje
Shënt se Baba Abidini permbleth virtutet me te nalta,
dyke sakrifikuar shpirtin e Tij. vetem e vetem, per të
ndihmuar edhe sheruar plaget e te vobekëvet edhe gii-
theve ge ndodhen ne nevoje. Me mireberesit' e Tij edhe
- 60 -
urtesine, q' i ka dhuruare vete Zoti ka fituare simpa-
thin' e gjithe popullit, Muhamedane edhe te Krishtere,
keshtu qe me perunjesi edhe ndjerime te medha jane
te bindur e vetëm fjalën te Baba Abidinit degjojne.
Le te mos mohojme edhe këte q® sikunder isht®
Sh. e Tij, Baba Abidini, keshtu jane edhe te 15-16
Dervisherët q' e rethone. Te urte, te ditur edhe pa-
triote te flakté. Sherbime te paçmuara i jellen gesh-
tjes kombetare me perpjekjet e tyre, se si dergimtar®
vene katunt ne kntunt dyke perhapur, ndjenjat kom-
bëtare. Heimohem fort teper ge nuku munda te she-
nonj gjithe emrat, te Dervishevet, prandaj u kerkonj
ndjese, me githe köte sjell ner ment emiat te ketyreve
Dervishe: Meçua, Mustafaj, Shemeja edha Murati.
Nuku munt te shkojme nga vereitja Hoxhe
На-
sane, nje nga te rallët adhetar®, i cili sheltazi u jep
mesime femijes. Gjithe kesisoj zotin Koste Bullamagi,
mesonjes i shkolles Romane, perpiqet me githe fugi
per gjuhën shqipe. Jo me pak nuku duben haruar
Sulejman beu, Servet beu, Hysen beu e Doktorët Re-
fati me Xhemale per sherbimet e medha q'i kane sje-
lle kombit.
Perves pritjes te mire e te paharuare, ge na bë-
ne, patne miresine te na japin edhe nje ndihme, ke-
shtu qo, si muarm lamtumire, shkuam nga Frashëri
më 1 te Dhjetorit dyke vatur ne Odriçan. Odrigani
öshte nje fshat i bukur edhe pjellor, rethuar me pyje,
me te cilat i jep nje bukuri te pelqyere. Hoqme ne
shtëpi te Gjorgjit Tuxharit i cili na priti edhe gostiti
mire. Ketu gjetme edhe mjaft fshatare me ndjenja
komkëtare.
Qö këtej u hothme ne Pangri, ne shtepi t® Hy-
sen Agajit. Pangria ishte njö fshat i vogel po teper i
bukur sa me ka mbeture renjosure ne zemer. Eshati
ngritur ne ca bregore ka tatipjete nje fushe te vogel
po pjellor, i rethuar me pyje dushku edhe i ujitur me
lumënj e me burime. Ndejme tri dit ne Pangri, ku ar-
dhe shume atdhetare, nga garket, me te cilët biseduam
urtesine, q' i ka dhuruare vete Zoti ka fituare simpa-
thin' e gjithe popullit, Muhamedane edhe te Krishtere,
keshtu qe me perunjesi edhe ndjerime te medha jane
te bindur e vetëm fjalën te Baba Abidinit degjojne.
Le te mos mohojme edhe këte q® sikunder isht®
Sh. e Tij, Baba Abidini, keshtu jane edhe te 15-16
Dervisherët q' e rethone. Te urte, te ditur edhe pa-
triote te flakté. Sherbime te paçmuara i jellen gesh-
tjes kombetare me perpjekjet e tyre, se si dergimtar®
vene katunt ne kntunt dyke perhapur, ndjenjat kom-
bëtare. Heimohem fort teper ge nuku munda te she-
nonj gjithe emrat, te Dervishevet, prandaj u kerkonj
ndjese, me githe köte sjell ner ment emiat te ketyreve
Dervishe: Meçua, Mustafaj, Shemeja edha Murati.
Nuku munt te shkojme nga vereitja Hoxhe
На-
sane, nje nga te rallët adhetar®, i cili sheltazi u jep
mesime femijes. Gjithe kesisoj zotin Koste Bullamagi,
mesonjes i shkolles Romane, perpiqet me githe fugi
per gjuhën shqipe. Jo me pak nuku duben haruar
Sulejman beu, Servet beu, Hysen beu e Doktorët Re-
fati me Xhemale per sherbimet e medha q'i kane sje-
lle kombit.
Perves pritjes te mire e te paharuare, ge na bë-
ne, patne miresine te na japin edhe nje ndihme, ke-
shtu qo, si muarm lamtumire, shkuam nga Frashëri
më 1 te Dhjetorit dyke vatur ne Odriçan. Odrigani
öshte nje fshat i bukur edhe pjellor, rethuar me pyje,
me te cilat i jep nje bukuri te pelqyere. Hoqme ne
shtëpi te Gjorgjit Tuxharit i cili na priti edhe gostiti
mire. Ketu gjetme edhe mjaft fshatare me ndjenja
komkëtare.
Qö këtej u hothme ne Pangri, ne shtepi t® Hy-
sen Agajit. Pangria ishte njö fshat i vogel po teper i
bukur sa me ka mbeture renjosure ne zemer. Eshati
ngritur ne ca bregore ka tatipjete nje fushe te vogel
po pjellor, i rethuar me pyje dushku edhe i ujitur me
lumënj e me burime. Ndejme tri dit ne Pangri, ku ar-
dhe shume atdhetare, nga garket, me te cilët biseduam
— 61 -
gjer e gjate. Teper te kenaque nga pritmja e mire shku-
am ne Hotove, ne shtepi te Salihut.
Si ndenjme nje dit ne Salihu shkuam bashke per
ne Tremishte, ku homs ne shtepi te All Abdullahut,
1 cll na prit me gezim te math. Ketu ardhe shume
atdhetare, midis cilevet e nje djalosh i ri ge kendunte
fort bukur. Ky djalosh, 16-18 vjet, quheshe Haredin
edhe me te pare neve ishte e pa mundur ge te na nda-
heshe, keshtu ge, me lejen te prindevet, e muarm bash-
ke kete trim, i cili ishte thene te behet theror mbi all-
tarin te atdheut !
Nga Tremishti muarm malet te Benjes dyke vaj-
tur ne Peste. Kejo udhe me ka pelqyere me teper se
çdo udhe qo kam shetitur gjer me sot. Nje lume ge
shkon midis dy mureve prej guri, te bere nga natyra,
te nalte e te zugrafisure me gjelbesira, kage te bukura,
ge vetem ne per pikturat edhe panoramat mundt t'i
veshtrosh edhe shijosh. Keto ujera minerale ge rjedhin
e mburojne jane shume te mira, se vene shume njeres,
me lloji semundje, edhe giene sherim, po sikur te ana-
lizohen mire edhe te ndörtonen sig duhet, pa f,ale, ge
behen nga Banjat me te mira.
Kaperxyem urën te Kadiut edhe veme ne Peste
dyke hequr ne mulli, ku na kishin thenö ge ketu ki-
shin vrare Riza Velgishtin. Shtrengime te repta i be-
ine millonajit dyke e munduar, githe naten, po me
kot, se ay dyke gare thoshte vrameni me femijen bash -
ke, no doni, po une nuku di gesendi per vrasjen. Ri-
za beu, tha, kur vinte ketu vine si ne shtepi te tij po
tani ka kohe qe nuk ka ardhur.
Nga Pesta u-hothme ne Postenan, fshat i te ndye-
rit e te pavdekurit Jon, Vretua, i cili eshte nje nga
themelonjesit te shogerise, te Stambollit 1879, edhe
njo shok i pandare i Samiut edhe i Naim Frasherit.
Jon Vretua ishte i ditur shume edhe ka line vep-
ra, nga te cilat muar linde e mësime shkrimtarët e
rinj. Librat Mirevetja, Numëretorja, (Arithmetika)
edhe permbledhja e Ervehese jane, veprat te Jon
gjer e gjate. Teper te kenaque nga pritmja e mire shku-
am ne Hotove, ne shtepi te Salihut.
Si ndenjme nje dit ne Salihu shkuam bashke per
ne Tremishte, ku homs ne shtepi te All Abdullahut,
1 cll na prit me gezim te math. Ketu ardhe shume
atdhetare, midis cilevet e nje djalosh i ri ge kendunte
fort bukur. Ky djalosh, 16-18 vjet, quheshe Haredin
edhe me te pare neve ishte e pa mundur ge te na nda-
heshe, keshtu ge, me lejen te prindevet, e muarm bash-
ke kete trim, i cili ishte thene te behet theror mbi all-
tarin te atdheut !
Nga Tremishti muarm malet te Benjes dyke vaj-
tur ne Peste. Kejo udhe me ka pelqyere me teper se
çdo udhe qo kam shetitur gjer me sot. Nje lume ge
shkon midis dy mureve prej guri, te bere nga natyra,
te nalte e te zugrafisure me gjelbesira, kage te bukura,
ge vetem ne per pikturat edhe panoramat mundt t'i
veshtrosh edhe shijosh. Keto ujera minerale ge rjedhin
e mburojne jane shume te mira, se vene shume njeres,
me lloji semundje, edhe giene sherim, po sikur te ana-
lizohen mire edhe te ndörtonen sig duhet, pa f,ale, ge
behen nga Banjat me te mira.
Kaperxyem urën te Kadiut edhe veme ne Peste
dyke hequr ne mulli, ku na kishin thenö ge ketu ki-
shin vrare Riza Velgishtin. Shtrengime te repta i be-
ine millonajit dyke e munduar, githe naten, po me
kot, se ay dyke gare thoshte vrameni me femijen bash -
ke, no doni, po une nuku di gesendi per vrasjen. Ri-
za beu, tha, kur vinte ketu vine si ne shtepi te tij po
tani ka kohe qe nuk ka ardhur.
Nga Pesta u-hothme ne Postenan, fshat i te ndye-
rit e te pavdekurit Jon, Vretua, i cili eshte nje nga
themelonjesit te shogerise, te Stambollit 1879, edhe
njo shok i pandare i Samiut edhe i Naim Frasherit.
Jon Vretua ishte i ditur shume edhe ka line vep-
ra, nga te cilat muar linde e mësime shkrimtarët e
rinj. Librat Mirevetja, Numëretorja, (Arithmetika)
edhe permbledhja e Ervehese jane, veprat te Jon
- 62 -
Vretos, si edhe shume shkrime te tiera ne « Drita»•
edhe « Dituria » te perkoheshme ge botoheshin në Stam-
boll 1880.
Pa si i ndalojti geveria Tyrke ge te veperonin,
per giuhën shipe u hoth ne Bukuresht ku si nje der-
gimtar i urte edhe punëtor, i pareshtur, i solli sher-
bime te medha geshtjes kombetare. Me gjithe plegeri-
ne kerkonte burime te gjuhes shipe, e per ket® gellin
pra vaji ne Athin®, po, mjerisht, vdekja e pameshir-
te nuku e la te mbushte deshirat. Radhën ua kam lë-
ne historishkronjesvet Shiptare, per te pershkruar je-
teshkrimin te ketij dergimtari te math!
Ne Postenan hoqme ne shtepi te Danges, nje at-
dhetar ge kish tregëti ne Romani, ku ardhe shume at-
dhetare me te cilet biseduam gjere gjate. Mjerisht ushteri
vinte per neve edhe u strenguam te shkojme, po duhe-
she te shkonim nje rip te ngushte, ku as dhite nuku.
shkonin, g® te shpetonim nga nj® rezik te math. Mua
me muar per dore Zemani edhe Asllani, se per te e
kaperxyer as kurre te kurres. Nje veshtrim posht®, prej
400-500 metra, ose nj® gabim ne te shkelur mirnje lam-
tumire prej kesaj bote! Sot pra edhe nje kurore mbret-
nore te me dhurojne nuku e kaperxenj ripin te Pos-
tenanit!
Pa si u gelothme pak, me gene ne siguri, shkuam
ne Leskoviq te bashkuar me Komisere te Policise, Mu-
rat Gjinokastra, i cili na kish dale nje ore lark gyte-
tit per te na pritur neve. Hogme ne shtepi te Haxhiut
Gjinokastres, teligrafist, nje nga te parët luftetare t®
geshtjes kombetare. Këtu ardhe shumë atdhetare me t®
cilet u hasme edhe biseduam mbi levizjen kombetare.
Ne Leskoviq ndejme 4 dit ne Rahmi be Rusi, Pertef
beu edhe ne Krita, te cilet na kenagne me te teper.
Si na dhane edhe ndihma muarme lamtumire e
shkuam ne Shgeri, per te kerkuar giyrmat te Riza
Velgishtit.
Shetitme ne Sheri dyke mos line kasolle edhe:
haur pa kerkuar, po gjithe mundimet shkuan kot se
Vretos, si edhe shume shkrime te tiera ne « Drita»•
edhe « Dituria » te perkoheshme ge botoheshin në Stam-
boll 1880.
Pa si i ndalojti geveria Tyrke ge te veperonin,
per giuhën shipe u hoth ne Bukuresht ku si nje der-
gimtar i urte edhe punëtor, i pareshtur, i solli sher-
bime te medha geshtjes kombetare. Me gjithe plegeri-
ne kerkonte burime te gjuhes shipe, e per ket® gellin
pra vaji ne Athin®, po, mjerisht, vdekja e pameshir-
te nuku e la te mbushte deshirat. Radhën ua kam lë-
ne historishkronjesvet Shiptare, per te pershkruar je-
teshkrimin te ketij dergimtari te math!
Ne Postenan hoqme ne shtepi te Danges, nje at-
dhetar ge kish tregëti ne Romani, ku ardhe shume at-
dhetare me te cilet biseduam gjere gjate. Mjerisht ushteri
vinte per neve edhe u strenguam te shkojme, po duhe-
she te shkonim nje rip te ngushte, ku as dhite nuku.
shkonin, g® te shpetonim nga nj® rezik te math. Mua
me muar per dore Zemani edhe Asllani, se per te e
kaperxyer as kurre te kurres. Nje veshtrim posht®, prej
400-500 metra, ose nj® gabim ne te shkelur mirnje lam-
tumire prej kesaj bote! Sot pra edhe nje kurore mbret-
nore te me dhurojne nuku e kaperxenj ripin te Pos-
tenanit!
Pa si u gelothme pak, me gene ne siguri, shkuam
ne Leskoviq te bashkuar me Komisere te Policise, Mu-
rat Gjinokastra, i cili na kish dale nje ore lark gyte-
tit per te na pritur neve. Hogme ne shtepi te Haxhiut
Gjinokastres, teligrafist, nje nga te parët luftetare t®
geshtjes kombetare. Këtu ardhe shumë atdhetare me t®
cilet u hasme edhe biseduam mbi levizjen kombetare.
Ne Leskoviq ndejme 4 dit ne Rahmi be Rusi, Pertef
beu edhe ne Krita, te cilet na kenagne me te teper.
Si na dhane edhe ndihma muarme lamtumire e
shkuam ne Shgeri, per te kerkuar giyrmat te Riza
Velgishtit.
Shetitme ne Sheri dyke mos line kasolle edhe:
haur pa kerkuar, po gjithe mundimet shkuan kot se
— 63 —
gjyrmen te Rizajit nuku e mernim dot gjekundi! Shkoj-
ti edhe shkojti Rizaj, nje nga komitat e pare te Shgi-
perise, dyke u-bere theror per Athene!
Ne Sheri vajme ne Melan, nje fshat i bukur, ne
shtëpi te Atit Stathagit, nje nga athetaret e flakti,
i zgjuar edhe shume trim i cili na mbajti dy dit n®
shtëpi te tij. Goditi te vinje ushtëria, ate nate ge va-
me neve, po At Stathi me vrap dolli edhe i shpu•
ri ne konak te fshatit me gene se ay ka vimin te
gupes, keshta ge u dergoti raki e vere sa rane te fle-
ne edhe neve muarm lamtumire edhe shkuam per nö
Lushnje, ne stepi te sulos edhe ne te tjere. Per fat
coditi ne nje dite festimi i motit ri me Bajramin kesh-
tu q® i festuam bashkerisht dyke defryer fort mire.
Ne kete fshat kam bere nje pershtypje te madhe
me nj® trashegim ge kish mbetur nga pleqte. Ne ma-
je te malit ishte nje kishe, Shën Koli, edhe e kishin
me radhe fshati ge te ngjiteshin, nat per nat, per te
ndezur kandilen. Po pershtypja e madhe me ardhi se
Lushnja eshte nje fshat Mysliman.
Që nga Lushnja u hothm® ne Badillonje, dyke
kaperxyer Viosen e nje ore lark Permetit. Hoqme ne
shtëpi te Vangjel Cobanit, i cili na priti fort mire,
po, mjerisht, me drek® here ardhi Aliu Tremishti me
nje shok e na lajmeron ge ushteria po na gjyrmon,
kömba kembes, edhe na keshillon ge te shkome sa më
shpejt. Me nj' anë ushteria edhe me tjeter anë nje di-
mer i math, ge na zuri, na shtrenguan ge te shkojme
me vrap edhe ne nje kishe, per mbi Permet, u-puthme
edhe u-perndam® nga Nexhip Benja edhe Bidua, sho-
ku i tij, dyke shkuar ata per ne fshat te tyre edhe
neve per ne Gjinokastre.
Marim te perpjeten te Nemergkes po dbora, prej
3.4 pellembe, kish mbuluar gdo gyrme te udhes, kesh-
tu qe ecnim verberisht ger arrime ne maje te malit.
Nuku duhet haruar ge malet e Nemërckes permbajn®
gjith veren dbore, domethene e rea e ze te jetren.
Nje cikm® e madhe na ngrihte edhe dirset, ge na dei-
gjyrmen te Rizajit nuku e mernim dot gjekundi! Shkoj-
ti edhe shkojti Rizaj, nje nga komitat e pare te Shgi-
perise, dyke u-bere theror per Athene!
Ne Sheri vajme ne Melan, nje fshat i bukur, ne
shtëpi te Atit Stathagit, nje nga athetaret e flakti,
i zgjuar edhe shume trim i cili na mbajti dy dit n®
shtëpi te tij. Goditi te vinje ushtëria, ate nate ge va-
me neve, po At Stathi me vrap dolli edhe i shpu•
ri ne konak te fshatit me gene se ay ka vimin te
gupes, keshta ge u dergoti raki e vere sa rane te fle-
ne edhe neve muarm lamtumire edhe shkuam per nö
Lushnje, ne stepi te sulos edhe ne te tjere. Per fat
coditi ne nje dite festimi i motit ri me Bajramin kesh-
tu q® i festuam bashkerisht dyke defryer fort mire.
Ne kete fshat kam bere nje pershtypje te madhe
me nj® trashegim ge kish mbetur nga pleqte. Ne ma-
je te malit ishte nje kishe, Shën Koli, edhe e kishin
me radhe fshati ge te ngjiteshin, nat per nat, per te
ndezur kandilen. Po pershtypja e madhe me ardhi se
Lushnja eshte nje fshat Mysliman.
Që nga Lushnja u hothm® ne Badillonje, dyke
kaperxyer Viosen e nje ore lark Permetit. Hoqme ne
shtëpi te Vangjel Cobanit, i cili na priti fort mire,
po, mjerisht, me drek® here ardhi Aliu Tremishti me
nje shok e na lajmeron ge ushteria po na gjyrmon,
kömba kembes, edhe na keshillon ge te shkome sa më
shpejt. Me nj' anë ushteria edhe me tjeter anë nje di-
mer i math, ge na zuri, na shtrenguan ge te shkojme
me vrap edhe ne nje kishe, per mbi Permet, u-puthme
edhe u-perndam® nga Nexhip Benja edhe Bidua, sho-
ku i tij, dyke shkuar ata per ne fshat te tyre edhe
neve per ne Gjinokastre.
Marim te perpjeten te Nemergkes po dbora, prej
3.4 pellembe, kish mbuluar gdo gyrme te udhes, kesh-
tu qe ecnim verberisht ger arrime ne maje te malit.
Nuku duhet haruar ge malet e Nemërckes permbajn®
gjith veren dbore, domethene e rea e ze te jetren.
Nje cikm® e madhe na ngrihte edhe dirset, ge na dei-
- 64 -
dheshin gurke, po duheshe me domosdo te ecnim se
kishim per te bere udhe te gjate. U rezuam nga ma-
ja e malit edhe, hop andej hop kötej, gjetme giyrmen
te udhes.
Te siguruar tani e ne ate kohe, prej sdo reziku,
ndezme nga nje eingare edhe u celothme pakeze edhe
muarme udhen se duhesie me domosdo ge te kapër-
xenim karakollat, pa u glhire. Ecnim pra jashte fuqi-
se tone gier arrime ne gryke te Selckes, nje gryke e
ngushte ge me gure nga milet e Libohoves munt te te
bejne therime. Me te arrire dorguam Zemanin me Ha-
redinin perpura per te güruar udhen edhe per te verej-
tar chandaret ne ishin te xgjuar ose flinin, keshta g®
kthehen dyke na lajmeraar qe xhandaret,.
te karako-
laret, flinin edhe udha eshte e géruare. Me vrap shku-
am ngushtesiren edle me te gdhire arrime per mbi
Suh, kundrejt edhe 3 ore lark Gjinokastres.
Vetem ata qö kan® böre kete udhetim munt ge
te kupötone edhe gmojne gfare udhe kemi bere, ate
nate edhe ne mest te dimerit! Une me sa mbanj mënt
kurre nuku kishim bere te ketille udhetimi, me githe
reziget qö kishim shkuar. Te raskapitur e te drobitur
ndejme te ndezim nga nje cigare edhe fergizi na thote :
ne këto vënde kam ardhur shume here per gjah, edhe
kam vrare mjaft sarkadhe. Nuku kish mbaruar fjalën
Sergizi kur, per gudi, shohim te rezohen 4 sarkadhe
ne nje perua. Me vrap Gergizi i gellojti edhe goditi
nje dyke ikur te tjerat.
Si muarm sarkadhen u-rezuam tatëpjete, ne fushe,
kur shohim qö ishte ngrehur nje stan. Shikon me
dallbi fergizi edhe njojti barine, i cili kullote berrat,
elhe e theret me emer po, me te u-atruar, u tremp
dyke na pare te veshur me roba xhandarmerie. Pas-
taj me te njoitur Cergizin, ardhi i gezuar edhe si u
puthme zume to pershöndoshemi e pyetemi. Na thote
qe vetem tri dit kishin qe kishin grebur stane, pra-
ndaj na thote te gendrojme e pakeze gjer te vej® te
dheshin gurke, po duheshe me domosdo te ecnim se
kishim per te bere udhe te gjate. U rezuam nga ma-
ja e malit edhe, hop andej hop kötej, gjetme giyrmen
te udhes.
Te siguruar tani e ne ate kohe, prej sdo reziku,
ndezme nga nje eingare edhe u celothme pakeze edhe
muarme udhen se duhesie me domosdo ge te kapër-
xenim karakollat, pa u glhire. Ecnim pra jashte fuqi-
se tone gier arrime ne gryke te Selckes, nje gryke e
ngushte ge me gure nga milet e Libohoves munt te te
bejne therime. Me te arrire dorguam Zemanin me Ha-
redinin perpura per te güruar udhen edhe per te verej-
tar chandaret ne ishin te xgjuar ose flinin, keshta g®
kthehen dyke na lajmeraar qe xhandaret,.
te karako-
laret, flinin edhe udha eshte e géruare. Me vrap shku-
am ngushtesiren edle me te gdhire arrime per mbi
Suh, kundrejt edhe 3 ore lark Gjinokastres.
Vetem ata qö kan® böre kete udhetim munt ge
te kupötone edhe gmojne gfare udhe kemi bere, ate
nate edhe ne mest te dimerit! Une me sa mbanj mënt
kurre nuku kishim bere te ketille udhetimi, me githe
reziget qö kishim shkuar. Te raskapitur e te drobitur
ndejme te ndezim nga nje cigare edhe fergizi na thote :
ne këto vënde kam ardhur shume here per gjah, edhe
kam vrare mjaft sarkadhe. Nuku kish mbaruar fjalën
Sergizi kur, per gudi, shohim te rezohen 4 sarkadhe
ne nje perua. Me vrap Gergizi i gellojti edhe goditi
nje dyke ikur te tjerat.
Si muarm sarkadhen u-rezuam tatëpjete, ne fushe,
kur shohim qö ishte ngrehur nje stan. Shikon me
dallbi fergizi edhe njojti barine, i cili kullote berrat,
elhe e theret me emer po, me te u-atruar, u tremp
dyke na pare te veshur me roba xhandarmerie. Pas-
taj me te njoitur Cergizin, ardhi i gezuar edhe si u
puthme zume to pershöndoshemi e pyetemi. Na thote
qe vetem tri dit kishin qe kishin grebur stane, pra-
ndaj na thote te gendrojme e pakeze gjer te vej® te
— 65 -
lajmëronje plakun, t'atne, edhe vellane ge te mos na
gagin, me gene qe per fat kemi njo mysafir ardhure.
Stani ishte i Garganit, nga Lekdushi, nje nga
barinjte me te degjuar te Kurveleshit edhe fergizi
njiheshe mire edhe kishin miqesi te madhe. Pa si u
kthye i biri vame ne stan ku na priti me nderime
zyrtare, gjoja si njeres te geverise. Si pershëndoshemi
urdhron djemte te na pjekin nje gengj te zgjedhur edhe
djemte tane vune sarkadhen ne hell, kur se neve po
bisedonim na ngjajti nje episod komik. Carçani na
pyet nga vime edhe per se kemi dale ne nje kohe
kage te lige ?
Mos pyet, i thom une, se jemi per te qare halle,
se si kete here, kurre nuku na ishte vine kage shtre-
ngim, nga Baba Dovleti, per te mbledhur gjithe be-
kaete, si edhe xhelepin te kötij viti. Pa le, thote Ser-
gizi, per ilamxhinte eshte giameti se kemi urdher ge
te perdorim gdo menyre sa edhe t'u djegém shtépite !
Doren e ka te gjate Baba Dovleti, thote Carçani,
edhe vetem Rahmet' i tij na mban per mbi dhe !
Kur djemtö pregatitnin tryezen, per te ngrëne,
mysafiri dolli jashte kasolles po nuku kish te kthehet,
keshtu go duall djemte dyke e bertitur Lamen tone,
sig o quanin, po ku, Lameja ishte böre i padukur edhe
nga gellimi qe kish la bracën ge te mos i rëndonte !
Rini te hame buke, thote nje nga djemt'e garganit,
se Lameja e ka zënë bicen kur dögjoiti ge kini dale
per ilamxhinjte (te denuarit per burg) se edhe Lameja
eshte ilamxhi.
Leshme mjaft me kete ngjarje, te papandehur,
pastaj ju rethuam bukes. Me te ngënë buke, me gji-
the lutjet te Carganit qo te rinim e te nesermet,, u
pregatitme edhe shkuam. Carçani pati miresine ge te
dergonje e njo nga djemt' e tij me kalin, per te ka-
perxyer lumin se ishte mjaft i thelle edhe te mos la-
geshim. Njöhere me te u edhur pertej lumit muarm
udhen per ne Gjinokastre. Une isha i lodhur shum®
prandaj djemto, shoket, me muar ne kuris gjer ne
lajmëronje plakun, t'atne, edhe vellane ge te mos na
gagin, me gene qe per fat kemi njo mysafir ardhure.
Stani ishte i Garganit, nga Lekdushi, nje nga
barinjte me te degjuar te Kurveleshit edhe fergizi
njiheshe mire edhe kishin miqesi te madhe. Pa si u
kthye i biri vame ne stan ku na priti me nderime
zyrtare, gjoja si njeres te geverise. Si pershëndoshemi
urdhron djemte te na pjekin nje gengj te zgjedhur edhe
djemte tane vune sarkadhen ne hell, kur se neve po
bisedonim na ngjajti nje episod komik. Carçani na
pyet nga vime edhe per se kemi dale ne nje kohe
kage te lige ?
Mos pyet, i thom une, se jemi per te qare halle,
se si kete here, kurre nuku na ishte vine kage shtre-
ngim, nga Baba Dovleti, per te mbledhur gjithe be-
kaete, si edhe xhelepin te kötij viti. Pa le, thote Ser-
gizi, per ilamxhinte eshte giameti se kemi urdher ge
te perdorim gdo menyre sa edhe t'u djegém shtépite !
Doren e ka te gjate Baba Dovleti, thote Carçani,
edhe vetem Rahmet' i tij na mban per mbi dhe !
Kur djemtö pregatitnin tryezen, per te ngrëne,
mysafiri dolli jashte kasolles po nuku kish te kthehet,
keshtu go duall djemte dyke e bertitur Lamen tone,
sig o quanin, po ku, Lameja ishte böre i padukur edhe
nga gellimi qe kish la bracën ge te mos i rëndonte !
Rini te hame buke, thote nje nga djemt'e garganit,
se Lameja e ka zënë bicen kur dögjoiti ge kini dale
per ilamxhinjte (te denuarit per burg) se edhe Lameja
eshte ilamxhi.
Leshme mjaft me kete ngjarje, te papandehur,
pastaj ju rethuam bukes. Me te ngënë buke, me gji-
the lutjet te Carganit qo te rinim e te nesermet,, u
pregatitme edhe shkuam. Carçani pati miresine ge te
dergonje e njo nga djemt' e tij me kalin, per te ka-
perxyer lumin se ishte mjaft i thelle edhe te mos la-
geshim. Njöhere me te u edhur pertej lumit muarm
udhen per ne Gjinokastre. Une isha i lodhur shum®
prandaj djemto, shoket, me muar ne kuris gjer ne
- 66 —
shtepi te fergizit, e cila ishte ne nje breg te larte.
N° Gjinokastre ryme pas mezit nates me 6 Janar 1908.
KRYE E V.
Koha Trimnore.
Shtepia e Topullenive, ne Gjinokastre, eshte e de-
guar edhe nje nga te parat edhe ishte shume i math
fisi i Topullenjvet, i perndare, ne Gjinokastre, me ge-
ne ge ishin shume vellezer. Nje nga kita ishte Agua
prej te cilit u-lintne 10 djem, midis cilëvet duall tri-
mat patriote Bajua edhe Cergizi, per te ringjallar hi-
storin' e Shiperise.
Ne shtipi te Agos pra ishte Kapua m'i madhi
vella, i cili kishte equr shume, per Bajon edhe Çer-
gizin, se e kishin burgosur me gjithe shtepine, ne Ja-
nine, si edhe bagetine ja kish mare geveria Tyrke. Me
gjithe keto Kapua as pak nuku deshperoneshe, perkun-
drazi ishte gati te bente gdo therori per gellimin te
shenjte. Prandaj, kur vajme neve ne shtepi, kecente
nga gezimi edhe me vrap dergoti Alitin, vellan® me
te vogel, ge te lajmeronte kombetaret per ardhjen to-
ne, te papandehure.
Me vrap edhe pa u gdhire mire zune te plakosin
kombetaret per te u hasur me neve. S'ka dyshim ge
te paret ishin te paledhurët propagandiste Idris Guri,
Besim Vesel Gega, Refik Budua, Sheme teligrafisti,
Nazif Ajderi, nga Palavlia, Alit Sferi edhe shume te
tjere. Per dita do te vinin, tek neve, per te biseduar
edh' u keshilluar mbi geshtjet kombetare si kunder edhe
masat ge duheshin mare, per nevojat edhe enteresat
kombëtare.
Te nesermet jen nje djale i ri, Myftar Axhemi,
24-25 vjet, thatanik edhe pa ju mbushur syri njeriut
ge munt te ishte i zoti per komit. Me gjithe keto Myf-
tari me te u-hasur me neve nuku donte te ndaheshe,
me as nonje menyre, prej neve, keshtu go gdo bindje:
shtepi te fergizit, e cila ishte ne nje breg te larte.
N° Gjinokastre ryme pas mezit nates me 6 Janar 1908.
KRYE E V.
Koha Trimnore.
Shtepia e Topullenive, ne Gjinokastre, eshte e de-
guar edhe nje nga te parat edhe ishte shume i math
fisi i Topullenjvet, i perndare, ne Gjinokastre, me ge-
ne ge ishin shume vellezer. Nje nga kita ishte Agua
prej te cilit u-lintne 10 djem, midis cilëvet duall tri-
mat patriote Bajua edhe Cergizi, per te ringjallar hi-
storin' e Shiperise.
Ne shtipi te Agos pra ishte Kapua m'i madhi
vella, i cili kishte equr shume, per Bajon edhe Çer-
gizin, se e kishin burgosur me gjithe shtepine, ne Ja-
nine, si edhe bagetine ja kish mare geveria Tyrke. Me
gjithe keto Kapua as pak nuku deshperoneshe, perkun-
drazi ishte gati te bente gdo therori per gellimin te
shenjte. Prandaj, kur vajme neve ne shtepi, kecente
nga gezimi edhe me vrap dergoti Alitin, vellan® me
te vogel, ge te lajmeronte kombetaret per ardhjen to-
ne, te papandehure.
Me vrap edhe pa u gdhire mire zune te plakosin
kombetaret per te u hasur me neve. S'ka dyshim ge
te paret ishin te paledhurët propagandiste Idris Guri,
Besim Vesel Gega, Refik Budua, Sheme teligrafisti,
Nazif Ajderi, nga Palavlia, Alit Sferi edhe shume te
tjere. Per dita do te vinin, tek neve, per te biseduar
edh' u keshilluar mbi geshtjet kombetare si kunder edhe
masat ge duheshin mare, per nevojat edhe enteresat
kombëtare.
Te nesermet jen nje djale i ri, Myftar Axhemi,
24-25 vjet, thatanik edhe pa ju mbushur syri njeriut
ge munt te ishte i zoti per komit. Me gjithe keto Myf-
tari me te u-hasur me neve nuku donte te ndaheshe,
me as nonje menyre, prej neve, keshtu go gdo bindje:
- 67
ishte e kote edhe me tjater ane lutjet e s'emes tij e-
pranuam ne gete t'ene, si u betua per liri.
Mbremanet ardhe, nga Kardhiqi, Abdyl Mersini i
shogeruar me Bajram Pergjine. Abdyli, sig dijet, q' u
be shkakëtar pa dashur i shokeve, 1906, ge u-perndane,
e u hothne ne Misit ku e mbajtne giithe dimerin, Jon
Vruhoja me Thanas Tashkon. Ne vere u-hoth ne Shgi-
peri po me mos u hasur me neve vepëronte reth Gji-
nokastres edhe Delvines.
Si ndejme 6 dit, ne Gjinokastre, shkuam ne Mash-
kullor, ne shtepi te Zemanit edhe te tjereve, ku na.
pritne fort mire, pastaj dyke shkuar nga Monastir' i
Cepos, vame ne Kardhiq. Kardhigot t, te cilët kishin
ndjenja kombetare, na pritne me gezim te math edhe
na gos itne fort mire. Ne hardhiq na u shogeruan edhe
dy djem te rinj, 20-21 vjeg, Suloja nga Kardhigi edhe
Pirua nga Zhulati, i cili ishte millona (mullxhi) ater
Kardhiqit. Nga Kardhiqi a hothme ne Zhulat edhe
hoqme ne shtepi te Veipit, nje nga të rallët kombetare
edhe propagandiste, i cili na priti edhe gostiti prince-
risht. Si na ftuan edhe te tjere Zhulatas u kthyem pra-
pe ne Kardhig, ne Pergji, Plesant, ne shtepi te Sadikut,
Mashkullor edhe ne Gjinokastre dyke lidhur fshatrat
ne bese, per te i sherbyer adheut me gdo theror.
Prej Ginokastre u-hothme ne Dropull dyke nisur
fshatrat me radhe, ge ne Kalorge ne Lazarat, Dervican,
Goranxi, Bodrisht edhe Bularat, ku na priste populli,
tek do, me kenagesi te madhe. Ne Bularat hasme edhe
Ito Lekdushin, i cili po na kerkonte gyrmat per te
u shogeruar me neve, si kunder ge edhe beme. Ge ke-
tej u hothme ne Luvine, ne giflig te Refik Budos.
Stanet ishin ne per fushe kesisoj qe na prisnin ge
te gjithe me dashuri te madhe. Alim l'aragjozi, nj®
nga te pasurit e Gjinokastres edhe prej nje fisi me To-
pullenite, na priti me gezim te math, ne stan te tii,
edhe dha urdher barinivet ge staui ishte yni kurdohe-
тё! Mjerisht, ne këto kohera, shirat ishin te pareshtu-
ishte e kote edhe me tjater ane lutjet e s'emes tij e-
pranuam ne gete t'ene, si u betua per liri.
Mbremanet ardhe, nga Kardhiqi, Abdyl Mersini i
shogeruar me Bajram Pergjine. Abdyli, sig dijet, q' u
be shkakëtar pa dashur i shokeve, 1906, ge u-perndane,
e u hothne ne Misit ku e mbajtne giithe dimerin, Jon
Vruhoja me Thanas Tashkon. Ne vere u-hoth ne Shgi-
peri po me mos u hasur me neve vepëronte reth Gji-
nokastres edhe Delvines.
Si ndejme 6 dit, ne Gjinokastre, shkuam ne Mash-
kullor, ne shtepi te Zemanit edhe te tjereve, ku na.
pritne fort mire, pastaj dyke shkuar nga Monastir' i
Cepos, vame ne Kardhiq. Kardhigot t, te cilët kishin
ndjenja kombetare, na pritne me gezim te math edhe
na gos itne fort mire. Ne hardhiq na u shogeruan edhe
dy djem te rinj, 20-21 vjeg, Suloja nga Kardhigi edhe
Pirua nga Zhulati, i cili ishte millona (mullxhi) ater
Kardhiqit. Nga Kardhiqi a hothme ne Zhulat edhe
hoqme ne shtepi te Veipit, nje nga të rallët kombetare
edhe propagandiste, i cili na priti edhe gostiti prince-
risht. Si na ftuan edhe te tjere Zhulatas u kthyem pra-
pe ne Kardhig, ne Pergji, Plesant, ne shtepi te Sadikut,
Mashkullor edhe ne Gjinokastre dyke lidhur fshatrat
ne bese, per te i sherbyer adheut me gdo theror.
Prej Ginokastre u-hothme ne Dropull dyke nisur
fshatrat me radhe, ge ne Kalorge ne Lazarat, Dervican,
Goranxi, Bodrisht edhe Bularat, ku na priste populli,
tek do, me kenagesi te madhe. Ne Bularat hasme edhe
Ito Lekdushin, i cili po na kerkonte gyrmat per te
u shogeruar me neve, si kunder ge edhe beme. Ge ke-
tej u hothme ne Luvine, ne giflig te Refik Budos.
Stanet ishin ne per fushe kesisoj qe na prisnin ge
te gjithe me dashuri te madhe. Alim l'aragjozi, nj®
nga te pasurit e Gjinokastres edhe prej nje fisi me To-
pullenite, na priti me gezim te math, ne stan te tii,
edhe dha urdher barinivet ge staui ishte yni kurdohe-
тё! Mjerisht, ne këto kohera, shirat ishin te pareshtu-
— 68 —
ra edhe deme te medha u-benin barinjvet, me gëne ge
per dita u ngorthnin shgerat e vogela.
Nga shkaku i kohes pra u shtrenguam te rime ne
Luvin® 8 dit, pastaj vajtme ne stan te Bukuvales, ku
Bajram Pergjia na ka bere ca giellra te paharuara, me
gene qe Bajrami kish gene gjelletar ne nje Pasha kur
ish nö sherbim ushteriak. Ge kötej muarm malet per-
Djete dyke vizituar Monastiret te Pepelit, te Drianos
edhe te Derviganit. Igumenët, te deshperuar edhe te
merzitur nga kusaret, na prisnin me kenagesi edhe na
gostitnin me gjith te mirat ge kishin.
Mjerisht, ne Manastir te Drianos ishte thene q®
te na ngjase nje ngjarje e marshme, e cila na pike.
lojti fort teper po, lumterisht pa nonj® humbje. Mo-
nastiri i Drianos eshte ngrehur ne ca male te larte
edhe te forte elhe ishte nje Monastir i pasure. Nga
shkaka i kosaréret, q' e vizitonin dendur, geveria ki-
sate line nje xhanderma si mprojtes te Monastirit,
prandaj vamö nga te ghirët dyke priture ge te ha-
pesh porta.
Me te dale i pari sherbetor e zume dhe na kalli
brënda ne dhome to xhandarit te clin e xgluam, uga
gumi, pasta u pershendoshme. Ishte nie burre i urte
edh' i gadalgme edhe yshgente ndjenja kombetare pra-
ndaj na u lut mos i bejme nonje dem Monastirit edhe
t' e mbanim te fshehte viziten tone qo te mos e denonin.
Sherbetoret i xgjuan nga gjumi te medhenjte, edhe
i lajmeruan per vajtjen tone, köshta ge dolli njo ka-
lugre edhe na thote ge Igumeni mungon, nga Mona-
stiri, po ajo na ftojti ne njo dhome te madhe. Urdh-
rojti sherbetoret te ndezin zjare edhe ajo vete na pre-
gatiti ca te ngrëna, te mengjezit, me gene g® ishim
teper te urtuar pas nje udhetimi te gjithe nates.
Pas pake kohe faqet edhe Igameni, i cili nuku
mungonte po ishte fshehur, nge trika, se mos ishim
njeres te liq, po me te mesuar, nga kallugreja, go
ishim njeres te mire ardhi ne home edhe na urojti
mirardhje. Ndenji ne krye, sig e nderonim, edhe nga
ra edhe deme te medha u-benin barinjvet, me gëne ge
per dita u ngorthnin shgerat e vogela.
Nga shkaku i kohes pra u shtrenguam te rime ne
Luvin® 8 dit, pastaj vajtme ne stan te Bukuvales, ku
Bajram Pergjia na ka bere ca giellra te paharuara, me
gene qe Bajrami kish gene gjelletar ne nje Pasha kur
ish nö sherbim ushteriak. Ge kötej muarm malet per-
Djete dyke vizituar Monastiret te Pepelit, te Drianos
edhe te Derviganit. Igumenët, te deshperuar edhe te
merzitur nga kusaret, na prisnin me kenagesi edhe na
gostitnin me gjith te mirat ge kishin.
Mjerisht, ne Manastir te Drianos ishte thene q®
te na ngjase nje ngjarje e marshme, e cila na pike.
lojti fort teper po, lumterisht pa nonj® humbje. Mo-
nastiri i Drianos eshte ngrehur ne ca male te larte
edhe te forte elhe ishte nje Monastir i pasure. Nga
shkaka i kosaréret, q' e vizitonin dendur, geveria ki-
sate line nje xhanderma si mprojtes te Monastirit,
prandaj vamö nga te ghirët dyke priture ge te ha-
pesh porta.
Me te dale i pari sherbetor e zume dhe na kalli
brënda ne dhome to xhandarit te clin e xgluam, uga
gumi, pasta u pershendoshme. Ishte nie burre i urte
edh' i gadalgme edhe yshgente ndjenja kombetare pra-
ndaj na u lut mos i bejme nonje dem Monastirit edhe
t' e mbanim te fshehte viziten tone qo te mos e denonin.
Sherbetoret i xgjuan nga gjumi te medhenjte, edhe
i lajmeruan per vajtjen tone, köshta ge dolli njo ka-
lugre edhe na thote ge Igumeni mungon, nga Mona-
stiri, po ajo na ftojti ne njo dhome te madhe. Urdh-
rojti sherbetoret te ndezin zjare edhe ajo vete na pre-
gatiti ca te ngrëna, te mengjezit, me gene g® ishim
teper te urtuar pas nje udhetimi te gjithe nates.
Pas pake kohe faqet edhe Igameni, i cili nuku
mungonte po ishte fshehur, nge trika, se mos ishim
njeres te liq, po me te mesuar, nga kallugreja, go
ishim njeres te mire ardhi ne home edhe na urojti
mirardhje. Ndenji ne krye, sig e nderonim, edhe nga
— 69 —
bisedimet qe beme kupëtojti gellimin dhe programin
tone prandaj teper i kenaque me vrap urdhrojti to na
pjeken dy berra edhe te na pregatitin nje tryeze te mire.
Defryem kage mire sa nuku tregonet edhe do to
gendronim e ca dit, me deshiren e madhe ge kish I-
gumeni, po te mos na ngjiste nje ngjarje e tmershme.
Si hëngreme buke shoket duall perjashta per te shtëne
ne gellim, pa si ishin ne siguri te plote se Monastiri
i Drianos ishte rethuar me fortesa natyrale e nuku na
trembeshe syri nga do rezik. Tek po gellonin shokët
per te u stervitur ca me mire, nëne verejtjen te Cer-
gizit, sig bënim kurdohere ne vënde te forta, jen ru-
ajtës i Monastirit edhe i flet me zemerim Gergizit.
Gergizi i pergjigjet ge te shoh® punën po Gelua,
sig queshe ruajtesi, nga Lazarati, vazadon te bertase,
qaqe shume sa fergizi, me mos duraar, e goditi kur
Gelua xjer gjashtoren gati, per te gelluar Cergizin.
Me vrap atehere Zemani nxjer *kamen edhe ja kllet
nene hije Celos i cili ra per dhe !
Ne kete kohe une flinja kur jen Abdyl Mersini
i cili me xgjon nga gjumi edhe me hidherim me tre-
gon gjemen e madhe ge kish ngjare. U helmuash pa
mas® è, pa humbur kohe, vrapova tek i plagosuri per
te i dhene nonje ndihme. E hreshme edhe shoh ge
plaga ishte mjaft e madhe edhe gulgimet te te plago-
surit me tmeronin. E ngritme q'atje edh' e shpum® nö
nje dhome ku e lava mire me agid-borik edhe agid.
fenik pastaj si e kripa me jodoform e pasata mire,
dyke e ngushelluar te plagosurin ge s'ka gjesendi.
Gjithe ate dite ishim te pikelluar edhe te helmuar,
per kite ngjarje te papriture, u-mentuam pra g® e
ndenjura tone ne Monastir ishte ne rezik edhe ven-
dosme ge te shkojme. Me te ngrysur i lava, perseri,
plagen Çelos edhe me sa ge kupëtonja nuku shinja
nonje rezik, pastaj e muarm Celon ne dhome tone, ku
e paqtova me fergizin e me Zamanin, q® te mos
mbeteshe nonj® armigesi, midis tyre, nga shkaku i
gjakut. Hëngreme se bashku buke pastaj muarm lam-
bisedimet qe beme kupëtojti gellimin dhe programin
tone prandaj teper i kenaque me vrap urdhrojti to na
pjeken dy berra edhe te na pregatitin nje tryeze te mire.
Defryem kage mire sa nuku tregonet edhe do to
gendronim e ca dit, me deshiren e madhe ge kish I-
gumeni, po te mos na ngjiste nje ngjarje e tmershme.
Si hëngreme buke shoket duall perjashta per te shtëne
ne gellim, pa si ishin ne siguri te plote se Monastiri
i Drianos ishte rethuar me fortesa natyrale e nuku na
trembeshe syri nga do rezik. Tek po gellonin shokët
per te u stervitur ca me mire, nëne verejtjen te Cer-
gizit, sig bënim kurdohere ne vënde te forta, jen ru-
ajtës i Monastirit edhe i flet me zemerim Gergizit.
Gergizi i pergjigjet ge te shoh® punën po Gelua,
sig queshe ruajtesi, nga Lazarati, vazadon te bertase,
qaqe shume sa fergizi, me mos duraar, e goditi kur
Gelua xjer gjashtoren gati, per te gelluar Cergizin.
Me vrap atehere Zemani nxjer *kamen edhe ja kllet
nene hije Celos i cili ra per dhe !
Ne kete kohe une flinja kur jen Abdyl Mersini
i cili me xgjon nga gjumi edhe me hidherim me tre-
gon gjemen e madhe ge kish ngjare. U helmuash pa
mas® è, pa humbur kohe, vrapova tek i plagosuri per
te i dhene nonje ndihme. E hreshme edhe shoh ge
plaga ishte mjaft e madhe edhe gulgimet te te plago-
surit me tmeronin. E ngritme q'atje edh' e shpum® nö
nje dhome ku e lava mire me agid-borik edhe agid.
fenik pastaj si e kripa me jodoform e pasata mire,
dyke e ngushelluar te plagosurin ge s'ka gjesendi.
Gjithe ate dite ishim te pikelluar edhe te helmuar,
per kite ngjarje te papriture, u-mentuam pra g® e
ndenjura tone ne Monastir ishte ne rezik edhe ven-
dosme ge te shkojme. Me te ngrysur i lava, perseri,
plagen Çelos edhe me sa ge kupëtonja nuku shinja
nonje rezik, pastaj e muarm Celon ne dhome tone, ku
e paqtova me fergizin e me Zamanin, q® te mos
mbeteshe nonj® armigesi, midis tyre, nga shkaku i
gjakut. Hëngreme se bashku buke pastaj muarm lam-
= 70 -
tumire edhe shkuam, dyke porositur xhandarin g® te
vinte te lajmeronte geverine per kete ngjarje, pa fjale
qe t'u thosh se ca njeres te liq plagosne ruajtesin kur
se ajy nuku ndodheshe atje.
Me vrap nisen nga Gjinokastra Doktori me nje-
rizit e geveris', per te angeluar kete ngjarje, si edhe
shum® Luzitas, burra e gra, nga far'e fisi i felos,
elhe vene ne Monastir. Doktori me te pare pansamen-
tin elhe barat (ilaget) mbeti i habitur edhe tha ge
köto jane bere prej dore mjeshteri, prandaj ne Laberi
m' u përhap fama Doktor Mihali. Edhe kishin arësye
so, me gene qo une kisha chantin me barrat, shumeve
u kisha sheruar koken me aspirine! Taksirati m' i math
u veperua per te gjorin Xhandar, te cilin e burgosne
dy muaj.
Kur se këto ngjisnin ne Monastir te Drianos Bi-
mbashi i Gjinokastres (Kumandar i xhandarmeris®) kish-
to vene nje shtrengim te math dyke shtene tmere, po-
pullit, sa q® pandeheshin me ndjenja kombetare. Komi-
toti i Gjinokastres ishte teper i deshperuar prandaj der-
gojti Idris Gurin ge te na lajmeronje se 30 shpirt, nga
garka i Permetit, i kishin sjelle ne burg, midis te ci-
levët t' atne edhe te vellane te Haredinit. Idrizi, veshur
oficer, arriti me te perenduar te djellit ne Monastir te
Drianos ku na gieti te helmuar per ngjarjen e tmersme.
Biseduam gjer' e gjate edhe perfunduam, me do
mënyre, vrasjen te Bimbashit! Idrizin e percuallme ne
Gjinokastre edhe neve shkuam ne per male gjer arri-
me per mbi Gjinokastre.
Dy here vajtne ne Gjinokastre Haredini me As
lanin, per te vrare Bimbashin, po, mjerisht, nuku pat-
ne fatin me gène ge nuku e gjetne. Kur se deshnin te
vinin te treten here na ngjajti nje episod. Laverit, do-
mathëne shoket t'ane, kishin biseduar veganërisht e
kishin vendosur q® Bimbashin t'o vrasin Labërit, se
e kishin per turp t' u kendohet kinga Toskëvet! Do-
mosdo e pranuam köte vendim edhe kete barre e muar
persiper Ito Lekdushi me Bajram Pergjine.
tumire edhe shkuam, dyke porositur xhandarin g® te
vinte te lajmeronte geverine per kete ngjarje, pa fjale
qe t'u thosh se ca njeres te liq plagosne ruajtesin kur
se ajy nuku ndodheshe atje.
Me vrap nisen nga Gjinokastra Doktori me nje-
rizit e geveris', per te angeluar kete ngjarje, si edhe
shum® Luzitas, burra e gra, nga far'e fisi i felos,
elhe vene ne Monastir. Doktori me te pare pansamen-
tin elhe barat (ilaget) mbeti i habitur edhe tha ge
köto jane bere prej dore mjeshteri, prandaj ne Laberi
m' u përhap fama Doktor Mihali. Edhe kishin arësye
so, me gene qo une kisha chantin me barrat, shumeve
u kisha sheruar koken me aspirine! Taksirati m' i math
u veperua per te gjorin Xhandar, te cilin e burgosne
dy muaj.
Kur se këto ngjisnin ne Monastir te Drianos Bi-
mbashi i Gjinokastres (Kumandar i xhandarmeris®) kish-
to vene nje shtrengim te math dyke shtene tmere, po-
pullit, sa q® pandeheshin me ndjenja kombetare. Komi-
toti i Gjinokastres ishte teper i deshperuar prandaj der-
gojti Idris Gurin ge te na lajmeronje se 30 shpirt, nga
garka i Permetit, i kishin sjelle ne burg, midis te ci-
levët t' atne edhe te vellane te Haredinit. Idrizi, veshur
oficer, arriti me te perenduar te djellit ne Monastir te
Drianos ku na gieti te helmuar per ngjarjen e tmersme.
Biseduam gjer' e gjate edhe perfunduam, me do
mënyre, vrasjen te Bimbashit! Idrizin e percuallme ne
Gjinokastre edhe neve shkuam ne per male gjer arri-
me per mbi Gjinokastre.
Dy here vajtne ne Gjinokastre Haredini me As
lanin, per te vrare Bimbashin, po, mjerisht, nuku pat-
ne fatin me gène ge nuku e gjetne. Kur se deshnin te
vinin te treten here na ngjajti nje episod. Laverit, do-
mathëne shoket t'ane, kishin biseduar veganërisht e
kishin vendosur q® Bimbashin t'o vrasin Labërit, se
e kishin per turp t' u kendohet kinga Toskëvet! Do-
mosdo e pranuam köte vendim edhe kete barre e muar
persiper Ito Lekdushi me Bajram Pergjine.
— 71 —
Ishte e hene, 25 Shkurt 1908, dite tregu, kur u
nisne Itoja me Bajramin per ne Gjinokastre, si i vesh-
me me roba tregtari. Pas pllanit, q® kishim bere, ata
ryne me orëne 8 ne gytet, Selfua me Haredin® van®
me orene 9 ndane gysetit edhe Zemani me Asllane
vane ne Qimitir, te Krishtëreve per te mprojtur shu-
kët kur te delnin nga gyteti. fergizi, une, Abdyli,
Myftari edhe Pirrua gendruam ne breg ge te mpronim
shokët nga ushteria kur t' i ndigte.
Pllani ishte fort bukur pregatitur prandaj syte edhe
veshët i kishim gepur per mbi Gjinokastre dyke pritur,
me padurim, fershellimin te pushkes. Qdo sekunde per
neve ishte nje mot edhe do levizje e vogele, qe te be-
heshe, na rihte zemrat. Me orëne 11. 15, koh' e drekes,
degiome te zbrazura prei bushke edhe pas pak® sekun-
da shohim Iton me Bajramin qe te dalin, dyke rendur
me giashtoret ne dore, nga gyteti.
Haredini me Selfon, me te pare shokët te shpëtu-
ar edhe lajmerohen per vrasjen te Bimbashit, u gëu•
drojne dritareve te Yqmetit edh' i bejne cop; cop®, pas-
taj marin rugen qe te vine tek neve. Zemani me As-
Ilanin qellonin edh'ata, nga Qimitiri, per mbi Yqmet,
dyke shtrenguar te mjerët nenëpunes ge te kerkonin
vrima per te u drojtur nga nonje plump!
Nuku shkojti shume kohe kur xhandare, ushtare
edhe Policia dalin me nxitim te math dyke ndjekur
shokët t'ane, te cilët munt ge edhe t'i vrisnin, me gü-
ne ge enin fashes, po te mos ishim neve ne breg.
Me te pare pra ushtaret, u hapim nje zjar te repte per
mbi ata, kösisoj q® i shtrenguam te mos levizin, nga
vendi, po te gendrone vendit gjer sa arrine shoket ne
mal ku ishim neve ne siguri.
Köjo lufte mbajti 2 ore pastaj, me te u mbledhur
ge te gjithe, puthme trimat, qe na nderuan neve e
giithe kombin, edhe si u pergezuam midis tone muarm
malet. Kur arrime ne siguri te plote gendruam pakö-
ze, per te u gelodhur edhe thethire nga nje cingare.
Q'atje verenim ushtaret kur u ngjitne, ne breg, nga
Ishte e hene, 25 Shkurt 1908, dite tregu, kur u
nisne Itoja me Bajramin per ne Gjinokastre, si i vesh-
me me roba tregtari. Pas pllanit, q® kishim bere, ata
ryne me orëne 8 ne gytet, Selfua me Haredin® van®
me orene 9 ndane gysetit edhe Zemani me Asllane
vane ne Qimitir, te Krishtëreve per te mprojtur shu-
kët kur te delnin nga gyteti. fergizi, une, Abdyli,
Myftari edhe Pirrua gendruam ne breg ge te mpronim
shokët nga ushteria kur t' i ndigte.
Pllani ishte fort bukur pregatitur prandaj syte edhe
veshët i kishim gepur per mbi Gjinokastre dyke pritur,
me padurim, fershellimin te pushkes. Qdo sekunde per
neve ishte nje mot edhe do levizje e vogele, qe te be-
heshe, na rihte zemrat. Me orëne 11. 15, koh' e drekes,
degiome te zbrazura prei bushke edhe pas pak® sekun-
da shohim Iton me Bajramin qe te dalin, dyke rendur
me giashtoret ne dore, nga gyteti.
Haredini me Selfon, me te pare shokët te shpëtu-
ar edhe lajmerohen per vrasjen te Bimbashit, u gëu•
drojne dritareve te Yqmetit edh' i bejne cop; cop®, pas-
taj marin rugen qe te vine tek neve. Zemani me As-
Ilanin qellonin edh'ata, nga Qimitiri, per mbi Yqmet,
dyke shtrenguar te mjerët nenëpunes ge te kerkonin
vrima per te u drojtur nga nonje plump!
Nuku shkojti shume kohe kur xhandare, ushtare
edhe Policia dalin me nxitim te math dyke ndjekur
shokët t'ane, te cilët munt ge edhe t'i vrisnin, me gü-
ne ge enin fashes, po te mos ishim neve ne breg.
Me te pare pra ushtaret, u hapim nje zjar te repte per
mbi ata, kösisoj q® i shtrenguam te mos levizin, nga
vendi, po te gendrone vendit gjer sa arrine shoket ne
mal ku ishim neve ne siguri.
Köjo lufte mbajti 2 ore pastaj, me te u mbledhur
ge te gjithe, puthme trimat, qe na nderuan neve e
giithe kombin, edhe si u pergezuam midis tone muarm
malet. Kur arrime ne siguri te plote gendruam pakö-
ze, per te u gelodhur edhe thethire nga nje cingare.
Q'atje verenim ushtaret kur u ngjitne, ne breg, nga
— 72 —
kishim leftuar, edhe benin kerkime dyke mbledhur fi-
sheket te zbrazura.
Me te ngrysur u rezuam ne Mashkullor e g'andej
muarm malet e larte perpiete, per te dale ne male e
hardhigit, ku ishim ne siguri. Gjithe ate nate si edhe
te nesermen e shkuam pa ngrene giesendi perves dyke
thethire dbore, e vetem me te perenduar te djellit u-
rözuam ne Kardhiq ku na gostitne Kardhigotet.
Vrasja e Bimbashit u prit me nje gezim te pa
treguar, nga ana e gjithe popullit, i cili na uronte,
nga thelb' i zemres, se muntme t'e shpetojme prej një
Tyrku te lik edhe tiran dyke tmeruar populin, me taj
ose pa faj, me ‹öne ge ishte nje Shiptaromah i math!
U keshilluam midis tone edhe vendosme go hë-
perhe te gendronim ne malet e Kardhigit per te shë-
kuar gfare masa do te mereshin kundra nest, nga ana
e geverise. Muarm malet po duheshe ge te kaperxenim
nj® rip te ngushte shume, edhe kjo ishte e vetëmja
udhe, te cilen e kishin per te fshehur bagetine nga
the pi Poleg put to cute no citemen
vogel te rekulliste niper shkembinjte, kishtu ge te mos
shekonje kurre te kurres djellin me sy!!!
Me gjithe keto duheshe kaperxyer me domosdo se
te vrisnin shoket, me aresye, per te mos rene ne dore
tö ushterise, andaj e shkova si te Postenanit, 25 Dhe-
tor 1907, dyke me mare ne mest e per dore Asllani
me Lemanin. Mos pandehni se une isha ajy me fri-
kanaci. Jo; kishim e shoke te tjere, te cilet ishin ri-
tur ne këto male edhe, shum® here, kishin frike te
shkonin ne per ca ngushtesira me te mira ge une i
shkonja pa frike.
Si kaperxyem ngushticen, te Kardhiqit, duallm në
nje mal te gjere me lisa e plot vrima e llageme na-
tyrale. Ishim pra ne siguri te madhe se edhe 2,000
ushtare nuku kishin se gbenin, arrinte vetëm te kishim
fisheke edhe te ngrëne! Ketu n semura une fort rënd®
po, lavdi Zotit, Asllani me Zemanin u perkujdesnö si
kishim leftuar, edhe benin kerkime dyke mbledhur fi-
sheket te zbrazura.
Me te ngrysur u rezuam ne Mashkullor e g'andej
muarm malet e larte perpiete, per te dale ne male e
hardhigit, ku ishim ne siguri. Gjithe ate nate si edhe
te nesermen e shkuam pa ngrene giesendi perves dyke
thethire dbore, e vetem me te perenduar te djellit u-
rözuam ne Kardhiq ku na gostitne Kardhigotet.
Vrasja e Bimbashit u prit me nje gezim te pa
treguar, nga ana e gjithe popullit, i cili na uronte,
nga thelb' i zemres, se muntme t'e shpetojme prej një
Tyrku te lik edhe tiran dyke tmeruar populin, me taj
ose pa faj, me ‹öne ge ishte nje Shiptaromah i math!
U keshilluam midis tone edhe vendosme go hë-
perhe te gendronim ne malet e Kardhigit per te shë-
kuar gfare masa do te mereshin kundra nest, nga ana
e geverise. Muarm malet po duheshe ge te kaperxenim
nj® rip te ngushte shume, edhe kjo ishte e vetëmja
udhe, te cilen e kishin per te fshehur bagetine nga
the pi Poleg put to cute no citemen
vogel te rekulliste niper shkembinjte, kishtu ge te mos
shekonje kurre te kurres djellin me sy!!!
Me gjithe keto duheshe kaperxyer me domosdo se
te vrisnin shoket, me aresye, per te mos rene ne dore
tö ushterise, andaj e shkova si te Postenanit, 25 Dhe-
tor 1907, dyke me mare ne mest e per dore Asllani
me Lemanin. Mos pandehni se une isha ajy me fri-
kanaci. Jo; kishim e shoke te tjere, te cilet ishin ri-
tur ne këto male edhe, shum® here, kishin frike te
shkonin ne per ca ngushtesira me te mira ge une i
shkonja pa frike.
Si kaperxyem ngushticen, te Kardhiqit, duallm në
nje mal te gjere me lisa e plot vrima e llageme na-
tyrale. Ishim pra ne siguri te madhe se edhe 2,000
ushtare nuku kishin se gbenin, arrinte vetëm te kishim
fisheke edhe te ngrëne! Ketu n semura une fort rënd®
po, lavdi Zotit, Asllani me Zemanin u perkujdesnö si
- 73 —
nena per femijen e saj. I gjori Abdyl Mersini, ne mest
te rezikut, u rezua ne Kardhiq ge te me sjelle mua
fasule te thata se me ishte shtëne, edhe per gudi te
madhe, me te ngrenit te fasulevet a sherova!
Ketu ndejme 3 dit ku shiu binte i parreshture,
po duheshe te shkonim te perndare, domethene te bë-
heshim 2 geta, se u vinte rende kur vinim ne per
migte gjithe se bashku, edhe me tjater ane pandehnim
per me mire. Lithme fjalen midis tone ge me te gelur
giethi edhe me te u-ngjitur stanet, n® per malet, te
bashkoheshim ne Cajyp edhe te vendosnim per te ve-
peruar ndryshe. Pa si u lajmeruam ge ushteria, e cila
kishte dale kundra nesh, pas shume kerki, eve u kthye
ne Gjinokastre u puthme edhe teper te mallengiyer
muarm lamtumire njeri nga tjatri. Sergizi mbeti vet'i
shtate edhe Abdyli vet' i katërte, shtrenguam pra edhe
nga nje here duart edhe u perndam® dyke lutur Pe-
rëndise te na mpronje edhe bashkonj® per se shpejti.
Cergizi me neve u-rezuam ne Mashkullor g® te
mirte Zemani shendet, nga shtëpia, edhe ca me tepër
te mernim duhan se kishim mbetur pa cigare. @ën-
druam 2 ore edhe u ngrome pakeze e deshnim te shko-
nim, po nj® erresire e madhe me ere te mare edhe me
shi si edhe sigurimet te Mërtes, ati i Zemanit, g® nu-
ku ka nonje rezik na shtrenguan edhe na bintne te
gendrome atje.
Ishte thene prej Lotit qe te nderohen armet e
Shiperis® !
KRYE E VI.
Lufta e Mashkullores.
Duheshe te mos ndodhesha une qe te mirnja anë
ne luftën e Mashkullores, se fuqia t' eme ishte e do-
bëte per te pershkruar e zugrafisur ashta si kunder
ngjajti. Duheshe pende historiografi, te sosur, duheshe
penda e nje mjeshteri te vertete, duheshe te ndodheshe
nje skencetor ushteriak edhe dubesh® ge te ndodheshe
nena per femijen e saj. I gjori Abdyl Mersini, ne mest
te rezikut, u rezua ne Kardhiq ge te me sjelle mua
fasule te thata se me ishte shtëne, edhe per gudi te
madhe, me te ngrenit te fasulevet a sherova!
Ketu ndejme 3 dit ku shiu binte i parreshture,
po duheshe te shkonim te perndare, domethene te bë-
heshim 2 geta, se u vinte rende kur vinim ne per
migte gjithe se bashku, edhe me tjater ane pandehnim
per me mire. Lithme fjalen midis tone ge me te gelur
giethi edhe me te u-ngjitur stanet, n® per malet, te
bashkoheshim ne Cajyp edhe te vendosnim per te ve-
peruar ndryshe. Pa si u lajmeruam ge ushteria, e cila
kishte dale kundra nesh, pas shume kerki, eve u kthye
ne Gjinokastre u puthme edhe teper te mallengiyer
muarm lamtumire njeri nga tjatri. Sergizi mbeti vet'i
shtate edhe Abdyli vet' i katërte, shtrenguam pra edhe
nga nje here duart edhe u perndam® dyke lutur Pe-
rëndise te na mpronje edhe bashkonj® per se shpejti.
Cergizi me neve u-rezuam ne Mashkullor g® te
mirte Zemani shendet, nga shtëpia, edhe ca me tepër
te mernim duhan se kishim mbetur pa cigare. @ën-
druam 2 ore edhe u ngrome pakeze e deshnim te shko-
nim, po nj® erresire e madhe me ere te mare edhe me
shi si edhe sigurimet te Mërtes, ati i Zemanit, g® nu-
ku ka nonje rezik na shtrenguan edhe na bintne te
gendrome atje.
Ishte thene prej Lotit qe te nderohen armet e
Shiperis® !
KRYE E VI.
Lufta e Mashkullores.
Duheshe te mos ndodhesha une qe te mirnja anë
ne luftën e Mashkullores, se fuqia t' eme ishte e do-
bëte per te pershkruar e zugrafisur ashta si kunder
ngjajti. Duheshe pende historiografi, te sosur, duheshe
penda e nje mjeshteri te vertete, duheshe te ndodheshe
nje skencetor ushteriak edhe dubesh® ge te ndodheshe
- 74 -
njo kgyres i luftes se vetem atehere do te pershkrua-
nin te verteten.
Vetem e vetem keta do te muntnin ge te per-
shkronin edhe zugrafisuin hollesisht, kete lufte e cila
meriton nje histori te tere, se vetem atehere do te mö-
sonte edhe kupetonte, primja e kombit t' ene, ge qysh
dinin te mbushin detyren e tyre, per athene, dyke lef
tuar, si gemoti, per te u-lene bijvet tyre lirine me fla-
murin te shenjte qe te valonj® per mbi Shiperine!
Fati pra e kishte rojtur per mua ge te ndodhem
atje edhe te mar piese ne kete lifte, per liri, prandaj
körkonj ndjese kendonjesvet qe nuku munt te mbush
kete barre, me gjithe hollesite, dyke line te tjereve,
te zoterit per kete, ge t'e pershkruajn® edhe refejne
to gjalle sig meriton edhe qysh ngjajti lufta e Mash-
kullores.
Do te perpigem me sa me eshte e mundure qe te
permbleth me pake fjale ngjarjet to kesaj lufte, e
cila ka per te mbetur e paharuare edhe historike, ne
historin' e ringjalljes te Shqiperise, se trimeri e kesaj
Infte do te mbetet shembell, per pritmjen, se underuan
armöt e Shiperise si ne kohët e Skënderbeut.
Ishte e marte brema, dyke u-gdhire e merkur® 5
Mars 1908, kur rame te fleme te getuar ge s' ka gje.
sendi. Edhe me te vertet gjithe naten as nonj® shenje
nnku kishim kuptuar ge ishim te gjurmuar, po kur
ngrihet fergizi heth syte ne dritare edhe me thote:
Mihat ja shih djem shkolle jane a njeres?
Veshtronj po nuku xgjidheshin mire, kurse ferçi-
zi me te hedhur dylbine bertet: O burrani shoke se na
rethojti ushteria !
Ne këte fjale ngrihen te tmeruar giithe shoket
edhe me vrap rembyen trajstat. gunat armët edhe ca
to mbathur e ca te xbathur u-rezuam no katua e g'at-
je dyke kaperxyer njo mur duallme perjashta. Atje pa-
mö qo ishim nö rezik te math po te delnim ne shesh,
prandaj muarme nj® perrua te thelle shume, plot me
shkembinj edhe plot me uje.
njo kgyres i luftes se vetem atehere do te pershkrua-
nin te verteten.
Vetem e vetem keta do te muntnin ge te per-
shkronin edhe zugrafisuin hollesisht, kete lufte e cila
meriton nje histori te tere, se vetem atehere do te mö-
sonte edhe kupetonte, primja e kombit t' ene, ge qysh
dinin te mbushin detyren e tyre, per athene, dyke lef
tuar, si gemoti, per te u-lene bijvet tyre lirine me fla-
murin te shenjte qe te valonj® per mbi Shiperine!
Fati pra e kishte rojtur per mua ge te ndodhem
atje edhe te mar piese ne kete lifte, per liri, prandaj
körkonj ndjese kendonjesvet qe nuku munt te mbush
kete barre, me gjithe hollesite, dyke line te tjereve,
te zoterit per kete, ge t'e pershkruajn® edhe refejne
to gjalle sig meriton edhe qysh ngjajti lufta e Mash-
kullores.
Do te perpigem me sa me eshte e mundure qe te
permbleth me pake fjale ngjarjet to kesaj lufte, e
cila ka per te mbetur e paharuare edhe historike, ne
historin' e ringjalljes te Shqiperise, se trimeri e kesaj
Infte do te mbetet shembell, per pritmjen, se underuan
armöt e Shiperise si ne kohët e Skënderbeut.
Ishte e marte brema, dyke u-gdhire e merkur® 5
Mars 1908, kur rame te fleme te getuar ge s' ka gje.
sendi. Edhe me te vertet gjithe naten as nonj® shenje
nnku kishim kuptuar ge ishim te gjurmuar, po kur
ngrihet fergizi heth syte ne dritare edhe me thote:
Mihat ja shih djem shkolle jane a njeres?
Veshtronj po nuku xgjidheshin mire, kurse ferçi-
zi me te hedhur dylbine bertet: O burrani shoke se na
rethojti ushteria !
Ne këte fjale ngrihen te tmeruar giithe shoket
edhe me vrap rembyen trajstat. gunat armët edhe ca
to mbathur e ca te xbathur u-rezuam no katua e g'at-
je dyke kaperxyer njo mur duallme perjashta. Atje pa-
mö qo ishim nö rezik te math po te delnim ne shesh,
prandaj muarme nj® perrua te thelle shume, plot me
shkembinj edhe plot me uje.
— 75 —
Ne krye ushteria nuku na verejti as pak, me ge-
ne qe ata drejtoheshin tek shtepia, edhe kesisoj do te
mos ishim goditur po te mos u-bertite nje tradhëtor
edhe t' u tregonte rugen tone. Ky bukurosh tradhetor,
na kishte mësuar, sig duket, se me te vajtur ne Gjino-
kastre sa qö kishte arrire ushteria edhe i laimeron per
neve, keshta ge me vrap i dérguan, nene kumande te
Uficerëvet Nexhadin edhe nje tjatri.
Kur se shkonim me nxitim, ne perua, pernjeher-
jesh degjojme bugimin te trumbetes edhe me vrap zu-
ne plumbat te na shkojne per mbi krye dyke feshëlli-
tur! Ah! ishte nje moment ge nuku munt t' e tregonj
dot! Zëri i trumbetes, te cilin e degjonim per te pa-
ren here kur urdhronte zjar, na tmerojti teper se ishte
nje ze i tmershme, nje ze ge na ngrinte leshrat per-
pjete se me te vertet ishte zeri i dekjes!
Gjithe kesisoj edhe fershellim' i pushkavet ge vi-
nin si breshëri, per mbi krye, na shurdhonin veshët,
po, dyke i dhine shoku shokut kurajo edhe dyke rëne
ku këta ku atje, u mësuam edhe nuku na benin nonj®
pershtypje!
Ushtarët dyke u-rezuar ge perpjete na e pren® u-
dhen edhe do te na kishin vrare qe te gjitheve po te
mos ishin fergizi me Asllanin, te cilët me te shpejt,
nga kömbet, nxitonin edhe muntne te zene nje haur
te rezuar ku vetem guröt kishin mbetur. Q'atje me
vrap u hapne zjar ushtarive dyke shtire dy prej tyre-
ve keshtu ge ua pren® hovin e sulmin edhe kesisoj
muntme te arrime e neve gejr atje.
Vertet arrime po, per fat te zi, jo te gjithe. Ha-
redin Tremishti ra dy pash® lark meje per nder te
Shiperise edhe te lirise! Nj® plump i armikut i kish-
te shpuar kryet tei-pertej, edhe shpirti i flytyrojti ne
gell! I rashe me kimbe ge te ngrihet po ay nuk le-
vizi. I hodha syte ge t'e shoh, per te fundit here,
edhe pashe q' nje bukuri prej engjelli i kishte rene
mbi fytyre e zbriture prej gelli! I'sherëtita edhe ngri-
ta syte ne gell dyke ju lutur Perëndise t'e kete në
Ne krye ushteria nuku na verejti as pak, me ge-
ne qe ata drejtoheshin tek shtepia, edhe kesisoj do te
mos ishim goditur po te mos u-bertite nje tradhëtor
edhe t' u tregonte rugen tone. Ky bukurosh tradhetor,
na kishte mësuar, sig duket, se me te vajtur ne Gjino-
kastre sa qö kishte arrire ushteria edhe i laimeron per
neve, keshta ge me vrap i dérguan, nene kumande te
Uficerëvet Nexhadin edhe nje tjatri.
Kur se shkonim me nxitim, ne perua, pernjeher-
jesh degjojme bugimin te trumbetes edhe me vrap zu-
ne plumbat te na shkojne per mbi krye dyke feshëlli-
tur! Ah! ishte nje moment ge nuku munt t' e tregonj
dot! Zëri i trumbetes, te cilin e degjonim per te pa-
ren here kur urdhronte zjar, na tmerojti teper se ishte
nje ze i tmershme, nje ze ge na ngrinte leshrat per-
pjete se me te vertet ishte zeri i dekjes!
Gjithe kesisoj edhe fershellim' i pushkavet ge vi-
nin si breshëri, per mbi krye, na shurdhonin veshët,
po, dyke i dhine shoku shokut kurajo edhe dyke rëne
ku këta ku atje, u mësuam edhe nuku na benin nonj®
pershtypje!
Ushtarët dyke u-rezuar ge perpjete na e pren® u-
dhen edhe do te na kishin vrare qe te gjitheve po te
mos ishin fergizi me Asllanin, te cilët me te shpejt,
nga kömbet, nxitonin edhe muntne te zene nje haur
te rezuar ku vetem guröt kishin mbetur. Q'atje me
vrap u hapne zjar ushtarive dyke shtire dy prej tyre-
ve keshtu ge ua pren® hovin e sulmin edhe kesisoj
muntme te arrime e neve gejr atje.
Vertet arrime po, per fat te zi, jo te gjithe. Ha-
redin Tremishti ra dy pash® lark meje per nder te
Shiperise edhe te lirise! Nj® plump i armikut i kish-
te shpuar kryet tei-pertej, edhe shpirti i flytyrojti ne
gell! I rashe me kimbe ge te ngrihet po ay nuk le-
vizi. I hodha syte ge t'e shoh, per te fundit here,
edhe pashe q' nje bukuri prej engjelli i kishte rene
mbi fytyre e zbriture prej gelli! I'sherëtita edhe ngri-
ta syte ne gell dyke ju lutur Perëndise t'e kete në
- 76 -
prehje shpirtin te Haredinit, te atij djaloshi trim, gu-
ximtar edhe te urte ge ra deshmor, dyke lyer me gja-
kun e tij lirin e Shiperise !
Historia kombetare le t'e kete ne gji te saj emrin
te kötij deshmori trim, edhe te rinjte le te marën
shembëll nga Haredin Tremishti ge ra mbi alltarin te
atdheut per lirine te Shiperise ! !!
Kur arriva une ne shoket edhe me pyesin, per
Haredinin, te gjithe u pikelluan edhe derdhe lote per
gjemen e madhe ge na kish gjetur. Po fergizi e mblo-
dhi veten edhe thotete rronj® Shqiperia se edhe neve
gjithe si Haredini do te vritemi po o burrani shok®
te zeme vënde qe te leftojme burrerisht. U regulluam
dyke mare ballën Gergizi, Zemani edhe Myftari, une
me Asllanin muarm anën per te u mprojtur krahët,
nga armiku. Sa per Iton dyke kerkuar te zinte vënt,
ne nje mur te nje are, ushtarët ja prene rugen edhe
kesisoj u aratis.
Mö orën 7 zuri lufta e regullshme edhe e repte.
Ushteria ishte perhapur edhe na kish rethuar nga gji-
the anët, edhe q'andej na leftonte. Nuku dua te shtonj
po, per kundrazi, te pakesonj numrin te ushteris® g®
perbeheshe me teper se 150 shpirt, kur se neve nuku
ishim, sig dijet, pese shpirt. Per veg kesaj nuku duhet
haruar ge neve benim ikonomi te madhe ne fisheket,
se gjithe nje fergizi bertiste: mos, harxhoni o shok®
fisheket me kot.
Plumbat na vinin si breshëri po neve gendronim
si ca statuta, ne vëndet tona, edhe u pergjigjeshim me
plumba, po dyke gelluar, edhe me kenge kombetare.
Kerkonj ndjese se me mungon fuqia, e duhur, per
te treguar, xbukuruar edhe stolisur, sig meriton, bure-
rine edhe trimerine qe tregoti trimi yne Kapitan, luf-
tetari i math edh' i patrembur ge nderoji armët tö
Shiperise! Po; Kapitani tone i shtrente, fergizi, u
tregua si nje dragua ne kete lufte, keshtu qe historia.
kombëtare do te mburet me emin te ketij djali te ri,
po burri te math, te Shiperise.
prehje shpirtin te Haredinit, te atij djaloshi trim, gu-
ximtar edhe te urte ge ra deshmor, dyke lyer me gja-
kun e tij lirin e Shiperise !
Historia kombetare le t'e kete ne gji te saj emrin
te kötij deshmori trim, edhe te rinjte le te marën
shembëll nga Haredin Tremishti ge ra mbi alltarin te
atdheut per lirine te Shiperise ! !!
Kur arriva une ne shoket edhe me pyesin, per
Haredinin, te gjithe u pikelluan edhe derdhe lote per
gjemen e madhe ge na kish gjetur. Po fergizi e mblo-
dhi veten edhe thotete rronj® Shqiperia se edhe neve
gjithe si Haredini do te vritemi po o burrani shok®
te zeme vënde qe te leftojme burrerisht. U regulluam
dyke mare ballën Gergizi, Zemani edhe Myftari, une
me Asllanin muarm anën per te u mprojtur krahët,
nga armiku. Sa per Iton dyke kerkuar te zinte vënt,
ne nje mur te nje are, ushtarët ja prene rugen edhe
kesisoj u aratis.
Mö orën 7 zuri lufta e regullshme edhe e repte.
Ushteria ishte perhapur edhe na kish rethuar nga gji-
the anët, edhe q'andej na leftonte. Nuku dua te shtonj
po, per kundrazi, te pakesonj numrin te ushteris® g®
perbeheshe me teper se 150 shpirt, kur se neve nuku
ishim, sig dijet, pese shpirt. Per veg kesaj nuku duhet
haruar ge neve benim ikonomi te madhe ne fisheket,
se gjithe nje fergizi bertiste: mos, harxhoni o shok®
fisheket me kot.
Plumbat na vinin si breshëri po neve gendronim
si ca statuta, ne vëndet tona, edhe u pergjigjeshim me
plumba, po dyke gelluar, edhe me kenge kombetare.
Kerkonj ndjese se me mungon fuqia, e duhur, per
te treguar, xbukuruar edhe stolisur, sig meriton, bure-
rine edhe trimerine qe tregoti trimi yne Kapitan, luf-
tetari i math edh' i patrembur ge nderoji armët tö
Shiperise! Po; Kapitani tone i shtrente, fergizi, u
tregua si nje dragua ne kete lufte, keshtu qe historia.
kombëtare do te mburet me emin te ketij djali te ri,
po burri te math, te Shiperise.
- 77 -
Vetëm edhe vetem athere munda te besonj his-
torine te kombit t'ene, me burrerine edhe trimerine
te stergiyshivet t'anë. Atehere vetëm munda te kupë-
tonj e te monj vleften te ketij djali trimi te cilit, me
gjithe qe ishte ritur i perkedhelur, nuku i trembeshe
syri kurre nga rdekja!
Xbathur lakuriq, karos, me leshrat perpjete verti-
teshe me gjithe anite si nje kumandant i math, me
pushken ne dore edhe gjashtoren ne dhembe dike na
burrur neve edhe dyke gelluar mbi ushtëtarüt! Fytyra
e tij, këte dite, ishte m'e gelure se kurdohere, edhe jo
si kur leftonte po si kur kecente.
Shume here e gertonja edh' e keshillonja ge te
mos nxirte kryet perjashta, nga mproitjet me gure ge
kishim forcuar, me gene go fergizi shume here nxirte
kryet perjashta, go t'u fliste ushtarevet, Tyrgisht, ge
te iqeshin me nj' ane edhe mos vriteshim vella vella-
ne. Oficeret prape i fonte te dalin ne shesh e te lef-
tonin, nj® per nj®, po ata te fshehur i pergjigjeshin
me dinakeri e me fjale te embla qe te jepemi se u
vinte keq te vritemi, dyke u zotuar jo vetem falje po
edhe nga nje Rytbe te madhe nga Patishahu!
Me keto menyra Anadollakët perpiqeshin te na
humbasen guximin e te na demoralizone, prandaj ger-
gizi dyke i share rende, nxirte kryet edhe u thosh: je-
mi bijt' e Skenderbeut edhe nuku jepemi po do te lëf-
tojme gier ne orën e fundit se Shipetari di te dese,
pas zakonit, me nder per atdhene. Mirpo ushtarët kö-
te prisnin qe te nxirte pakeze kryet fergizi q®, pas ur-
dherit ge kishin, me vrap te shtinin ge te gjithe per
mbi ate.
Ah! edhe sot e sjell ner mënt mere te math ge
kam ndiere kur pashe fergizin ge t'i derdhet gjak
prei ballit, edhe i verdhe si dylli i thom me dishpë-
rim: E g' na bere more derezi qe na preve krahët? Pse
nuku digjon keshillat e mija po te genjyen Tyrgit gjer
te plagosne? Vrapova t'i jap ndihmen e duhur kur
fergizi dyke shire gjakun me thot®: mos u -deshpero
Vetëm edhe vetem athere munda te besonj his-
torine te kombit t'ene, me burrerine edhe trimerine
te stergiyshivet t'anë. Atehere vetëm munda te kupë-
tonj e te monj vleften te ketij djali trimi te cilit, me
gjithe qe ishte ritur i perkedhelur, nuku i trembeshe
syri kurre nga rdekja!
Xbathur lakuriq, karos, me leshrat perpjete verti-
teshe me gjithe anite si nje kumandant i math, me
pushken ne dore edhe gjashtoren ne dhembe dike na
burrur neve edhe dyke gelluar mbi ushtëtarüt! Fytyra
e tij, këte dite, ishte m'e gelure se kurdohere, edhe jo
si kur leftonte po si kur kecente.
Shume here e gertonja edh' e keshillonja ge te
mos nxirte kryet perjashta, nga mproitjet me gure ge
kishim forcuar, me gene go fergizi shume here nxirte
kryet perjashta, go t'u fliste ushtarevet, Tyrgisht, ge
te iqeshin me nj' ane edhe mos vriteshim vella vella-
ne. Oficeret prape i fonte te dalin ne shesh e te lef-
tonin, nj® per nj®, po ata te fshehur i pergjigjeshin
me dinakeri e me fjale te embla qe te jepemi se u
vinte keq te vritemi, dyke u zotuar jo vetem falje po
edhe nga nje Rytbe te madhe nga Patishahu!
Me keto menyra Anadollakët perpiqeshin te na
humbasen guximin e te na demoralizone, prandaj ger-
gizi dyke i share rende, nxirte kryet edhe u thosh: je-
mi bijt' e Skenderbeut edhe nuku jepemi po do te lëf-
tojme gier ne orën e fundit se Shipetari di te dese,
pas zakonit, me nder per atdhene. Mirpo ushtarët kö-
te prisnin qe te nxirte pakeze kryet fergizi q®, pas ur-
dherit ge kishin, me vrap te shtinin ge te gjithe per
mbi ate.
Ah! edhe sot e sjell ner mënt mere te math ge
kam ndiere kur pashe fergizin ge t'i derdhet gjak
prei ballit, edhe i verdhe si dylli i thom me dishpë-
rim: E g' na bere more derezi qe na preve krahët? Pse
nuku digjon keshillat e mija po te genjyen Tyrgit gjer
te plagosne? Vrapova t'i jap ndihmen e duhur kur
fergizi dyke shire gjakun me thot®: mos u -deshpero
- 78 -
gelluar edhe e shtriri per dhe.
Çergizi gellon kage mire sa te ralle besonj te ndo-
dhen te këtille gellonjes. Nje ushtar, i cili kishte zene
nje vënt te forte, e vravi edhe mbeti i mberthyer vën-
dit, po gergizi e pandehte te gjalle prandaj sa here q®
vertiteshe e gellonte, keshtu ge e kishte shpuar, me-
radhe 16 here ne krahëror!
Kesisoj luftuam gjer ne orëne 2 pas dreke kur
degjojme trumpeten te bugase. Gjer ne ate kohe ishin
vrare 8 ushtare edhe bugim' i trumbetes kishte shenim
g® te mblidhen ushtaret. Neve pandehme ge do te
shkonin edh' u gezuam, po oficeret i mblodhe ge t'u
japin te tjera urdhrata se pa shkuare as 5 sekunda.
nisi, ne bugim te trumbetes, nj® lufte kage e repte sa.
nuku tregonet. Plumbat na vinin reke si breshëri edhe
te pareshtura, kage dëndur, sa nuku muntnim te xbra-
zim dot nonje pushke.
Pllani i oficerevet ishte qe shumica e ushtarëvet
te mbante nje zjar te pareshtur kur se pakica, nënë-
hije te plumbavet, te afroheshe edhe te na shtrengonte
te jepeshim ose te na vrisnin. Ky plan ishte fort bu-
kur pregatitur, po guximtari edhe trimi yne Kapitan
Çergizi me gjashtoren, prej 10, si nonj® luan i gen-
dronte ge te mos afroheshin dyke na thene edhe neve
ge te shtijem, verberisht, per te i frikesuar edhe mos.
guxone ge te afronen prane nesh.
Kejo lufte, kage e repte, mbaji gjer me orene
4-5 edhe pastaj, si e pane ge pllan'i tyre nuku u solli
nonje dobi, zune t' e rallone edhe ca nga ca te higen,
te lodhur, te lagur edhe te deshperuar dyke lene edhe.
dy te vrare !
Ne kete lufte na u plagos Myftari, i cili leftojti
kage trimerisht sa na habiti te gjitheret. Age me teper
une jam guditur, me ginë se kur na u shogerua My.
ftari pandeha ge do te ishte nje barr' e rënde, per ne-
vo, se dukeshe m'i pafugishme nga mua, po, mjerisht,
gelluar edhe e shtriri per dhe.
Çergizi gellon kage mire sa te ralle besonj te ndo-
dhen te këtille gellonjes. Nje ushtar, i cili kishte zene
nje vënt te forte, e vravi edhe mbeti i mberthyer vën-
dit, po gergizi e pandehte te gjalle prandaj sa here q®
vertiteshe e gellonte, keshtu ge e kishte shpuar, me-
radhe 16 here ne krahëror!
Kesisoj luftuam gjer ne orëne 2 pas dreke kur
degjojme trumpeten te bugase. Gjer ne ate kohe ishin
vrare 8 ushtare edhe bugim' i trumbetes kishte shenim
g® te mblidhen ushtaret. Neve pandehme ge do te
shkonin edh' u gezuam, po oficeret i mblodhe ge t'u
japin te tjera urdhrata se pa shkuare as 5 sekunda.
nisi, ne bugim te trumbetes, nj® lufte kage e repte sa.
nuku tregonet. Plumbat na vinin reke si breshëri edhe
te pareshtura, kage dëndur, sa nuku muntnim te xbra-
zim dot nonje pushke.
Pllani i oficerevet ishte qe shumica e ushtarëvet
te mbante nje zjar te pareshtur kur se pakica, nënë-
hije te plumbavet, te afroheshe edhe te na shtrengonte
te jepeshim ose te na vrisnin. Ky plan ishte fort bu-
kur pregatitur, po guximtari edhe trimi yne Kapitan
Çergizi me gjashtoren, prej 10, si nonj® luan i gen-
dronte ge te mos afroheshin dyke na thene edhe neve
ge te shtijem, verberisht, per te i frikesuar edhe mos.
guxone ge te afronen prane nesh.
Kejo lufte, kage e repte, mbaji gjer me orene
4-5 edhe pastaj, si e pane ge pllan'i tyre nuku u solli
nonje dobi, zune t' e rallone edhe ca nga ca te higen,
te lodhur, te lagur edhe te deshperuar dyke lene edhe.
dy te vrare !
Ne kete lufte na u plagos Myftari, i cili leftojti
kage trimerisht sa na habiti te gjitheret. Age me teper
une jam guditur, me ginë se kur na u shogerua My.
ftari pandeha ge do te ishte nje barr' e rënde, per ne-
vo, se dukeshe m'i pafugishme nga mua, po, mjerisht,
— 79 -
isha i genjyer, ne besimin tim, se ne kete luft® My-
ltari tregoji qe me te vertet i rithte gjak, prej Shqi-
petari ne rembat e tij. Pa u drojture, pa u trembure
as pak leftojti si nje dragua!
Kur u plagos u hoq pak me nj'ane edhe dyke
geshur na thote: me gervishtne pak te liqte. Un® u
tremba edhe me vrap i shtrengota plagën me nje brez,
pa e xveshure, edhe dyke i dhen® guxim i thom ge
s'ka gjesendi, po Myftari me pergigiet burrerisht: e
§ do te kete, mor Mihal, me teper se nje dekje per
nder te Shgiperise!
Plaga zuri t'i ftohet edhe ahere zuri te ndjente:
dhemka prandaj i gjori Myftar, na lutet ge te mos
e leme te gjalle e te bjere ne dore te ushterise po t'i
marim kryet. Te mallengiyer e te deshperuar, per gje-
ndjen te Myftarit, ishim fort shume, po duheshe t'i
japim kurajo se shpresen nuku e kishim humbur.
Me gëne ge lufta u rallua, edhe vetem kur e kur
na vinte nga nonje plump, shkundme xhepat per te
mbledhur fundrat e duhanit edhe kesisoj muntme te
bejme nje cigare te holle, nga e cila thethim® ye te
gjithe nga uje here perveg Myftarit q'i lame giysmën. '
Köjo ishte e vetmja cigare g® kemi thethire ate dite!
Sa per te ngrene nuku kishim as nje kafshite! Perveç
luftes e mungeses te bukes e duhanit gjithe kët® dite
e kemi shkuar me shi edhe me bresher.
Më orene 5 vjen Mytesarifi, (Prefekti) nga Gjino-
kastra i rethuar me zyrtarët te ushterise, Doktore edhe
Farmagiste per te u dhene ndihme te plagosurevet. Pra-
pa tyreve andhi tjater ushteri e perzjere me xhandare,
per te kembyer ushtarët e pare te cilöt, te dermuar
nga lufta e nga shiu edhe dyke line 10 shoke te vra-
re, shkuan pa nonje regull per ne fshat.
Mytesarifin si e nga zyrtaret edhe ushtarët munt
qö t'i gellonim edhe t' i vrisnim shume lehte nga ata,
me gene se vinin drejt neve, po dyke pandehur ge pë-
simi i te parevet, do t'i beheshe mesim, kur se ush-
tarët, pa nje pa dy, zune vënde ne repat edhe na hap-
isha i genjyer, ne besimin tim, se ne kete luft® My-
ltari tregoji qe me te vertet i rithte gjak, prej Shqi-
petari ne rembat e tij. Pa u drojture, pa u trembure
as pak leftojti si nje dragua!
Kur u plagos u hoq pak me nj'ane edhe dyke
geshur na thote: me gervishtne pak te liqte. Un® u
tremba edhe me vrap i shtrengota plagën me nje brez,
pa e xveshure, edhe dyke i dhen® guxim i thom ge
s'ka gjesendi, po Myftari me pergigiet burrerisht: e
§ do te kete, mor Mihal, me teper se nje dekje per
nder te Shgiperise!
Plaga zuri t'i ftohet edhe ahere zuri te ndjente:
dhemka prandaj i gjori Myftar, na lutet ge te mos
e leme te gjalle e te bjere ne dore te ushterise po t'i
marim kryet. Te mallengiyer e te deshperuar, per gje-
ndjen te Myftarit, ishim fort shume, po duheshe t'i
japim kurajo se shpresen nuku e kishim humbur.
Me gëne ge lufta u rallua, edhe vetem kur e kur
na vinte nga nonje plump, shkundme xhepat per te
mbledhur fundrat e duhanit edhe kesisoj muntme te
bejme nje cigare te holle, nga e cila thethim® ye te
gjithe nga uje here perveg Myftarit q'i lame giysmën. '
Köjo ishte e vetmja cigare g® kemi thethire ate dite!
Sa per te ngrene nuku kishim as nje kafshite! Perveç
luftes e mungeses te bukes e duhanit gjithe kët® dite
e kemi shkuar me shi edhe me bresher.
Më orene 5 vjen Mytesarifi, (Prefekti) nga Gjino-
kastra i rethuar me zyrtarët te ushterise, Doktore edhe
Farmagiste per te u dhene ndihme te plagosurevet. Pra-
pa tyreve andhi tjater ushteri e perzjere me xhandare,
per te kembyer ushtarët e pare te cilöt, te dermuar
nga lufta e nga shiu edhe dyke line 10 shoke te vra-
re, shkuan pa nonje regull per ne fshat.
Mytesarifin si e nga zyrtaret edhe ushtarët munt
qö t'i gellonim edhe t' i vrisnim shume lehte nga ata,
me gene se vinin drejt neve, po dyke pandehur ge pë-
simi i te parevet, do t'i beheshe mesim, kur se ush-
tarët, pa nje pa dy, zune vënde ne repat edhe na hap-
- 80 -
ne zjar. Te shtrenguar, atihere, u pergjigime edhe ne-
ve me zjar, po me perpara i keshilluam ge të mos
leftonim.
Mjerisht, keshillat tona nuku i degjuan edhe löf-
tuam jer sa u ngrys dyke line keta 3 te vrare. Te
ketille funt mori lufta e Mashkullores më 5 tö Marsit
felliquri trathetor dyke mare, prej gergizit, nje plump
ne balle per §' pagimin te trathëtise! ! !
KRYE E VII.
Shpëtimi nga rethimi.
Erresira e madhe mbreteronte edhe kur e kur de-
gjoleshe nga nonje ze prej pushke, me gellim, sig du-
ket, ge to na mbanin atje gjer nesër. Kjo ishte me
shume se sa vrasja prandaj keshillohemi gadale edhe
vendosme q, me domosdo, te dalim, gofte ge edhe
perpiqeshim giekundi ne nonje prite me ushtaret.
Trimat te palodhurit edhe te patremburit Zeman
edhe Asllan, te cilet gjithe diten leftuan burrerishit, si
ne kohet e gemogme, duall gadale edhe bene nje. ker-
kim, per qark, pistaj ata perpara dyke geruar udhen
edhe fergizi, une edhe Myftari ne mest shkuam gier
sa arrime ne lume. Per te hambur çdo giyrme, te ush-
terise muarm lamin, per mest, edhe me Myfrarin ka-
laar mbi kuris, te Asllinit elhe Zemonit, arrime ne
kasolle te gifligut Dino Qigos, ku rinte nje evgjit me
shtepine.
Evgjiti me te shogen na pritne me gezim te math
se na dinin te vrare, sig ishte perhapur ne Gjinokas-
trẻ. Nga këta mesuam per ushtarët e vrare, po nje nu-
mur te shtuar edhe dy here, si edhe per te plagosurit.
Si u ngrome pak edhe ndezme nga nje cigare muarme
reten, pastaj, gier te na bente buken ergjitka, une e
xresha Myftarin, e lava me agid-fenik, i vura idoform
edh' e pansata mire. Plaga nuku ishte e rezikçme, me
ne zjar. Te shtrenguar, atihere, u pergjigime edhe ne-
ve me zjar, po me perpara i keshilluam ge të mos
leftonim.
Mjerisht, keshillat tona nuku i degjuan edhe löf-
tuam jer sa u ngrys dyke line keta 3 te vrare. Te
ketille funt mori lufta e Mashkullores më 5 tö Marsit
felliquri trathetor dyke mare, prej gergizit, nje plump
ne balle per §' pagimin te trathëtise! ! !
KRYE E VII.
Shpëtimi nga rethimi.
Erresira e madhe mbreteronte edhe kur e kur de-
gjoleshe nga nonje ze prej pushke, me gellim, sig du-
ket, ge to na mbanin atje gjer nesër. Kjo ishte me
shume se sa vrasja prandaj keshillohemi gadale edhe
vendosme q, me domosdo, te dalim, gofte ge edhe
perpiqeshim giekundi ne nonje prite me ushtaret.
Trimat te palodhurit edhe te patremburit Zeman
edhe Asllan, te cilet gjithe diten leftuan burrerishit, si
ne kohet e gemogme, duall gadale edhe bene nje. ker-
kim, per qark, pistaj ata perpara dyke geruar udhen
edhe fergizi, une edhe Myftari ne mest shkuam gier
sa arrime ne lume. Per te hambur çdo giyrme, te ush-
terise muarm lamin, per mest, edhe me Myfrarin ka-
laar mbi kuris, te Asllinit elhe Zemonit, arrime ne
kasolle te gifligut Dino Qigos, ku rinte nje evgjit me
shtepine.
Evgjiti me te shogen na pritne me gezim te math
se na dinin te vrare, sig ishte perhapur ne Gjinokas-
trẻ. Nga këta mesuam per ushtarët e vrare, po nje nu-
mur te shtuar edhe dy here, si edhe per te plagosurit.
Si u ngrome pak edhe ndezme nga nje cigare muarme
reten, pastaj, gier te na bente buken ergjitka, une e
xresha Myftarin, e lava me agid-fenik, i vura idoform
edh' e pansata mire. Plaga nuku ishte e rezikçme, me
- 81 -
göne ge plumbi nuku e kish spuar shume thelle, po
kish nevoj® per prehje edhe kerkim me te mire, nga
Doktorët.
Ndejme u ngrome mire pastaj na vun® tryezen
per te ngrëne buke. Ge te pershkruanj kete tryeze me
gjithe hollesite me eshte e pa mundure, vetem arrin
te mendohet njeriu qi hanim pas 30 ore edhe pas ka-
ge mundimeve edhe rezigeve.
Te urtuar ju shtruam tryezes edhe hengrime nje
tenchere plot me fasule, te cilat nofta evgjitrit i ki-
shte hazeruar per nje jave ge t'e hanin me femijen.
Kete gosti mbretrore - sig ishte per neve - kurre
edhe kurre do te mos e haronj, se ne jete time kurre
nuka mbanj mënt qö te kem ngën® me kage shije te
madhe! Me te mbaruar se ngrëni u pregatitme per te
shkuar edhe i gjori evgjit na dha nie pale opinga, prej
te tijat, se ishim xbathure, nje karte me duhan edhe
buke me gep®.
U puthme edhe muarm lamtumire dyke u falë-
nderuar per miresin' e tyre, pastaj shkuam dyke ju
lutur ergjitit te veje ne Gjinokastre. per te gezuar
atdhetaret q® shpetuam shendoshe edhe te na dergonin
2-3 pale opinga e te ngrêne, ne mal te gjere.
Muarm malet edhe vame per mbi Gjinokastre, ku
limerjosme. Vetëm athere muntme te giykojme prej
, gfare reziku te math kishim kaperxyer, keshtu edhe
rendesiren te luftes nga e cila na shpëtojti edhe nde-
rojti Zoti, per nder te Shiperise. Ram® te flem® po
gjumi ka na zinte? Mundoneshim me do menyre po
me kot se nuku na gepeshin syte. Bugim i hutavet
edhe feshellim' i plumbaret na shkonin akoma ne per
veshët! Perpara syve na gfaqeshin gjith' ushtare me
hutat ne dore edhe me robat te zeza! Zer' i trumbetes
na tmeronte me ate bugim, te tmeruar, per zjar! zjar!
Edhe per mbi keto pamje fytyra e Haredinit flytyronte
•e gelure per mbi neve !
Gjithe ate dite e shkuam te lagur qull se kishim
frike to ndiznim zjar nga frika e ushtërise. Pritme
göne ge plumbi nuku e kish spuar shume thelle, po
kish nevoj® per prehje edhe kerkim me te mire, nga
Doktorët.
Ndejme u ngrome mire pastaj na vun® tryezen
per te ngrëne buke. Ge te pershkruanj kete tryeze me
gjithe hollesite me eshte e pa mundure, vetem arrin
te mendohet njeriu qi hanim pas 30 ore edhe pas ka-
ge mundimeve edhe rezigeve.
Te urtuar ju shtruam tryezes edhe hengrime nje
tenchere plot me fasule, te cilat nofta evgjitrit i ki-
shte hazeruar per nje jave ge t'e hanin me femijen.
Kete gosti mbretrore - sig ishte per neve - kurre
edhe kurre do te mos e haronj, se ne jete time kurre
nuka mbanj mënt qö te kem ngën® me kage shije te
madhe! Me te mbaruar se ngrëni u pregatitme per te
shkuar edhe i gjori evgjit na dha nie pale opinga, prej
te tijat, se ishim xbathure, nje karte me duhan edhe
buke me gep®.
U puthme edhe muarm lamtumire dyke u falë-
nderuar per miresin' e tyre, pastaj shkuam dyke ju
lutur ergjitit te veje ne Gjinokastre. per te gezuar
atdhetaret q® shpetuam shendoshe edhe te na dergonin
2-3 pale opinga e te ngrêne, ne mal te gjere.
Muarm malet edhe vame per mbi Gjinokastre, ku
limerjosme. Vetëm athere muntme te giykojme prej
, gfare reziku te math kishim kaperxyer, keshtu edhe
rendesiren te luftes nga e cila na shpëtojti edhe nde-
rojti Zoti, per nder te Shiperise. Ram® te flem® po
gjumi ka na zinte? Mundoneshim me do menyre po
me kot se nuku na gepeshin syte. Bugim i hutavet
edhe feshellim' i plumbaret na shkonin akoma ne per
veshët! Perpara syve na gfaqeshin gjith' ushtare me
hutat ne dore edhe me robat te zeza! Zer' i trumbetes
na tmeronte me ate bugim, te tmeruar, per zjar! zjar!
Edhe per mbi keto pamje fytyra e Haredinit flytyronte
•e gelure per mbi neve !
Gjithe ate dite e shkuam te lagur qull se kishim
frike to ndiznim zjar nga frika e ushtërise. Pritme
- 82 -
gjithe diten te rinte njeri, prej Gjinokastre, me plag-
kat qe kishim porositur evgjitin po nuku u duk gji-
kundi prane. Te nesermet mesuam ge kish ardhur
Banushi, vellaj i (ergizit, po me githe vershëllimet -
e kerkimet nuku na kish getur gjikundi edhe ish kthyer
prape.
Me te ngrysur, pas proponimit tim, u rezuam ne
Gjinokastre, se une thashe ge do te jemi fare ne si-
guri, me gene se nuku do t'u shkonte ner mënt, ge-
reritarëvet, ge f-hiheshim ne gytet edhe ushtaret do
te na kerkonin ne per fshatrat. Perveg kesaj kishim
edhe nje barre te rënde me vete, ishte Myftari i pla-
gosur edhe kish nevoje per prebje edhe per sherim.
Te raskapitur, nga kömbet e xbathura, te lodhur,
te lagur gull edhe te urtuar u-rezuam ne qytet, mirpo
kush na priste ne per shtepite? Tmeri u kish ngrir®
gjakun, te gjithëvet, me vrasjen te Bimbashit edhe
tani ca me teper me luften te Mashkullores, keshtu
ge tani druheshin te zene emrat tona ne goje edhe jo
te na gasnin ne per shtepite !
Trokitme, trokitme edhe trokitme ne shume dyer
po as nonje nuku na gaste brënda! Si cilido na vinte
perpara nga nonj® shkak, dyke na treguar hidherimin
te math, ge ndjente, me mos mundur te mbushte kete
detyre. Kishin edhe arresye te plote se nj® e njojtur
e ketille, ne geveri, ishin te denuar me vdekje e me
djegje !
Me se fundi, te deshperuar, vame ne shtepi te
Resul Berberit i cili, lumterisht, na priti edhe kalli
brenda, po nje e kege, na ngjati. E shogeja e Resulit
kur na pa u tremp shume edhe ra e drunjosure. Me
ferkime shume edhe dyke treguar emrat te fergizit
e Myftarit ardhi ne vete. Resuli ish nje plak i ndjere
po fort i vobeket. Ate pakeze buke, ge kish i gjori,
na e dha per te ngëne, si kunder edhe dy tri fengjij
te gymyrit i vuri ne zjar, ge te ngronim duart se per
te u thare edhe ngrohur trupin ishte e pamundure!
Te nesermet, pas te lajmeruarit, ardhe te motrat
gjithe diten te rinte njeri, prej Gjinokastre, me plag-
kat qe kishim porositur evgjitin po nuku u duk gji-
kundi prane. Te nesermet mesuam ge kish ardhur
Banushi, vellaj i (ergizit, po me githe vershëllimet -
e kerkimet nuku na kish getur gjikundi edhe ish kthyer
prape.
Me te ngrysur, pas proponimit tim, u rezuam ne
Gjinokastre, se une thashe ge do te jemi fare ne si-
guri, me gene se nuku do t'u shkonte ner mënt, ge-
reritarëvet, ge f-hiheshim ne gytet edhe ushtaret do
te na kerkonin ne per fshatrat. Perveg kesaj kishim
edhe nje barre te rënde me vete, ishte Myftari i pla-
gosur edhe kish nevoje per prebje edhe per sherim.
Te raskapitur, nga kömbet e xbathura, te lodhur,
te lagur gull edhe te urtuar u-rezuam ne qytet, mirpo
kush na priste ne per shtepite? Tmeri u kish ngrir®
gjakun, te gjithëvet, me vrasjen te Bimbashit edhe
tani ca me teper me luften te Mashkullores, keshtu
ge tani druheshin te zene emrat tona ne goje edhe jo
te na gasnin ne per shtepite !
Trokitme, trokitme edhe trokitme ne shume dyer
po as nonje nuku na gaste brënda! Si cilido na vinte
perpara nga nonj® shkak, dyke na treguar hidherimin
te math, ge ndjente, me mos mundur te mbushte kete
detyre. Kishin edhe arresye te plote se nj® e njojtur
e ketille, ne geveri, ishin te denuar me vdekje e me
djegje !
Me se fundi, te deshperuar, vame ne shtepi te
Resul Berberit i cili, lumterisht, na priti edhe kalli
brenda, po nje e kege, na ngjati. E shogeja e Resulit
kur na pa u tremp shume edhe ra e drunjosure. Me
ferkime shume edhe dyke treguar emrat te fergizit
e Myftarit ardhi ne vete. Resuli ish nje plak i ndjere
po fort i vobeket. Ate pakeze buke, ge kish i gjori,
na e dha per te ngëne, si kunder edhe dy tri fengjij
te gymyrit i vuri ne zjar, ge te ngronim duart se per
te u thare edhe ngrohur trupin ishte e pamundure!
Te nesermet, pas te lajmeruarit, ardhe te motrat
- 83 -
• Gergizit bashke me t'emën te Myftarit edhe na su-
gjalle edhe na putine ne balle, uga ana e trimëreshes
nëne te Gergizit. Burreria edhe zemregjeresia e kesaj
se ndergme plake nuku ka refim. Kur ishim rethuar
ne Mashkullore vané gjithe far' e fisi, si edhe mige-
shat, ne shtëpi te Topullenjvet per te forcuar e ngu-
shëlluar plaken e ndjere, po trimëresha Hasoja, sig
queshe mem'e Cergizit, me nje madheshti te madhe
u falënderonte edhe u thosh: u lutem teper, moj mo-
tra, te jini te gelura se une nuku kam nevoje forcimi
edhe ngushellimi me gene ge trimi po me lefton si
burrat per Shqiperine !
Vetem atehere, ge Zoti mos e dënte kurre, ne
qofte go fergizi bije i galle, ne duar te ushteris®,
ejani, edhe ne me doni mua tregoheni, jo te me ngu-
shelloni po te me vrisni ge te mos ronj e gjalle, mi-
dis shogevet, si nje faqezeze! Po sig e di une Gergi-
zin ajy do te bjere me nder i vrare edhe athere eja-
ni jy motra qe te defrejme edhe kicejme, se bashku,
se atehere vdes e gezuare qe na le emin te pafelli-
quie. Keshtu kuvëndonte Hasoja, ajo trimëreshe plake
e ndjere, ajo Kardhiqote qe kish xjere,, nga barku i
saj, luanët e Shiperise, Bajon edhe Cergiz Topullin !
Po edhe nina e Zemanit, e cila e kish perpara
syve luften as pak nuku trembeshe po, per kundrazi,
mburreshe me birin te saj ge liftonte per Shiperine,
dyke thëne ge po t'i vritet me kenge edhe me valle
do t' e mbulonje !
Trimëresha e ema e Haredinit eshte per te habitur
me burrerin' e saj, qe tregoiti, kur i thane per Hare-
dinin ge u vra ne lufte te Mashkullores. As nj® pike
loti nuku u derth nga syt' e saj edhe as nonj® pshe-
retim, po zuri t' i kendonje kenge trimërie. Më vien
keg, tha, ge nuku ju vra e Rizaj, vëlla me Haredinin,
po ri i burgosur me t'an® ne Gjinokastrë !
Kolonjareja, e ema e Asllan Starjes, trimëresh®
• Gergizit bashke me t'emën te Myftarit edhe na su-
gjalle edhe na putine ne balle, uga ana e trimëreshes
nëne te Gergizit. Burreria edhe zemregjeresia e kesaj
se ndergme plake nuku ka refim. Kur ishim rethuar
ne Mashkullore vané gjithe far' e fisi, si edhe mige-
shat, ne shtëpi te Topullenjvet per te forcuar e ngu-
shëlluar plaken e ndjere, po trimëresha Hasoja, sig
queshe mem'e Cergizit, me nje madheshti te madhe
u falënderonte edhe u thosh: u lutem teper, moj mo-
tra, te jini te gelura se une nuku kam nevoje forcimi
edhe ngushellimi me gene ge trimi po me lefton si
burrat per Shqiperine !
Vetem atehere, ge Zoti mos e dënte kurre, ne
qofte go fergizi bije i galle, ne duar te ushteris®,
ejani, edhe ne me doni mua tregoheni, jo te me ngu-
shelloni po te me vrisni ge te mos ronj e gjalle, mi-
dis shogevet, si nje faqezeze! Po sig e di une Gergi-
zin ajy do te bjere me nder i vrare edhe athere eja-
ni jy motra qe te defrejme edhe kicejme, se bashku,
se atehere vdes e gezuare qe na le emin te pafelli-
quie. Keshtu kuvëndonte Hasoja, ajo trimëreshe plake
e ndjere, ajo Kardhiqote qe kish xjere,, nga barku i
saj, luanët e Shiperise, Bajon edhe Cergiz Topullin !
Po edhe nina e Zemanit, e cila e kish perpara
syve luften as pak nuku trembeshe po, per kundrazi,
mburreshe me birin te saj ge liftonte per Shiperine,
dyke thëne ge po t'i vritet me kenge edhe me valle
do t' e mbulonje !
Trimëresha e ema e Haredinit eshte per te habitur
me burrerin' e saj, qe tregoiti, kur i thane per Hare-
dinin ge u vra ne lufte te Mashkullores. As nj® pike
loti nuku u derth nga syt' e saj edhe as nonj® pshe-
retim, po zuri t' i kendonje kenge trimërie. Më vien
keg, tha, ge nuku ju vra e Rizaj, vëlla me Haredinin,
po ri i burgosur me t'an® ne Gjinokastrë !
Kolonjareja, e ema e Asllan Starjes, trimëresh®
-- 84 -
si kurdohere dolli edhe mburreshe dyke thine go ke-
shtu dine te leftone bijt' e Skenderbeut, te cilet me
gezim e japin shpirtin e tyre, per Shiperine, dyke na
n leruur neve, nenat, edhe gjithe kombim!
Sa per Labereshen, t'emën e Myftarit, eshte uje
gudi e madhe me kete grua, e cila kur e pa te pla-
gosure e puthi edhe i tha: Me rotsh e prokops, ore
bir, qo me nderove po edhe q® te vriteshe prape do
t' e kisha per nder ge re si burre per ndere te atdheut.
Nuku do te harronj edhe te dashuren nëne t'eme,
e cila ishte e njojture ne Korge e gjetke, si edhe ne
geveri per barrerine te saj. Ishte perhapur ne Korge
qé isha vrare edhe une e kejo lajme perperiteshe, mi-
dis grave, kur ajo mer vesh edhe me rap vesh robat
e rea dyke thine ge ka dasme se Mihalin e martova
me Shqiperine!
Kesisoj mbureshin ninat e atyreve luftetare, te
Mashkullores, prantaj edhe ata, nje grusht njeres, gen-
druan burrerisht dyke leftuar kundra nie ushterie te
madhe, armike t' atdheut.
Si siguruam Myftarin ne Sakua edhe ja rekoman-
duam Doktor Dinos, per sherim, me te u ngrysur
muarm udhën go te vinim ne Luvine, ne giflig te Re-
fik Budos. Abazi nuku ishte sheruare edhe kesisoj e
lame ne Gjinokastre, ku e kishim lin® ge kur se va-
me me gene fort i semure.
Mjerisht, nuku mundnim te arrinim ne Luvine,
nga shkaku g® kömbet nuku i gapitnim dot, nga te
ftohurit, edhe gunat te rënda, nga te lagurit, nuku na
linin te udhetonim, prandaj u shternguam te gendroi-
me ne Dervican. Ketu vame ne shtepi te Tomas, buj-
ku i Topullenjet, i cili me patur shum® femije na
shpuri ne haur ku gendraume gjithe diten®.
Me te ngrysur muarm udhen, mjaft' e gjate, edhe
arrime me te gahire ne Luvine e limerjasme ne pyll,
aler Monastirit. Ne mëngjes lajmeruam Etemin, per
ardujen tone atje, i vetemi njeri ge na dinte.
äur ndodheshim ne te ketilla brenga edhe hidhë-
si kurdohere dolli edhe mburreshe dyke thine go ke-
shtu dine te leftone bijt' e Skenderbeut, te cilet me
gezim e japin shpirtin e tyre, per Shiperine, dyke na
n leruur neve, nenat, edhe gjithe kombim!
Sa per Labereshen, t'emën e Myftarit, eshte uje
gudi e madhe me kete grua, e cila kur e pa te pla-
gosure e puthi edhe i tha: Me rotsh e prokops, ore
bir, qo me nderove po edhe q® te vriteshe prape do
t' e kisha per nder ge re si burre per ndere te atdheut.
Nuku do te harronj edhe te dashuren nëne t'eme,
e cila ishte e njojture ne Korge e gjetke, si edhe ne
geveri per barrerine te saj. Ishte perhapur ne Korge
qé isha vrare edhe une e kejo lajme perperiteshe, mi-
dis grave, kur ajo mer vesh edhe me rap vesh robat
e rea dyke thine ge ka dasme se Mihalin e martova
me Shqiperine!
Kesisoj mbureshin ninat e atyreve luftetare, te
Mashkullores, prantaj edhe ata, nje grusht njeres, gen-
druan burrerisht dyke leftuar kundra nie ushterie te
madhe, armike t' atdheut.
Si siguruam Myftarin ne Sakua edhe ja rekoman-
duam Doktor Dinos, per sherim, me te u ngrysur
muarm udhën go te vinim ne Luvine, ne giflig te Re-
fik Budos. Abazi nuku ishte sheruare edhe kesisoj e
lame ne Gjinokastre, ku e kishim lin® ge kur se va-
me me gene fort i semure.
Mjerisht, nuku mundnim te arrinim ne Luvine,
nga shkaku g® kömbet nuku i gapitnim dot, nga te
ftohurit, edhe gunat te rënda, nga te lagurit, nuku na
linin te udhetonim, prandaj u shternguam te gendroi-
me ne Dervican. Ketu vame ne shtepi te Tomas, buj-
ku i Topullenjet, i cili me patur shum® femije na
shpuri ne haur ku gendraume gjithe diten®.
Me te ngrysur muarm udhen, mjaft' e gjate, edhe
arrime me te gahire ne Luvine e limerjasme ne pyll,
aler Monastirit. Ne mëngjes lajmeruam Etemin, per
ardujen tone atje, i vetemi njeri ge na dinte.
äur ndodheshim ne te ketilla brenga edhe hidhë-
- 85 —
rime muarm nje letre, nga Misiri, prej Ion Vruhos.
i cili me fjale patriotike na jepte kurajo, edhe na shkru-
ante q® per se shpejti do te na dergonin ndihma.
Gjithe ate dite muarme edhe nga Bukureshti nje
letre, prej Vasil Irakli Zogratit, i cili na jepte kurajo
edhe na dergonte 25 Napoleona nga ana e Komitetit
te Romanise, me gendren ne Bukuresht.
KRYE E VIII.
Jeta egersore
Ne pyll te Luvines duheshe te zinim jete te re,
nj® jete monotone edhe nje jete te egersirte. Ushtöri e
madhe plakosi edhe u-perhap me githe anete, vetim
e vetem qe te na zinte neve te galle ose te vdekur.
Ky shtrengim edhe forcim i math ritte nga geverita-
ret e medhenj, te Stambollit, te cilet nje tmer i math
i kish pushtuar!
Vrasja e Bimbashit, ne Gjinokastr®, edhe fama e
luftes Mashkullores ishin perhapur, ne Europe, dyke
bere gazetat e medha nje bujo te madhe köshtu g® gar-
ket e nalta, te Stambollit, zune t'i japin nje rendesire
te madhe levizjes kryengritese Shipëtare. Me tjater
anë u-hyri frika se ne Shiperi zuri nje levizje embu-
luare, ne gjithe anët, per nje kryengritje te pergjithe-
shme.
Te merzitur, nga nje rrojtje tiranike, zune te menj;
tonen e te kupëtone, te mjeret Shipëtare, ge dyke
ruar kete tirani kombi Shipëtar ishte ne rezik, me ge
politikanët e Tyrqise per dita po e xvarosnin Tyrgin®
ne gremine. Mirpo bashke me Tyrgine ishte lidhur edhe
fati i Shiperise, prandaj zune te shkunden nga dru-
njesia e te njohin vete vetiu g® shpetimi i atdheut
gendronte ne nje kryengritje te pergjitheshme.
Pema dita me diten po arrijeshe edhe nuku pri-
teshe perveg se t'i jepnim zjar fitilit, po, mjerisht, no-
ve nuku muntnim pa ardhur Bajua ne Shqipëri, te ci-
lin e prisnim pas nje letre g® na dergojti.
rime muarm nje letre, nga Misiri, prej Ion Vruhos.
i cili me fjale patriotike na jepte kurajo, edhe na shkru-
ante q® per se shpejti do te na dergonin ndihma.
Gjithe ate dite muarme edhe nga Bukureshti nje
letre, prej Vasil Irakli Zogratit, i cili na jepte kurajo
edhe na dergonte 25 Napoleona nga ana e Komitetit
te Romanise, me gendren ne Bukuresht.
KRYE E VIII.
Jeta egersore
Ne pyll te Luvines duheshe te zinim jete te re,
nj® jete monotone edhe nje jete te egersirte. Ushtöri e
madhe plakosi edhe u-perhap me githe anete, vetim
e vetem qe te na zinte neve te galle ose te vdekur.
Ky shtrengim edhe forcim i math ritte nga geverita-
ret e medhenj, te Stambollit, te cilet nje tmer i math
i kish pushtuar!
Vrasja e Bimbashit, ne Gjinokastr®, edhe fama e
luftes Mashkullores ishin perhapur, ne Europe, dyke
bere gazetat e medha nje bujo te madhe köshtu g® gar-
ket e nalta, te Stambollit, zune t'i japin nje rendesire
te madhe levizjes kryengritese Shipëtare. Me tjater
anë u-hyri frika se ne Shiperi zuri nje levizje embu-
luare, ne gjithe anët, per nje kryengritje te pergjithe-
shme.
Te merzitur, nga nje rrojtje tiranike, zune te menj;
tonen e te kupëtone, te mjeret Shipëtare, ge dyke
ruar kete tirani kombi Shipëtar ishte ne rezik, me ge
politikanët e Tyrqise per dita po e xvarosnin Tyrgin®
ne gremine. Mirpo bashke me Tyrgine ishte lidhur edhe
fati i Shiperise, prandaj zune te shkunden nga dru-
njesia e te njohin vete vetiu g® shpetimi i atdheut
gendronte ne nje kryengritje te pergjitheshme.
Pema dita me diten po arrijeshe edhe nuku pri-
teshe perveg se t'i jepnim zjar fitilit, po, mjerisht, no-
ve nuku muntnim pa ardhur Bajua ne Shqipëri, te ci-
lin e prisnim pas nje letre g® na dergojti.
- 86 -
Nga këto friköra Tyrgit kishin line më nj' anë e
ne getesi te plote komitat Bullgare edhe andarët Gre-
ke edhe gjithe fuqine e perkujdesjen e kishin hedhur
kundra Shqipëtarevet. Desheronin pra edhe kerkonin
qê me gdo menyre te gendrone ne levizie kryengri-
tese, te pergjitheshme prandaj kishin vene gjithe fu-
qine per te farosur getat tona, kombetare, edhe ca mö
toper geten t'ene, e cila kishte mare nje fame te ma-
dhe, ne githe anët e Shq perise!
Per kete gellim Tyrgit kishin taksur suma te më-
dha, te hollash, shkalla te nalta edhe nishane (gmime)
ne trathetoret, te cilet de te mbushnin kite mision, te
merzitur e te felliqur! Pa dyshim ge jithe grackat e
dhelperite anadollake u-perdore, ne kete mest, vetëm e
vetem per te farosurit t' ëne!
Po perveg ketyrevet ishte edhe vizita e Impera-
torit te Alemanjes Vilgelmit, ne Sarand®, prandaj vin-
te nga giithe anët ushteri per te mbajtur me nj'an®
getisine edhe me tjater ane per to nderuar vellamin
te Sulltan Hamitit!
Keto gera na vune ne menitim te thelle, prandaj,
pas nje bisedimi midis nesh, vendosme ge, per siguri,
te gendrojme ca kohe ne kete pyll. Pastaj ishim te-ne-
vojitur, me domosdo, te prisnim q® te lulézonte edhe
gjethi, per te levizur ne malet, si kunder q® me kët®
menyre do te humbinim giyrmen t' ene.
Ketij pylli veg se ay q'e ka vizituare munt t'i
jape rendesiren e duhur, prandai shtrengohemi ge t' e
pershkruajme vetem me pak fjale. Nje pyll kage i dën-
dur sa vetem nonje shpesh ose nonje gj® e vogel munt
t'e shkonte, se tjatersoi edhe nonj gen po te shkonte
ishte e pa mundur qé te mos ndjeheshe. Nuku ishte
nonje pyll nga ata pyje me lisa te trashe, po me de-
linja dyke patur midis tyre edhe nga nonje lis te trashe.
Ne köte pyll kemi rrojtur 45 dit te nemeruara, ge
me 10 Mars e gjer me 25 te Prillit. Ne kete kohe nu-
kn pame as nonje dite te mire, me diell edhe te ge-
lure, po vetem shira te pareshtura, dite edhe nate. Gu-
Nga këto friköra Tyrgit kishin line më nj' anë e
ne getesi te plote komitat Bullgare edhe andarët Gre-
ke edhe gjithe fuqine e perkujdesjen e kishin hedhur
kundra Shqipëtarevet. Desheronin pra edhe kerkonin
qê me gdo menyre te gendrone ne levizie kryengri-
tese, te pergjitheshme prandaj kishin vene gjithe fu-
qine per te farosur getat tona, kombetare, edhe ca mö
toper geten t'ene, e cila kishte mare nje fame te ma-
dhe, ne githe anët e Shq perise!
Per kete gellim Tyrgit kishin taksur suma te më-
dha, te hollash, shkalla te nalta edhe nishane (gmime)
ne trathetoret, te cilet de te mbushnin kite mision, te
merzitur e te felliqur! Pa dyshim ge jithe grackat e
dhelperite anadollake u-perdore, ne kete mest, vetëm e
vetem per te farosurit t' ëne!
Po perveg ketyrevet ishte edhe vizita e Impera-
torit te Alemanjes Vilgelmit, ne Sarand®, prandaj vin-
te nga giithe anët ushteri per te mbajtur me nj'an®
getisine edhe me tjater ane per to nderuar vellamin
te Sulltan Hamitit!
Keto gera na vune ne menitim te thelle, prandaj,
pas nje bisedimi midis nesh, vendosme ge, per siguri,
te gendrojme ca kohe ne kete pyll. Pastaj ishim te-ne-
vojitur, me domosdo, te prisnim q® te lulézonte edhe
gjethi, per te levizur ne malet, si kunder q® me kët®
menyre do te humbinim giyrmen t' ene.
Ketij pylli veg se ay q'e ka vizituare munt t'i
jape rendesiren e duhur, prandai shtrengohemi ge t' e
pershkruajme vetem me pak fjale. Nje pyll kage i dën-
dur sa vetem nonje shpesh ose nonje gj® e vogel munt
t'e shkonte, se tjatersoi edhe nonj gen po te shkonte
ishte e pa mundur qé te mos ndjeheshe. Nuku ishte
nonje pyll nga ata pyje me lisa te trashe, po me de-
linja dyke patur midis tyre edhe nga nonje lis te trashe.
Ne köte pyll kemi rrojtur 45 dit te nemeruara, ge
me 10 Mars e gjer me 25 te Prillit. Ne kete kohe nu-
kn pame as nonje dite te mire, me diell edhe te ge-
lure, po vetem shira te pareshtura, dite edhe nate. Gu-
- 87 -
nat e robat tona ishin kalbure, nga lagesira, edhe nga
frika nuku guxonim te ndiznim zjar ge te thaheshim!
Vetëm qö kishim nje ngushëllim dyke patur nje ma-
shine te vogele, te cilen si e fshehnim me gunat, te
mos dukeshe, e ndiznim edhe benim nga nje kafe.
Per'te u mprojtur prej sdo reziku, te pandehure,
kishim hapur hendeke te thelle, ne shume vende, ge
te mundnim te leftonim. Ne per ca lisa te medhenj,
te mbuluare me dellinja, rinte karaulla i cili verente
çdo levizje qe beheshe, pa u dukur ushöt me dellinja
e gjelbesira.
Gijithe ushterine, qö ardhi prei Janine e shkonte
ne Sarande, e pame fort bukur me gene ge atje prane
na shkojti. Gjithe kesisoj shekonim edhe koshadhat
(ushtarët shetites) kur po shetitnin dyke na kerkuar
neve, ku aty ku atje, ne per stanet, hauret edhe ne
per fshatrat. Shume here na kishin skuar fare pran®
me gene qe ishte nje udhe, midis pyllit, e cila vinte
ne Monastir.
Nje here na ka shkuar kag® prane sa me nxitim
te math zume vëndet, ne per hendeket, ge te leftonim
dyke pandehur ge na kishin trathetuar. Nje dite tjater
do t'i vinim, vete vetiu, pilaf ushterise. Sig thame ge
shirat e pareshtura na kishin deshperuar shume, kur
nje dite e nje nate ra me stomna, kage shume sa pan-
dehme ge do te permbyteshe gjithe bota. Tek po ri-
nim per mbi dellinjat, te lagura quil, shohim te vinj®
Ademi te na therese ne konak se nuku kish nonje re-
zik. Ademi ishte besniku sherbetor i Refik Budos edhe
me gene vatur i dhënderi i Refikut, ne giflig, dergoti
Ademin t® na theres® ne konak ge te thaheshim,
se
kurre nuku besonte te shkonte ushteri ate kohe.
Ne krye nuku donim te veme po dyke thene q®
s'ka nonje frike u bintm®, keshtu go i tham® Ademit
te shkonj® perpara se pas tij do te vinim edhe neve.
Me to shkuar Ademi u pregatitme te gjyrmojme
kur, me te u afruar ndan® pyllit edhe pa shkuar 5
sekunda, shohim Asllanin, i cili shkonte perpara, te
nat e robat tona ishin kalbure, nga lagesira, edhe nga
frika nuku guxonim te ndiznim zjar ge te thaheshim!
Vetëm qö kishim nje ngushëllim dyke patur nje ma-
shine te vogele, te cilen si e fshehnim me gunat, te
mos dukeshe, e ndiznim edhe benim nga nje kafe.
Per'te u mprojtur prej sdo reziku, te pandehure,
kishim hapur hendeke te thelle, ne shume vende, ge
te mundnim te leftonim. Ne per ca lisa te medhenj,
te mbuluare me dellinja, rinte karaulla i cili verente
çdo levizje qe beheshe, pa u dukur ushöt me dellinja
e gjelbesira.
Gijithe ushterine, qö ardhi prei Janine e shkonte
ne Sarande, e pame fort bukur me gene ge atje prane
na shkojti. Gjithe kesisoj shekonim edhe koshadhat
(ushtarët shetites) kur po shetitnin dyke na kerkuar
neve, ku aty ku atje, ne per stanet, hauret edhe ne
per fshatrat. Shume here na kishin skuar fare pran®
me gene qe ishte nje udhe, midis pyllit, e cila vinte
ne Monastir.
Nje here na ka shkuar kag® prane sa me nxitim
te math zume vëndet, ne per hendeket, ge te leftonim
dyke pandehur ge na kishin trathetuar. Nje dite tjater
do t'i vinim, vete vetiu, pilaf ushterise. Sig thame ge
shirat e pareshtura na kishin deshperuar shume, kur
nje dite e nje nate ra me stomna, kage shume sa pan-
dehme ge do te permbyteshe gjithe bota. Tek po ri-
nim per mbi dellinjat, te lagura quil, shohim te vinj®
Ademi te na therese ne konak se nuku kish nonje re-
zik. Ademi ishte besniku sherbetor i Refik Budos edhe
me gene vatur i dhënderi i Refikut, ne giflig, dergoti
Ademin t® na theres® ne konak ge te thaheshim,
se
kurre nuku besonte te shkonte ushteri ate kohe.
Ne krye nuku donim te veme po dyke thene q®
s'ka nonje frike u bintm®, keshtu go i tham® Ademit
te shkonj® perpara se pas tij do te vinim edhe neve.
Me to shkuar Ademi u pregatitme te gjyrmojme
kur, me te u afruar ndan® pyllit edhe pa shkuar 5
sekunda, shohim Asllanin, i cili shkonte perpara, te
- 88 -
na benje shënje ge te shtrihemi. U shtrime edhe s'an-
dejmi pame nonje qint ushtare ge shkuan ne rez® te
pyllit, dyke ju drejtuar konakut te Refikut te cilin e
rethuan pernjeheresh.
Kerkuan konakun, hauret edhe gjithe fshatin pas-
taj höngre buke edhe shkuan ne tjater drejtim. Ate-
here edhe neve, si u largua ushteria, u-rezuam ne ko-
nak, ku u pergezuam ge na shpetojti Zoti edhe si u
thame pakeze hengreme buke edhe shkuam ne folen®
tone.
Sa kohe ge ndejme ne köte pyll vetem Ademi, i
cili na ka sherbyere me mish edhe me shpirt, na din-
te, dy gra te fshatit, ge na sillnin te ngrène edhe dy
barinj te Alim Karagjozit, te cilët na sillnin kur qu-
mesht, kur djathe, kur nga nonje gengj te pjekur. Mi-
dis ketyre barinjve ishte nje djalosh i ri 18-19 vjet, i
gjate, nga Golemi, i gojtur Remzi. Nje dité vjen i
armatosur qe nga stani edhe thoté qe do te shogerohet
me neve.
Pa fjale qe nuku deshnim t'e pranonim se ishte
nje turp i math t'i mirnim Alimit barine, kur se ay
na mbante me gjithe te mirat. E keshilluam pra Rem-
zine ge tö kthehet ne stan, po ay na thote g® me le-
jen tê Alimit ardhi, keshtu ge e shogeruam Remzin®
dyke u betuar edhe ay si githe shoköt. Mirpo pa shkuar
dy dit shohim te na vinje nje plak i thinjure, i cili
na lutet t'e vrasem me mire se sa t'i marrim driten
e syrit, me göne q® Remzine e kish bir te vetême. U
mallöngiyem fort teper nga plaku i gjore edhe kesisoj
me keshilla e shume fjale te mira e bintme Remzin®
edhe shkojti me t' anë. Pas 3-4 dit persëri shohim te
na vinje Remziu po prape e perzume. Te tretën here
vjen edhe thote ge i vdekur, me mire ndahet prej ne-
ve se sa i gialle, keshtu ge u shtrëngua plaku t'i ja-
pe uraten edhe neve t' a shogerojme.
Kejo jeté egersore kishte zine te na rendohet e
merzitet, ne kete pyll monoton, se pirveg gellit nuku
shihnim gjesendi tjater. Po Perëndi e Shqiperise ge na
na benje shënje ge te shtrihemi. U shtrime edhe s'an-
dejmi pame nonje qint ushtare ge shkuan ne rez® te
pyllit, dyke ju drejtuar konakut te Refikut te cilin e
rethuan pernjeheresh.
Kerkuan konakun, hauret edhe gjithe fshatin pas-
taj höngre buke edhe shkuan ne tjater drejtim. Ate-
here edhe neve, si u largua ushteria, u-rezuam ne ko-
nak, ku u pergezuam ge na shpetojti Zoti edhe si u
thame pakeze hengreme buke edhe shkuam ne folen®
tone.
Sa kohe ge ndejme ne köte pyll vetem Ademi, i
cili na ka sherbyere me mish edhe me shpirt, na din-
te, dy gra te fshatit, ge na sillnin te ngrène edhe dy
barinj te Alim Karagjozit, te cilët na sillnin kur qu-
mesht, kur djathe, kur nga nonje gengj te pjekur. Mi-
dis ketyre barinjve ishte nje djalosh i ri 18-19 vjet, i
gjate, nga Golemi, i gojtur Remzi. Nje dité vjen i
armatosur qe nga stani edhe thoté qe do te shogerohet
me neve.
Pa fjale qe nuku deshnim t'e pranonim se ishte
nje turp i math t'i mirnim Alimit barine, kur se ay
na mbante me gjithe te mirat. E keshilluam pra Rem-
zine ge tö kthehet ne stan, po ay na thote g® me le-
jen tê Alimit ardhi, keshtu ge e shogeruam Remzin®
dyke u betuar edhe ay si githe shoköt. Mirpo pa shkuar
dy dit shohim te na vinje nje plak i thinjure, i cili
na lutet t'e vrasem me mire se sa t'i marrim driten
e syrit, me göne q® Remzine e kish bir te vetême. U
mallöngiyem fort teper nga plaku i gjore edhe kesisoj
me keshilla e shume fjale te mira e bintme Remzin®
edhe shkojti me t' anë. Pas 3-4 dit persëri shohim te
na vinje Remziu po prape e perzume. Te tretën here
vjen edhe thote ge i vdekur, me mire ndahet prej ne-
ve se sa i gialle, keshtu ge u shtrëngua plaku t'i ja-
pe uraten edhe neve t' a shogerojme.
Kejo jeté egersore kishte zine te na rendohet e
merzitet, ne kete pyll monoton, se pirveg gellit nuku
shihnim gjesendi tjater. Po Perëndi e Shqiperise ge na
— 89 —
kish aratisur, ne këte bote, kish edhe perkujdesjen t'o-
ne prandaj ne deshperimet me te midha na jepte
durimin e kurajon, keshtu edhe tani, ne kite pyll, na
dergoti nje mik te shtrenjte per te defryer e te haroj-
me gjithe hidherimet.
Ky mik i dashur nuku ishte tjater perveg se njö
zog verdhash i vogel, i cili, mundet, dyke kupetuar hi-
dherimet tona do te vinte te na kendonte mbi krye.
Kage familiare u beme me kete zog sa nuku druheshe
as pak qe te vij® te gendronje per mbi neve. Me nj®
1jale ishte shoku yne i pandare. Shum® here ndronim
limeret, per siguri, kur zogu ge me nate do te vinte
te na gjente. Kur shtronim go te hanim buke zogu do
te ishte bashke me neve.
Une e donja fort shume se e pandenja per der-
gimtar. i derguar prei Zotit, ge te na gezonte zemrat
tona te zhuritura, prandaj shoköt geshnin me mua edhe
me te pare zogun me thoshnin: Mihal te ardhi zogu!
Mjerisht, nje dite prit te na vinj® zogu, po nuku du-
keshe, keshtu ge u pikelluash kage shumë, per te shtre-
njtin shok ge na gelte zemrat, sa m'u preh edhe te
ngrënit. Hidherimi t' im nuku ka refim per zogun e
shtrenjte! Shokët mö ngushellonin dyke then® ge per
nje zog te brengosem kage tepër? Mundet ge ngordhi
ose e ka ngrene nonje shpesh i math, mirpo mua cili
ma nxirte nga kryeja?
Gjithe ate nate nuku me zuri as pak gjumi, me
gene qe mendjen e kisha tek zogu, se kisha nje besim,
ne vete t'ime, q® humbja e zogut do te sillte nonje rezik
per neve. Te dyjten dite tek po rinja i brengosur shoh
ge te na vinje zogu i shtrenjte, po ishte dobesuar se
kish vezuar. Gezimin e math qe kam ndjere atehere
nuku e tregonj dot! I dhashe te ngren® edhe me vrap
flytyrojti dyke vatur per mbi vete. Q'atehere vetëm per
te ngrëne vinte edhe shkonte me nxitim ne fole.
Diten kage te priture per shkeljen te Vilgelmit,
ne toke te Shiperise, na e lajmeruan, bugimet e kör-
gellimet te toparet, te cilet na shurdhuan veshöt. Më
kish aratisur, ne këte bote, kish edhe perkujdesjen t'o-
ne prandaj ne deshperimet me te midha na jepte
durimin e kurajon, keshtu edhe tani, ne kite pyll, na
dergoti nje mik te shtrenjte per te defryer e te haroj-
me gjithe hidherimet.
Ky mik i dashur nuku ishte tjater perveg se njö
zog verdhash i vogel, i cili, mundet, dyke kupetuar hi-
dherimet tona do te vinte te na kendonte mbi krye.
Kage familiare u beme me kete zog sa nuku druheshe
as pak qe te vij® te gendronje per mbi neve. Me nj®
1jale ishte shoku yne i pandare. Shum® here ndronim
limeret, per siguri, kur zogu ge me nate do te vinte
te na gjente. Kur shtronim go te hanim buke zogu do
te ishte bashke me neve.
Une e donja fort shume se e pandenja per der-
gimtar. i derguar prei Zotit, ge te na gezonte zemrat
tona te zhuritura, prandaj shoköt geshnin me mua edhe
me te pare zogun me thoshnin: Mihal te ardhi zogu!
Mjerisht, nje dite prit te na vinj® zogu, po nuku du-
keshe, keshtu ge u pikelluash kage shumë, per te shtre-
njtin shok ge na gelte zemrat, sa m'u preh edhe te
ngrënit. Hidherimi t' im nuku ka refim per zogun e
shtrenjte! Shokët mö ngushellonin dyke then® ge per
nje zog te brengosem kage tepër? Mundet ge ngordhi
ose e ka ngrene nonje shpesh i math, mirpo mua cili
ma nxirte nga kryeja?
Gjithe ate nate nuku me zuri as pak gjumi, me
gene qe mendjen e kisha tek zogu, se kisha nje besim,
ne vete t'ime, q® humbja e zogut do te sillte nonje rezik
per neve. Te dyjten dite tek po rinja i brengosur shoh
ge te na vinje zogu i shtrenjte, po ishte dobesuar se
kish vezuar. Gezimin e math qe kam ndjere atehere
nuku e tregonj dot! I dhashe te ngren® edhe me vrap
flytyrojti dyke vatur per mbi vete. Q'atehere vetëm per
te ngrëne vinte edhe shkonte me nxitim ne fole.
Diten kage te priture per shkeljen te Vilgelmit,
ne toke te Shiperise, na e lajmeruan, bugimet e kör-
gellimet te toparet, te cilet na shurdhuan veshöt. Më
— 90 -
teper se nje mije topa jane xbrazure ate dite, prej a-
vullorevet te luftes q® ndodheshin ne Kerfuz e ne Sa-
rande, per nder te Kaizerit.
Te dyjten dite zuri ushteria ge te higet edhe jen
Idris Guri, nga Gjinokastra, e na tregon festimin ge
ju be Imperatorit, edhe na thote ge ushterine, me te
tepren do t' e hegin me ane te detit.
Pas ca dit lajmeronemi ge kishin shkelur Saran-
den edhe na e ngarkonin neve kete shkelje. Nuku di-
nim as neve per cilin te besonim ge beri köte goditje,
po me shume besonim per Bajon, te cilin po e prisnim
dita dites, ose per Abdyl Kardhiqin me te cilin kishim
biseduar edhe shtuar ne program per nje shkelje mbi
Sarandën. Edhe me teper qe besonim per Bajon e Ab-
dylin ishte nga shkaku se shkelja ishte bere me nje
menyre kombetare, domethen® jo grabitise, so perveg
godinave edhe zyrave zyrtare as nonj® te huaj nuku
kishin trazuar.
Kishin shkelur Yqmetin, Postën, Rexhien edhe
Gjymbrykun (Doganen) po mjerisht, ne gjithe këto zy-
ra, nuku kishin gietur perveg 650 lira Tyrku, se gji-
the te hollat i kishin harxhuar per pritjen te Kaizerit.
Köto mentime edhe' dyshime na bene ge te veje
Sergizi ne Gjinokastre dyke mbetur neve vetem. Si
vati vergizi na shkruan ge Saranden e kish shkelur.
Itoja 1 cili, pas te aratisurit nga lutta e Mashkullores,
ishte bashkuar me Demo Nivicen, Asim Hajderin edhe
te tjere shoke, ne numur 19, edhe kesisoj bashkörisht
vendosme shkeljen te Sarandes, me gellim kryengrite-
se. Gergizi na shkruante qe Itoja ndodhet ne shtepi
te tyre edhe per 3-4 dit do te vinin bashk® e pastaj
te shkonim. Shkuan 7 dit edhe Gergizi nuku kish te
vinte, prandaj shoket zune te merziten ca me teper sa
ishim merzitur ne ate pyll, keshtu ge i shkrojta te vi-
nje nje or' e me pare se ndryshe do te shkonim vete
se kejo jete nuku duroheshe.
Me te mare kete letre dergon q'ate dite, sherbë-
torin e tyre Hamitin, me pergjigjien ge ne mos arth-
teper se nje mije topa jane xbrazure ate dite, prej a-
vullorevet te luftes q® ndodheshin ne Kerfuz e ne Sa-
rande, per nder te Kaizerit.
Te dyjten dite zuri ushteria ge te higet edhe jen
Idris Guri, nga Gjinokastra, e na tregon festimin ge
ju be Imperatorit, edhe na thote ge ushterine, me te
tepren do t' e hegin me ane te detit.
Pas ca dit lajmeronemi ge kishin shkelur Saran-
den edhe na e ngarkonin neve kete shkelje. Nuku di-
nim as neve per cilin te besonim ge beri köte goditje,
po me shume besonim per Bajon, te cilin po e prisnim
dita dites, ose per Abdyl Kardhiqin me te cilin kishim
biseduar edhe shtuar ne program per nje shkelje mbi
Sarandën. Edhe me teper qe besonim per Bajon e Ab-
dylin ishte nga shkaku se shkelja ishte bere me nje
menyre kombetare, domethen® jo grabitise, so perveg
godinave edhe zyrave zyrtare as nonj® te huaj nuku
kishin trazuar.
Kishin shkelur Yqmetin, Postën, Rexhien edhe
Gjymbrykun (Doganen) po mjerisht, ne gjithe këto zy-
ra, nuku kishin gietur perveg 650 lira Tyrku, se gji-
the te hollat i kishin harxhuar per pritjen te Kaizerit.
Köto mentime edhe' dyshime na bene ge te veje
Sergizi ne Gjinokastre dyke mbetur neve vetem. Si
vati vergizi na shkruan ge Saranden e kish shkelur.
Itoja 1 cili, pas te aratisurit nga lutta e Mashkullores,
ishte bashkuar me Demo Nivicen, Asim Hajderin edhe
te tjere shoke, ne numur 19, edhe kesisoj bashkörisht
vendosme shkeljen te Sarandes, me gellim kryengrite-
se. Gergizi na shkruante qe Itoja ndodhet ne shtepi
te tyre edhe per 3-4 dit do te vinin bashk® e pastaj
te shkonim. Shkuan 7 dit edhe Gergizi nuku kish te
vinte, prandaj shoket zune te merziten ca me teper sa
ishim merzitur ne ate pyll, keshtu ge i shkrojta te vi-
nje nje or' e me pare se ndryshe do te shkonim vete
se kejo jete nuku duroheshe.
Me te mare kete letre dergon q'ate dite, sherbë-
torin e tyre Hamitin, me pergjigjien ge ne mos arth-
- 91 -
gin ata per 2 dit te mar shoket e te vemi ne Gjino-
kastre. Bashke me letren na derguan edhe ca gazeta
ishqipe. Me te hapur gazeten « Kombi» syte me gen-
druan tek i pari edhe i shtrenjti yne prift kombetar,
Fan Noli, te cilin e kishin dorezuar n® Amerike. Gë-
zimi yne ishte i patreguar® edhe dyke derdhur lote
puthnim fytyren te te bekuarit prift, te Kishes Ortho-
dhokse Shipe.
Me pelqim te math edhe te pa ngopur legitnja
artikujt te gazetes « Kombi» per mbi ceremonine, te
kesaj dite kombetare edhe te shënjteruare. Neçdo
paragraf na dridheshin mishrat edhe nga gezimi bër-
titnim: Rroft® Shqiperia! rrofte prifti kombëtar! Le-
gita edhe « Driten» te Sofjes e cila shkruante per lu-
ftën te Mashkullores, pas teligrameve pa nonje
gkogitje.
Atehere zura te shkruanj dy artikuj, njerin per
mbi luftën te Mashkullores, me hollesit' e duhura, edhe
tjatrin per mbi dorezimin te te parit prift kombetar,
te cilit i kisha dedikuar kete strofe :
Beko urate, tine beko me ndihm te Perëndise
ge tê skëlgejne persëri armët e Shiperise !
Me ate gjuhe ge di ti e kupton çdo Shipëtar
Qe te dermojme agjedhen te genite barbar !
Mjerisht artikujt e mija nuku ran® ne dore te
luttëtarit patriot. Shahin Rolonjes, Direktorit «Drites».
KRYE E IX.
Lamtumire pyllit
Dyke pritur Gergizin me Iton go te vinin e nuku
ardhe, me te ngrysur, muarm lamtumire nga pylli ne
te cilin kishim rrojtur 45 dit, nga shoku i ngushë-
llimevet me te cilin kishim kaperxyer kage hidherime,
domethëne nga zogu i shtrenjte i cili nuku munt te
na giyrmonte edhe nga i dashuri edhe besniku Adem,
i cili na kish detyruar me sherbimet e tija, edhe sh kuam
per ne Gjinokastr®.
gin ata per 2 dit te mar shoket e te vemi ne Gjino-
kastre. Bashke me letren na derguan edhe ca gazeta
ishqipe. Me te hapur gazeten « Kombi» syte me gen-
druan tek i pari edhe i shtrenjti yne prift kombetar,
Fan Noli, te cilin e kishin dorezuar n® Amerike. Gë-
zimi yne ishte i patreguar® edhe dyke derdhur lote
puthnim fytyren te te bekuarit prift, te Kishes Ortho-
dhokse Shipe.
Me pelqim te math edhe te pa ngopur legitnja
artikujt te gazetes « Kombi» per mbi ceremonine, te
kesaj dite kombetare edhe te shënjteruare. Neçdo
paragraf na dridheshin mishrat edhe nga gezimi bër-
titnim: Rroft® Shqiperia! rrofte prifti kombëtar! Le-
gita edhe « Driten» te Sofjes e cila shkruante per lu-
ftën te Mashkullores, pas teligrameve pa nonje
gkogitje.
Atehere zura te shkruanj dy artikuj, njerin per
mbi luftën te Mashkullores, me hollesit' e duhura, edhe
tjatrin per mbi dorezimin te te parit prift kombetar,
te cilit i kisha dedikuar kete strofe :
Beko urate, tine beko me ndihm te Perëndise
ge tê skëlgejne persëri armët e Shiperise !
Me ate gjuhe ge di ti e kupton çdo Shipëtar
Qe te dermojme agjedhen te genite barbar !
Mjerisht artikujt e mija nuku ran® ne dore te
luttëtarit patriot. Shahin Rolonjes, Direktorit «Drites».
KRYE E IX.
Lamtumire pyllit
Dyke pritur Gergizin me Iton go te vinin e nuku
ardhe, me te ngrysur, muarm lamtumire nga pylli ne
te cilin kishim rrojtur 45 dit, nga shoku i ngushë-
llimevet me te cilin kishim kaperxyer kage hidherime,
domethëne nga zogu i shtrenjte i cili nuku munt te
na giyrmonte edhe nga i dashuri edhe besniku Adem,
i cili na kish detyruar me sherbimet e tija, edhe sh kuam
per ne Gjinokastr®.
— 92 —
Po, mjerisht, nuku munt te arrinim dot, ne Gji-
nokastre, nga shkaku se nuku munt te ecnim, me:
gene ge kömböt na ishin mberthyer, nga te ndenjurit
kage kohe ne nje vent e ne shira, prandaj u shtrën-
guam te limerjasim ne nj® perrua te thelle, midis
Goranxise edhe Dervicanit. Qi nga kejo perua muarm
malet po na gjeti nj® e kege e madhe. U aratism®
edhe me shume mundim u bashkuam edhe vame ne
Manastir t® Dervicanit. Ketu si hengrime pak buke.
u rezuam ne Kolorge, gjysme ore lark Gjinokastres.
Ketu na zuri dita edhe u shtrënguam te hyme nö
Rishe, ku ndejme gjithe diten. Me te ngrysur mir®
fare me shume te drojtura ryme ne qytet edhe vam®
ne shtepi te fergizit.
Ne Gjinokastre nuku ndëjme perveg 2 dit edhe
pastaj muarme malet e gjere e gendruam ne Sopot,
per mbi Ginokastre edhe Delvine. N° Sopot kemi
ngène, ne per stanet, ca mishra te shijshme, age më
teper me ate uje te ftoht® e te lehte. Ckuleshim se
geshuri me Iton se kishte veshur ca roba prej Poli-
cisti, te cilat ja kish mare Policies ne Sarande.
Ne Sopot na ardhi Idris Guri dyke sjelle Fejzu-
llane per te u shogeruar me neve. Fejzua ishte i biri
Rustemit, nga Libohova edhe mesoheshe per Hoxhe
ne Janine. Ne krye na u duk qe do te mos ishte i
zoti per komit, po me von jemi habitur me atdhetarin'
e tij. Nje i vëllaj i Fejzos, i gojtur Avni, djalë 14-15
vjet ye ishte nënes ne Xhimnasio Tyrgishte, te Jani-
nes, iken fshehtazi edhe ven ne Gjinokastre per te u
bashkuar me neve. Me mos na getur shkon ne Kar-
dhiq, diten e luftes te Mashkullores, köshtu ge e zun®
edh' e dërguan prape ne Janine
Pas dy muaj te Avniut vendosi i villaj i tij, m'i
madhi, dyke ju betuar ge i dekur kthenet e kurre i
gjalle. Fejzua ishte 25-26 vjet, i zheshk® edhe thata-
nik. Si nxori serekun edhe robat te hoxhallëkut e
veshme me roba komite edhe e vume t betohet. Atë
ge nuku munte t' ja tregonte dot fisionomia e tij, Fei-
Po, mjerisht, nuku munt te arrinim dot, ne Gji-
nokastre, nga shkaku se nuku munt te ecnim, me:
gene ge kömböt na ishin mberthyer, nga te ndenjurit
kage kohe ne nje vent e ne shira, prandaj u shtrën-
guam te limerjasim ne nj® perrua te thelle, midis
Goranxise edhe Dervicanit. Qi nga kejo perua muarm
malet po na gjeti nj® e kege e madhe. U aratism®
edhe me shume mundim u bashkuam edhe vame ne
Manastir t® Dervicanit. Ketu si hengrime pak buke.
u rezuam ne Kolorge, gjysme ore lark Gjinokastres.
Ketu na zuri dita edhe u shtrënguam te hyme nö
Rishe, ku ndejme gjithe diten. Me te ngrysur mir®
fare me shume te drojtura ryme ne qytet edhe vam®
ne shtepi te fergizit.
Ne Gjinokastre nuku ndëjme perveg 2 dit edhe
pastaj muarme malet e gjere e gendruam ne Sopot,
per mbi Ginokastre edhe Delvine. N° Sopot kemi
ngène, ne per stanet, ca mishra te shijshme, age më
teper me ate uje te ftoht® e te lehte. Ckuleshim se
geshuri me Iton se kishte veshur ca roba prej Poli-
cisti, te cilat ja kish mare Policies ne Sarande.
Ne Sopot na ardhi Idris Guri dyke sjelle Fejzu-
llane per te u shogeruar me neve. Fejzua ishte i biri
Rustemit, nga Libohova edhe mesoheshe per Hoxhe
ne Janine. Ne krye na u duk qe do te mos ishte i
zoti per komit, po me von jemi habitur me atdhetarin'
e tij. Nje i vëllaj i Fejzos, i gojtur Avni, djalë 14-15
vjet ye ishte nënes ne Xhimnasio Tyrgishte, te Jani-
nes, iken fshehtazi edhe ven ne Gjinokastre per te u
bashkuar me neve. Me mos na getur shkon ne Kar-
dhiq, diten e luftes te Mashkullores, köshtu ge e zun®
edh' e dërguan prape ne Janine
Pas dy muaj te Avniut vendosi i villaj i tij, m'i
madhi, dyke ju betuar ge i dekur kthenet e kurre i
gjalle. Fejzua ishte 25-26 vjet, i zheshk® edhe thata-
nik. Si nxori serekun edhe robat te hoxhallëkut e
veshme me roba komite edhe e vume t betohet. Atë
ge nuku munte t' ja tregonte dot fisionomia e tij, Fei-
— 93 —
zos, ja tregojti zemrö-gjer' e tij se na ka habitur me
burrerine ne nj® rast, kur ndodheshim ne Beriavoll,
nje pyll i math ku bejne dru Gjinokastritët e Delvinjotet.
Kur ndodheshim ketu na lajmeruan ge kish ar-
dhur Allaj Pasha, prej Janine, ne Delvine edhe ki-
shte zene nje ndjekje te repte, dyke burgosur burra,
gra edhe bagetine ua kish mbyllur q® te gjenin, me
domosdo, shkelesit te Sarandes. Kejo padreitesi q'i
beheshe popullit te pafajshme na helmojti pa mase,
prandaj vendosme vrasjen e tij brenda ne Yqmet.
Köte vendim te rënde e priti me gezim te math
Fejzua ge t' e mbishnje, i cili veshur Hoxhe do t'e
vriste. Kur se pregatitnim kete ardhe shume njeres,
nga Delvina e nga garku dyke na u lutur ge te mos
benim këte goditje se athere mjer populli g' kish per
te equr nga geveria. U bintme edhe e lame gö t'i
benim prité kur te shkonte, po, si duket, Allaj Pasha,
sikur e pikasi edhe shkojti pa pandehur per ne Jani-
ne, pa lajmeruar as njeri.
Ne Beriavoll ndëjme ca dit nga shkaku se kötu
prisnim Asim Haderin me shokët, ge kishin mare pje-
se ne shkeljen te Sarandes edhe ketu ishte nje vënt
shumö i forte. Na ardhi e nje ushtëri e madhe po as
q® u tuntme vendit, keshtu ge u kthye pa guxuar te
afroneshe se ishin sigur ge do te vriteshin.
Rinim e verenim ge nga Beriavolli Delvinën,
Saranden, pjesé te Camerise edhe Korfuzin dyke mall-
kuar geverine Greke, e cila nuku na hapte kete udhé
qe te veperonim lirisht. Se ishte e drejte qe po te na
lene Grekrit te lire Korfuzin do te mundim të vepë-
rojme fort mire ne Shqiperi.
Dyke biseduar per mbi shume veperime, ge du-
heshe te moushim, vendosme per nje goditje te madhe,
köshtu qe Gergizi me Asimin shkuan ne Gjinokastre,
edhe une me Zemanin edhe me Myftarin në Kardhiq.
Myttari ishte sheruar krejt nga plaga po nie cifle i
vertiteshe nëne lëkure! Ne Kardhiq u bashkuam me
Abdylin, Bajram Pergjine e me Muratin edhe ngjitemi
zos, ja tregojti zemrö-gjer' e tij se na ka habitur me
burrerine ne nj® rast, kur ndodheshim ne Beriavoll,
nje pyll i math ku bejne dru Gjinokastritët e Delvinjotet.
Kur ndodheshim ketu na lajmeruan ge kish ar-
dhur Allaj Pasha, prej Janine, ne Delvine edhe ki-
shte zene nje ndjekje te repte, dyke burgosur burra,
gra edhe bagetine ua kish mbyllur q® te gjenin, me
domosdo, shkelesit te Sarandes. Kejo padreitesi q'i
beheshe popullit te pafajshme na helmojti pa mase,
prandaj vendosme vrasjen e tij brenda ne Yqmet.
Köte vendim te rënde e priti me gezim te math
Fejzua ge t' e mbishnje, i cili veshur Hoxhe do t'e
vriste. Kur se pregatitnim kete ardhe shume njeres,
nga Delvina e nga garku dyke na u lutur ge te mos
benim këte goditje se athere mjer populli g' kish per
te equr nga geveria. U bintme edhe e lame gö t'i
benim prité kur te shkonte, po, si duket, Allaj Pasha,
sikur e pikasi edhe shkojti pa pandehur per ne Jani-
ne, pa lajmeruar as njeri.
Ne Beriavoll ndëjme ca dit nga shkaku se kötu
prisnim Asim Haderin me shokët, ge kishin mare pje-
se ne shkeljen te Sarandes edhe ketu ishte nje vënt
shumö i forte. Na ardhi e nje ushtëri e madhe po as
q® u tuntme vendit, keshtu ge u kthye pa guxuar te
afroneshe se ishin sigur ge do te vriteshin.
Rinim e verenim ge nga Beriavolli Delvinën,
Saranden, pjesé te Camerise edhe Korfuzin dyke mall-
kuar geverine Greke, e cila nuku na hapte kete udhé
qe te veperonim lirisht. Se ishte e drejte qe po te na
lene Grekrit te lire Korfuzin do te mundim të vepë-
rojme fort mire ne Shqiperi.
Dyke biseduar per mbi shume veperime, ge du-
heshe te moushim, vendosme per nje goditje te madhe,
köshtu qe Gergizi me Asimin shkuan ne Gjinokastre,
edhe une me Zemanin edhe me Myftarin në Kardhiq.
Myttari ishte sheruar krejt nga plaga po nie cifle i
vertiteshe nëne lëkure! Ne Kardhiq u bashkuam me
Abdylin, Bajram Pergjine e me Muratin edhe ngjitemi
94 —
prape ne mal ne nje vënt ku kishim dhene parollen.
Ate nate u kthyen edhe Cerçizi me Asimin dyke:
sjelle e te tjere shoke, prej Gjinokastre. Nje here të
mbledhur, ge te gjithe, ryme ne bisedim edhe vëndos-
me goditjen te burgut edhe te Yqmetit Gjinokastres.
Goditja ishte e sigurte se me te liruar te burgosurit
do t' i hidheshin Yqmetit edhe gjith godinave zyrtare.
Pllani u vendos, me pëlqim te te gjitheve, ede
u rezuam qe te rynim ne gytet edhe te perndaheshim
ne per shtëpite, ge ne te paren shenje, ge po te jepe-
she, te delnim edhe t'i hidheshim burgut. Kur se keto.
ishin pregatitur na vjen nje komisjon, prej 10 shpirt,
per mbi qytet edhe na lutet, ne emer te Gjinokastrite-
ve, gö te shtyme kite goditje te shumën edhe 10 dit.
gjer te kupetonen adh' ata, midis tyre per te mos ngja-
re nonj® gjeme e keqe nga mosmarëveshja.
Kete lutje e gjetme te aresyshme edhe e pranuam.
keshtu ge shkuam per ne Sopot Atje na ardhi nje laj-
me e kege gö konakët te Refik Budos, ne Luvine, ja
kishin djegur, andarët Greke, edhe ge kishin gelluar
per te vrare mbi te birin e tij.
Andarët Greke kishin kohe ge veperonin ne këto
vënde me nje program ge te ndiqnin edhe tmeronin
Shgipëtarët per te lëne mall' e tyre. Pa u faqur neve
ne ato vënde veperonin lirisht e ne mes te dites, po
pastaj druheshin shume e me gjithe kerkimet tona nu-
ku u perpoqme dot gjekundi. Lajmeja pra e konakëve
te Refik Budos na pikillojti fort tepër, köshtu gö me
nje ze vëndosme nje ndjekje te repte kandra andarevet
edhe kesisoj shkuam per ne Luvine.
Atje si edhe gjetke beme kerkime te plota edhe
u siguruam qe andarët kishin per gendre te veperime-
ve Kastanen, nje katunt midis Gjinokastres edhe Jani-
nes. Kötu kishin mbledhur fshatarët e bujqrit gë te li-
dhen edhe i vinin né kishe te betohen qe kane per te
vrare Shqipetarët edhe t'u djegën shtepite e konaket.
te gifligjeve.
Vendosm® pra goditjen te Kastanes me shpres®
prape ne mal ne nje vënt ku kishim dhene parollen.
Ate nate u kthyen edhe Cerçizi me Asimin dyke:
sjelle e te tjere shoke, prej Gjinokastre. Nje here të
mbledhur, ge te gjithe, ryme ne bisedim edhe vëndos-
me goditjen te burgut edhe te Yqmetit Gjinokastres.
Goditja ishte e sigurte se me te liruar te burgosurit
do t' i hidheshin Yqmetit edhe gjith godinave zyrtare.
Pllani u vendos, me pëlqim te te gjitheve, ede
u rezuam qe te rynim ne gytet edhe te perndaheshim
ne per shtëpite, ge ne te paren shenje, ge po te jepe-
she, te delnim edhe t'i hidheshim burgut. Kur se keto.
ishin pregatitur na vjen nje komisjon, prej 10 shpirt,
per mbi qytet edhe na lutet, ne emer te Gjinokastrite-
ve, gö te shtyme kite goditje te shumën edhe 10 dit.
gjer te kupetonen adh' ata, midis tyre per te mos ngja-
re nonj® gjeme e keqe nga mosmarëveshja.
Kete lutje e gjetme te aresyshme edhe e pranuam.
keshtu ge shkuam per ne Sopot Atje na ardhi nje laj-
me e kege gö konakët te Refik Budos, ne Luvine, ja
kishin djegur, andarët Greke, edhe ge kishin gelluar
per te vrare mbi te birin e tij.
Andarët Greke kishin kohe ge veperonin ne këto
vënde me nje program ge te ndiqnin edhe tmeronin
Shgipëtarët per te lëne mall' e tyre. Pa u faqur neve
ne ato vënde veperonin lirisht e ne mes te dites, po
pastaj druheshin shume e me gjithe kerkimet tona nu-
ku u perpoqme dot gjekundi. Lajmeja pra e konakëve
te Refik Budos na pikillojti fort tepër, köshtu gö me
nje ze vëndosme nje ndjekje te repte kandra andarevet
edhe kesisoj shkuam per ne Luvine.
Atje si edhe gjetke beme kerkime te plota edhe
u siguruam qe andarët kishin per gendre te veperime-
ve Kastanen, nje katunt midis Gjinokastres edhe Jani-
nes. Kötu kishin mbledhur fshatarët e bujqrit gë te li-
dhen edhe i vinin né kishe te betohen qe kane per te
vrare Shqipetarët edhe t'u djegën shtepite e konaket.
te gifligjeve.
Vendosm® pra goditjen te Kastanes me shpres®
— 95 -
ge atje, pa dyshim, do te gienim andare edhe kishim
per te xbuluar gjerra te enteresagme !
Si muarme mjaft te ngrena edhe regulluam plla-
nin te goditjes, me te perenduar djelli, shkuam dyke
mare malet. Nje nate te tere kemi udhetuar ne per ca
majra edhe ripa, te cilat ishin per dhite. Me mundime
e rekullime, ku ketu e ku atje, nga te gdhiret munt-
me te arrime per mbi Kastanën.
Qendruam vetem sa muarme pakeze frymö edhe
ndezme nga nje cigare, pastaj me vrap rethuam fsha-
tin edhe Gergizi, une, Zemani, Abdyli, Itoja, Asimi,
Bajrami, Myftari edhe Maxari ryme brenda e shoket.
e tjere gendruan reth fshatit, dyke patur urdher ge as
njöri te mos linin te dilte perjashta. Nga ky urdher u
vra nje fshatar i cili ishte i shurdher e nuku degjojti.
Kejo dite ishte 3 Qershor edhe prifti, i fshatit, po
i binte kembanes. Me te mbaruar, prifti sherbesen, e
thirme perjashta edh' e shtrenguam te tregonj® te ver-
tetën, edhe ne ndodhen andare ne fshat. Prifti na tha
te verteten, ge andaret Greke i shternguan te betohen,
ne kishe, per farosjen te Shqipëtarevet. Sa per anda-
re, tha, nuku jane dukur prej 2-3 dit, ne fshat te tyre.
Derguam priftin me nje nga shoket tane te theresin
myftarin, te fshatit, edhe plegesine ge te vine shpejt
ne obor te kishes.
de te gjith u fshehne perveg myftarit (goxhabashit
ose kryeplakut) edhe 4-5 pleqve te tjere, te cilet arthne
ne obor te kishes. Ketu u-beme pyetjet e duhura edhe
nga shterngimet kupetuam ge ishin te gjithe fajtore,
prandaj doqme shtepin' e Xhutit me magazen' e madhe,
o cila ishte depo me arm® e fisheke, te fshehura ne
qilar, shtepin' e te birit, shepin' e priftit edhe te më-
sonjesit, ngjitur me shkollen, se keta ishin gendra edhe
kreret te veperimevet, n'ate gark.
Nuku do t'e fsheh pa diftyer te vertejten, ge per-
para zjarit nuku paska tmer me i math! Lufta e te
tjera te kegia nuku jane as gjesendi perpara zjarit!
Edhe age me teper kur ja ve vete edh' e sheh me sy-
ge atje, pa dyshim, do te gienim andare edhe kishim
per te xbuluar gjerra te enteresagme !
Si muarme mjaft te ngrena edhe regulluam plla-
nin te goditjes, me te perenduar djelli, shkuam dyke
mare malet. Nje nate te tere kemi udhetuar ne per ca
majra edhe ripa, te cilat ishin per dhite. Me mundime
e rekullime, ku ketu e ku atje, nga te gdhiret munt-
me te arrime per mbi Kastanën.
Qendruam vetem sa muarme pakeze frymö edhe
ndezme nga nje cigare, pastaj me vrap rethuam fsha-
tin edhe Gergizi, une, Zemani, Abdyli, Itoja, Asimi,
Bajrami, Myftari edhe Maxari ryme brenda e shoket.
e tjere gendruan reth fshatit, dyke patur urdher ge as
njöri te mos linin te dilte perjashta. Nga ky urdher u
vra nje fshatar i cili ishte i shurdher e nuku degjojti.
Kejo dite ishte 3 Qershor edhe prifti, i fshatit, po
i binte kembanes. Me te mbaruar, prifti sherbesen, e
thirme perjashta edh' e shtrenguam te tregonj® te ver-
tetën, edhe ne ndodhen andare ne fshat. Prifti na tha
te verteten, ge andaret Greke i shternguan te betohen,
ne kishe, per farosjen te Shqipëtarevet. Sa per anda-
re, tha, nuku jane dukur prej 2-3 dit, ne fshat te tyre.
Derguam priftin me nje nga shoket tane te theresin
myftarin, te fshatit, edhe plegesine ge te vine shpejt
ne obor te kishes.
de te gjith u fshehne perveg myftarit (goxhabashit
ose kryeplakut) edhe 4-5 pleqve te tjere, te cilet arthne
ne obor te kishes. Ketu u-beme pyetjet e duhura edhe
nga shterngimet kupetuam ge ishin te gjithe fajtore,
prandaj doqme shtepin' e Xhutit me magazen' e madhe,
o cila ishte depo me arm® e fisheke, te fshehura ne
qilar, shtepin' e te birit, shepin' e priftit edhe te më-
sonjesit, ngjitur me shkollen, se keta ishin gendra edhe
kreret te veperimevet, n'ate gark.
Nuku do t'e fsheh pa diftyer te vertejten, ge per-
para zjarit nuku paska tmer me i math! Lufta e te
tjera te kegia nuku jane as gjesendi perpara zjarit!
Edhe age me teper kur ja ve vete edh' e sheh me sy-
— 96 —
te tënde! Vetëm kujtimi i kötij zjari edhe sot me dri-
theron shpirtin! Eshte gj® e lige edhe e veshtire, pran-
daj le te largohen nga zjari, gofte ne lufterat, dyke
perdorar te tjera menyra kundra armiqévet.
Po; lumterisht ose nga ana e Lotit, kete zjar e
§' paguam edhe me nje te mire. Me perpara se te vi-
mim zjare i porositme q® te nxjerin gdo gj® te gjalle
perjashta, qö te mos digjeshin. Kesisoj porositme edhe
ne tregetari Panajot Xhuti, po me te mare zjari per-
hapen flagët, me gjithe anëte, edhe ne mest te ulëri-
mevet, te njerezvet te shtepise, leshohet nje grua e re
e tmeruare, e cila dyke keputur leshrat hidhet per mbi
mua e bertet: Aman Kapitani; me digjet djali
ne dhome! Raqe tha fatzeza nëne edhe ra per dhe e
drunjosure !!!
Ah! g' ndjeva, un'i giori, ne këte zemer?! Mishrat
m'u drodhe si purteka, leshrat m'u ngritne perpjete
edhe humba gdo giykim! Abdyl Mersini, i cili ndodhe-
she prane meje edhe i cili kish djalen e vet lene ne
shtepi, me te degjuar kete gjeme, nga e dishperuara
nene, me vrap sulet ne mest te tymit e te flagëvet,
dyke veue jeten e tij ne rezik, ryn brenda, remben dja-
len edhe e shpeton nga vdekja!
Burreria, kaloresia edhe shpirtmadhesia e Abdylit
nuku ka shembëll edhe rëfim!!!
Gezimi tim, ge kam ndjere atehere, nuku tregonet
dot edhe valle do t' e shijonj nonjeherë. Sa per fatze-
zen nëne rembeu djalën dyke e pushtuar, si nonje dra-
gojke, qante nga gezimi. Qante e mjera se i shpëtojti
djali edhe zjari, ge kecente edh' i diqte shtepin®, nuku
i bënte as me te voglën pershtypje! Shpëtimi i djalit
nuku barabiteshe, per ate, me as gjesendi ne bote!
Si mbaruam me zjaret edhe, pas vendimit e ker-
kimit te komitetit Gjinokastris, duheshe te vrasem ose
varem dy shpirt degjohen te xbrazura prej pushkash,
jashte fshatit. U shtrengnam te shkojme se pandyhem
q® shoket leftonin me andarët ose me ushterine. Mu-
arme me vete priftin e myftarin e duallme perjashta,
te tënde! Vetëm kujtimi i kötij zjari edhe sot me dri-
theron shpirtin! Eshte gj® e lige edhe e veshtire, pran-
daj le te largohen nga zjari, gofte ne lufterat, dyke
perdorar te tjera menyra kundra armiqévet.
Po; lumterisht ose nga ana e Lotit, kete zjar e
§' paguam edhe me nje te mire. Me perpara se te vi-
mim zjare i porositme q® te nxjerin gdo gj® te gjalle
perjashta, qö te mos digjeshin. Kesisoj porositme edhe
ne tregetari Panajot Xhuti, po me te mare zjari per-
hapen flagët, me gjithe anëte, edhe ne mest te ulëri-
mevet, te njerezvet te shtepise, leshohet nje grua e re
e tmeruare, e cila dyke keputur leshrat hidhet per mbi
mua e bertet: Aman Kapitani; me digjet djali
ne dhome! Raqe tha fatzeza nëne edhe ra per dhe e
drunjosure !!!
Ah! g' ndjeva, un'i giori, ne këte zemer?! Mishrat
m'u drodhe si purteka, leshrat m'u ngritne perpjete
edhe humba gdo giykim! Abdyl Mersini, i cili ndodhe-
she prane meje edhe i cili kish djalen e vet lene ne
shtepi, me te degjuar kete gjeme, nga e dishperuara
nene, me vrap sulet ne mest te tymit e te flagëvet,
dyke veue jeten e tij ne rezik, ryn brenda, remben dja-
len edhe e shpeton nga vdekja!
Burreria, kaloresia edhe shpirtmadhesia e Abdylit
nuku ka shembëll edhe rëfim!!!
Gezimi tim, ge kam ndjere atehere, nuku tregonet
dot edhe valle do t' e shijonj nonjeherë. Sa per fatze-
zen nëne rembeu djalën dyke e pushtuar, si nonje dra-
gojke, qante nga gezimi. Qante e mjera se i shpëtojti
djali edhe zjari, ge kecente edh' i diqte shtepin®, nuku
i bënte as me te voglën pershtypje! Shpëtimi i djalit
nuku barabiteshe, per ate, me as gjesendi ne bote!
Si mbaruam me zjaret edhe, pas vendimit e ker-
kimit te komitetit Gjinokastris, duheshe te vrasem ose
varem dy shpirt degjohen te xbrazura prej pushkash,
jashte fshatit. U shtrengnam te shkojme se pandyhem
q® shoket leftonin me andarët ose me ushterine. Mu-
arme me vete priftin e myftarin e duallme perjashta,
— 97 --
kur atje mesojme ge shoket kishin xbrazur, per te mos
lene fshataret ge te delnin perjashta fshatit. Me kete
shkak u vra ay i shurdheri prej Muratit.
Si u mblothme gjithe shoket shkuam dyke mare
drejtimin te Koshovices, ca male te larte shume e to
forte, po, pa arrire ne rezet, hapet nje zjar i repte
kundra nesh ge do te na grinte te gjitheve. «jare e ha-
pne ca xhanderma edhe trimat e fshatit, te cilet ma-
nin gryken, me gene qö s'andejmi hidheshin andaret
ne Shipëri nga Greqia. Leftuam edhe atje nja dy ore
gier arrime te kuptonemi ge te mos vritemi me kot,
pastaj u ngjitme ne malet te Koshovices.
Te lodhur shume edhe te dermuar gendram te ge-
lodhemi pakeze edhe te hanim buke. Na suall dy mi-
shra te pjekura, djathe edhe kos kishtu ge u gostitme
mire. Pas te ngrenit mentonemi g'drejtim do te mir-
nim, po, me perpara se te shkojme, thote fergizi, du-
het te vrasim priftin, myhtarin e nj® tjater ge zume
ndane fhatit. Mire thone, ca nga shoket, po priftin
duhet te vrase Mihali.
Daheshe pa dyshim ge t'e vrisnja priftin, kur te
vendoseshe nga te gjithe, po une, dyke patur ne nje
menjtim Sulon nga Palavlia, Abdylin, Zemanin, As-
llanin edhe te tjere shoke, u kundershtuash me aresye
kundra ketyreve vrasje per këto shkake: q® pse nuku
i vrame ne fshat po tani 5 ore lark fshatit, e dyta
hëngren® buke bashke me neve, shogerisht, edhe zako-
ni i Shipëtarit nuku e pranon kurre kete. E treta,
thashe, ge kur t'i giene te vrar®, ne këto male plot
egersira, gdo te thone per neve? Pa dyshim qe i mu-
arm per te i rjepur, edhe athere ku na mbetet nderi
yne edhe i gjithe kombit?
Proponimi t' im pranohet prej gjithe, afer, shoke-
ve edhe u vendos lirimi i tyre. Kur u thame te mje-
reve go jane te lire e munt ge te shkonin, trtyre ty-
re, e verdhe dylle, u gel pakeze edhe deshnin te na
puthnin duart, po neve nuk' i lame. U dhame te ngrë-
ne, ge te kishin per udhes, edhe i porositm® ge t'u
kur atje mesojme ge shoket kishin xbrazur, per te mos
lene fshataret ge te delnin perjashta fshatit. Me kete
shkak u vra ay i shurdheri prej Muratit.
Si u mblothme gjithe shoket shkuam dyke mare
drejtimin te Koshovices, ca male te larte shume e to
forte, po, pa arrire ne rezet, hapet nje zjar i repte
kundra nesh ge do te na grinte te gjitheve. «jare e ha-
pne ca xhanderma edhe trimat e fshatit, te cilet ma-
nin gryken, me gene qö s'andejmi hidheshin andaret
ne Shipëri nga Greqia. Leftuam edhe atje nja dy ore
gier arrime te kuptonemi ge te mos vritemi me kot,
pastaj u ngjitme ne malet te Koshovices.
Te lodhur shume edhe te dermuar gendram te ge-
lodhemi pakeze edhe te hanim buke. Na suall dy mi-
shra te pjekura, djathe edhe kos kishtu ge u gostitme
mire. Pas te ngrenit mentonemi g'drejtim do te mir-
nim, po, me perpara se te shkojme, thote fergizi, du-
het te vrasim priftin, myhtarin e nj® tjater ge zume
ndane fhatit. Mire thone, ca nga shoket, po priftin
duhet te vrase Mihali.
Daheshe pa dyshim ge t'e vrisnja priftin, kur te
vendoseshe nga te gjithe, po une, dyke patur ne nje
menjtim Sulon nga Palavlia, Abdylin, Zemanin, As-
llanin edhe te tjere shoke, u kundershtuash me aresye
kundra ketyreve vrasje per këto shkake: q® pse nuku
i vrame ne fshat po tani 5 ore lark fshatit, e dyta
hëngren® buke bashke me neve, shogerisht, edhe zako-
ni i Shipëtarit nuku e pranon kurre kete. E treta,
thashe, ge kur t'i giene te vrar®, ne këto male plot
egersira, gdo te thone per neve? Pa dyshim qe i mu-
arm per te i rjepur, edhe athere ku na mbetet nderi
yne edhe i gjithe kombit?
Proponimi t' im pranohet prej gjithe, afer, shoke-
ve edhe u vendos lirimi i tyre. Kur u thame te mje-
reve go jane te lire e munt ge te shkonin, trtyre ty-
re, e verdhe dylle, u gel pakeze edhe deshnin te na
puthnin duart, po neve nuk' i lame. U dhame te ngrë-
ne, ge te kishin per udhes, edhe i porositm® ge t'u
- 98 -
thone te gjitheve ge te shohin punen e tyre e mos ceno-
jne nonje Shiptar, tjatersoj ishim te shtrënguar te per-
dornim masa te repta, kundra atyreve bashke me femijen.
U thame ge programi yne eshte per lirin' e te gji-
thevet edhe duhet te na perkrahin per te mbushur ke-
te gellim. Muar lamtumire, prej neve, edhe shkuan te
mjerët, po frika nuku u kish dale, prandaj ne gdo dy
pashe, kthenin kryet dyke pandehur mos i vrisnim ge
prapa! Lirimi e te kthyerit, te pashpresuar, te priftit
me shoke, ne fshat, beri nje bujo te madhe, keshtu ge
aqe perpara gjindjes si edhe perpara Yqmetit treguan
programin t'onë, vetëm per liri !
Neve ge nga Koshovica muarm malet edh' u rë-
zuam ne nje fshat, ne Camëri, ku blem® ca duhan e
ca plagka, pastaj shkuam ne malet e Sotiros. Keta ma-
le jane ca fortesa te forta e te larte shume, ku dbora
nuku tretet kurre. Eshati ishte ne nje perrua te thelle
shume dyke patur nje te vetime ruge, per te ryte e
per te dale nga fshati. Dirguam dy shoke per te u
thene te na sjellin giesendi te ngrëne edhe, pa fjale,
te vinin 34 shpirt, te zgjedhur, g® t® kuvendonin
me neve.
Ardhe njerezit me buke, po na lajmeruan ge per
mbi 200 ushtare u kishin vatur, dyke na kerkuar ne.
ve. Lejo lajme ishte e vertete, se pa shkuar shum®
kohe dukeshin fort mire ushtarët, kur muar te perpje-
tën e malit. Mirpo kejo e ardhure e ushterise, nuku
na bënte as nonj® pershtypje, ner ato male se duheshe.
uj® ushteri e madhe qe te leftonte me neve, prandal
rinim e verenim, fatzinte ushtare, kur ngjiteshin me
duar edhe me kembe, kur se neve, po te deshnim, i
vrisnim me gure!
Nje nga pamjet e gudigme, te natyres, na eshtë
gfaqure ate nate, kur rezoheshim nga malet e Sotiros.
U rezua, prej gellit, nje drite kage e madhe sa u tme-
ruam ge te gjithe. Une besonj ge ishte nonje trup ge-
llore, me gene go ne rezim te tij u degjua njö bugim
i math shum®.
thone te gjitheve ge te shohin punen e tyre e mos ceno-
jne nonje Shiptar, tjatersoj ishim te shtrënguar te per-
dornim masa te repta, kundra atyreve bashke me femijen.
U thame ge programi yne eshte per lirin' e te gji-
thevet edhe duhet te na perkrahin per te mbushur ke-
te gellim. Muar lamtumire, prej neve, edhe shkuan te
mjerët, po frika nuku u kish dale, prandaj ne gdo dy
pashe, kthenin kryet dyke pandehur mos i vrisnim ge
prapa! Lirimi e te kthyerit, te pashpresuar, te priftit
me shoke, ne fshat, beri nje bujo te madhe, keshtu ge
aqe perpara gjindjes si edhe perpara Yqmetit treguan
programin t'onë, vetëm per liri !
Neve ge nga Koshovica muarm malet edh' u rë-
zuam ne nje fshat, ne Camëri, ku blem® ca duhan e
ca plagka, pastaj shkuam ne malet e Sotiros. Keta ma-
le jane ca fortesa te forta e te larte shume, ku dbora
nuku tretet kurre. Eshati ishte ne nje perrua te thelle
shume dyke patur nje te vetime ruge, per te ryte e
per te dale nga fshati. Dirguam dy shoke per te u
thene te na sjellin giesendi te ngrëne edhe, pa fjale,
te vinin 34 shpirt, te zgjedhur, g® t® kuvendonin
me neve.
Ardhe njerezit me buke, po na lajmeruan ge per
mbi 200 ushtare u kishin vatur, dyke na kerkuar ne.
ve. Lejo lajme ishte e vertete, se pa shkuar shum®
kohe dukeshin fort mire ushtarët, kur muar te perpje-
tën e malit. Mirpo kejo e ardhure e ushterise, nuku
na bënte as nonj® pershtypje, ner ato male se duheshe.
uj® ushteri e madhe qe te leftonte me neve, prandal
rinim e verenim, fatzinte ushtare, kur ngjiteshin me
duar edhe me kembe, kur se neve, po te deshnim, i
vrisnim me gure!
Nje nga pamjet e gudigme, te natyres, na eshtë
gfaqure ate nate, kur rezoheshim nga malet e Sotiros.
U rezua, prej gellit, nje drite kage e madhe sa u tme-
ruam ge te gjithe. Une besonj ge ishte nonje trup ge-
llore, me gene go ne rezim te tij u degjua njö bugim
i math shum®.
— 99 —
Ndejme gier me te ngrysur ne malet e Sotiros,
dyke line te mjeret ushtare ge te na kerhonin neve,
pastaj, si henrgeme mire, a hothme, pertej, ne malet e
Libohoves. Dyke ecur, sig duhet, ne uje ruge te ngu-
shte arrime me te lindar djelli ne nje krua, ne rezet
te nji fshati to vogel. Ketu u gelothme pakeze edhe, si
ndezme cigaret, muarm te perpjeten gier duallme ne
malet, ku ndodheshin stanet.
Pas te vertiturit 2-3 dit, ne per stanet, me lutje
muntme te keputemi nga stanarët, te cilet dashnin te
rinim shume kohe midis tyre, e keshtu arrime ne stan
te garganit, per mbi Libohove. Mjerisht e gjetm® shu-
me te brengosur e te helmuar, mikun tone te shtrejte,
nga shkaku se u kishte ngjare nj® drame familjare,
fort'e tmeruare, ne shtepi te tyre!
Kejo drame ngjajti kesisoj: nje nga nuset e te bij-
vet kishte shkelur nderin dyke zene udhe te lige. Me
te u vertetuar me prova te plota, per mbi kete turp,
vendosne bashkerisht, me prindërit e nuses ge t'i vra-
sen te dy te dashurit. Nje here vendosur viret ne vepë-
rim vendimi, dyke i rojtur nj® brema kur u bashkuan,.
nuseja me te dashurin, edhe kesisoj i vran® ge te dy!
Vrasësit ishin i shoqi i gruas me dy te vellezërit
e tij, edhe me dy te kunetrit domethëne me te vëlle-
zerit e gruas! Kejo drame me guditi fort shume, per
menyren te mbushjes te denimit. Age me teper habi-
tesha kur i ati i se vrares, me djemte, kishin bagetine
te bashkuare me garganin edhe kishin nje dashuri te
madhe.
Ne stan te Garganit ardhe, prej Gjinokastre, Alit
Sferi, Alit Topulli edhe Bardhua, te cilët na suall edhe.
plagkat e nevojshme, q'i kishim porositur. Reta na su-
all lajme fort te enteresangme. Nje Oficer, bashke me
200 ushtare kishte ikur nga Manastiri, me program®
kryengritese, edhe® veperonte ne anët e Korges. Per ket®
gellim, na thone, komiteti i Korges u theret tö vini
sa me shpejte qe te hasi edhe te meruni vesh.
Pörveg ketyreve, na thone, nje njeri i derguar,.
Ndejme gier me te ngrysur ne malet e Sotiros,
dyke line te mjeret ushtare ge te na kerhonin neve,
pastaj, si henrgeme mire, a hothme, pertej, ne malet e
Libohoves. Dyke ecur, sig duhet, ne uje ruge te ngu-
shte arrime me te lindar djelli ne nje krua, ne rezet
te nji fshati to vogel. Ketu u gelothme pakeze edhe, si
ndezme cigaret, muarm te perpjeten gier duallme ne
malet, ku ndodheshin stanet.
Pas te vertiturit 2-3 dit, ne per stanet, me lutje
muntme te keputemi nga stanarët, te cilet dashnin te
rinim shume kohe midis tyre, e keshtu arrime ne stan
te garganit, per mbi Libohove. Mjerisht e gjetm® shu-
me te brengosur e te helmuar, mikun tone te shtrejte,
nga shkaku se u kishte ngjare nj® drame familjare,
fort'e tmeruare, ne shtepi te tyre!
Kejo drame ngjajti kesisoj: nje nga nuset e te bij-
vet kishte shkelur nderin dyke zene udhe te lige. Me
te u vertetuar me prova te plota, per mbi kete turp,
vendosne bashkerisht, me prindërit e nuses ge t'i vra-
sen te dy te dashurit. Nje here vendosur viret ne vepë-
rim vendimi, dyke i rojtur nj® brema kur u bashkuan,.
nuseja me te dashurin, edhe kesisoj i vran® ge te dy!
Vrasësit ishin i shoqi i gruas me dy te vellezërit
e tij, edhe me dy te kunetrit domethëne me te vëlle-
zerit e gruas! Kejo drame me guditi fort shume, per
menyren te mbushjes te denimit. Age me teper habi-
tesha kur i ati i se vrares, me djemte, kishin bagetine
te bashkuare me garganin edhe kishin nje dashuri te
madhe.
Ne stan te Garganit ardhe, prej Gjinokastre, Alit
Sferi, Alit Topulli edhe Bardhua, te cilët na suall edhe.
plagkat e nevojshme, q'i kishim porositur. Reta na su-
all lajme fort te enteresangme. Nje Oficer, bashke me
200 ushtare kishte ikur nga Manastiri, me program®
kryengritese, edhe® veperonte ne anët e Korges. Per ket®
gellim, na thone, komiteti i Korges u theret tö vini
sa me shpejte qe te hasi edhe te meruni vesh.
Pörveg ketyreve, na thone, nje njeri i derguar,.
- 100 —
enkas, prej Salih Butkes po u kerkon me gjithe anëte
per te ja dorzuar letren ne dore fergizit. Me sa mundme
te kupëtojme terthorisht, thanë, letra eshte nga Baba
Hyseni, i Melganit, i cili na theriste qe te vinim atje,
nje ore e me pare.
• Keto lajme me nj'ane na gezuan teper po, me tja-
ter anë, na kalle ne nje dyshim, dyke pandehur e be-
suar ge mos kerkonin me kete menyre te na shtinin
ne nonje gracke. Me gjithe keto duheshe, pa fjale, ge
te marim lajme te sigurta e te plota, prandaj vendos-
me qe te hidhemi ne Kolonje ku do te mireshim vesh
mire, me Kolonjen, Korgön edhe Manastirin, edhe do
te dinim gysh te veperonim.
kur tek rinim edhe bisedonim, mbi keto geshtje,
jen nje nga karaullat, (rojtesit) me orene 3 pas dreke,
e na lajmeron ge nje ushteri, mjaft' e madhe, duket
edhe po jen per kötej. Me vrap ngrihemi, perciellim
athetarët, edhe regullohemi dyke zine vënde te forta
per te leftuar. Nuku shkojti as pak kur duken ushta-
ret, ge ngjiteshin edhe perndaheshin me dysh, nje anë
ge te leftonte ne balle edhe tjatra ané te na mirte krahet.
Abdyl Kardhiqi me vrape hapi zjar®
, pa lene ush-
terine te mbushnj® planin, keshta ge u nis lufta e re-
gullshme. Nje ushtar trim guxojti te ngjitet, ne mest
te plumbaret, edhe te zere nje bregore te forte nga e
cila, po t'e zinin, zoteronin per mbi neve edhe ishim
ne rezik. Cergizi e gellon, dyke e shtrire per dhe, edhe
me vrap dergon 3 shoke q® te zine kete bregore.
Ushteria perbeheshe per mbi 200 ushtare edhe ke-
mi leftuare gier me orëne 8, kur u ngrys mire edhe nu-
ku dukeshe. Atehere zum®, nje nga nje, te higemi ge
te muntnim, sa ma shpeit, te kaperxenim te vetemën
udhe, ge ishte, edhe kesisoj te shpetonim.
nejo udhe ishte nje rip i ngushte shume, keshtu
ge, sikur te na kishin prere kete udhe, vetëm me 5
ushtare munt te na vrisnin. Kejo lufte ngjajti me 18
Qershor dyke mbetur 4 ushtare te vrare. Njehere te shpe-
tuar nga reziku i math, i ngushtesires, gendruam pa-
enkas, prej Salih Butkes po u kerkon me gjithe anëte
per te ja dorzuar letren ne dore fergizit. Me sa mundme
te kupëtojme terthorisht, thanë, letra eshte nga Baba
Hyseni, i Melganit, i cili na theriste qe te vinim atje,
nje ore e me pare.
• Keto lajme me nj'ane na gezuan teper po, me tja-
ter anë, na kalle ne nje dyshim, dyke pandehur e be-
suar ge mos kerkonin me kete menyre te na shtinin
ne nonje gracke. Me gjithe keto duheshe, pa fjale, ge
te marim lajme te sigurta e te plota, prandaj vendos-
me qe te hidhemi ne Kolonje ku do te mireshim vesh
mire, me Kolonjen, Korgön edhe Manastirin, edhe do
te dinim gysh te veperonim.
kur tek rinim edhe bisedonim, mbi keto geshtje,
jen nje nga karaullat, (rojtesit) me orene 3 pas dreke,
e na lajmeron ge nje ushteri, mjaft' e madhe, duket
edhe po jen per kötej. Me vrap ngrihemi, perciellim
athetarët, edhe regullohemi dyke zine vënde te forta
per te leftuar. Nuku shkojti as pak kur duken ushta-
ret, ge ngjiteshin edhe perndaheshin me dysh, nje anë
ge te leftonte ne balle edhe tjatra ané te na mirte krahet.
Abdyl Kardhiqi me vrape hapi zjar®
, pa lene ush-
terine te mbushnj® planin, keshta ge u nis lufta e re-
gullshme. Nje ushtar trim guxojti te ngjitet, ne mest
te plumbaret, edhe te zere nje bregore te forte nga e
cila, po t'e zinin, zoteronin per mbi neve edhe ishim
ne rezik. Cergizi e gellon, dyke e shtrire per dhe, edhe
me vrap dergon 3 shoke q® te zine kete bregore.
Ushteria perbeheshe per mbi 200 ushtare edhe ke-
mi leftuare gier me orëne 8, kur u ngrys mire edhe nu-
ku dukeshe. Atehere zum®, nje nga nje, te higemi ge
te muntnim, sa ma shpeit, te kaperxenim te vetemën
udhe, ge ishte, edhe kesisoj te shpetonim.
nejo udhe ishte nje rip i ngushte shume, keshtu
ge, sikur te na kishin prere kete udhe, vetëm me 5
ushtare munt te na vrisnin. Kejo lufte ngjajti me 18
Qershor dyke mbetur 4 ushtare te vrare. Njehere te shpe-
tuar nga reziku i math, i ngushtesires, gendruam pa-
- 101 —
keze te gelodhemi e ndezme nga nje cigare, dyke e
thethire fshehur ne gunat
Q'atje u-rezuam, ose me drejt u xvarosme, gjer
arrime ne rezet e maleve, edhe u hoqme ne Suh, ku
na priti Haxhi Hasha edhe na gostiti fort mire.
mo- mundur ku te vinim ndejme mbyllur gjithe at®
dite, ne nje mulli, e vetem Loti na mprojti, se nje
ushteri, prej 100 shpirt, shkojti per mbi neve po nuku
kerkuan e muar drejtimin te Permetit. Me te ngrysur
u hothme ne Lungeri, kundrejt Gjinokastres. Lungeria
eshte nje vënt fort i bukure, me fshatra te bukura e
te pasura, me njeres te ditur edhe me ujra shume. Kë-
tu pra kishim vendosur te perndaheshim per t'u or-
ganizuar me mire.
KRYE E X.
Hasja me Xhon Tyrqit
Lajmet qo muarme, te thirurit e Komitetit Korges
edhe perhapja e levizjes kombetare, ne shume ane, dy-
ke na pritur neve, ge t'i organizonin, na shternguan
te metonemi ge duhesh nje ndryshim per mbi veperi-
min tone.
Pas shume bisedimeve, vëndosm® ge te ndahemi
me dy geta, he per he, edhe pastaj me shume, pa si
per dita po na vinin shoke te rinj. Keshtu pra Asim
Aderi me 14 shoke do te veperonte ne anët e Gjino-
kastres, Delvines edhe kudo ge ishte nevoja, dyke u
ndare me 2-3 geta pas nevojes, Neve 18 shpirt mbetm®
me fergizin, gjer ne Kolonje, pastaj do te ndaheshim
ne 3-4 geta per te vepëruar.
Me te perenduar djelli u puthme edhe muarm lam-
tumire, njeri nga jatri, dyke shkuar Asimi ne drejtim
te tij edhe neve per ne Kolonje. Ditën e pare e shku-
am ne Cajup pastaj u hothme ne Nemergke, ne stan
te Fejzos Gjinokastres, nje atdhetar edhe njeri me mënt
e i mire, dyke na pritur e gostitur mire. Qe ketu der-
guam Reiz Lanen, ne Permet, me nje letre tek Aliu
keze te gelodhemi e ndezme nga nje cigare, dyke e
thethire fshehur ne gunat
Q'atje u-rezuam, ose me drejt u xvarosme, gjer
arrime ne rezet e maleve, edhe u hoqme ne Suh, ku
na priti Haxhi Hasha edhe na gostiti fort mire.
mo- mundur ku te vinim ndejme mbyllur gjithe at®
dite, ne nje mulli, e vetem Loti na mprojti, se nje
ushteri, prej 100 shpirt, shkojti per mbi neve po nuku
kerkuan e muar drejtimin te Permetit. Me te ngrysur
u hothme ne Lungeri, kundrejt Gjinokastres. Lungeria
eshte nje vënt fort i bukure, me fshatra te bukura e
te pasura, me njeres te ditur edhe me ujra shume. Kë-
tu pra kishim vendosur te perndaheshim per t'u or-
ganizuar me mire.
KRYE E X.
Hasja me Xhon Tyrqit
Lajmet qo muarme, te thirurit e Komitetit Korges
edhe perhapja e levizjes kombetare, ne shume ane, dy-
ke na pritur neve, ge t'i organizonin, na shternguan
te metonemi ge duhesh nje ndryshim per mbi veperi-
min tone.
Pas shume bisedimeve, vëndosm® ge te ndahemi
me dy geta, he per he, edhe pastaj me shume, pa si
per dita po na vinin shoke te rinj. Keshtu pra Asim
Aderi me 14 shoke do te veperonte ne anët e Gjino-
kastres, Delvines edhe kudo ge ishte nevoja, dyke u
ndare me 2-3 geta pas nevojes, Neve 18 shpirt mbetm®
me fergizin, gjer ne Kolonje, pastaj do te ndaheshim
ne 3-4 geta per te vepëruar.
Me te perenduar djelli u puthme edhe muarm lam-
tumire, njeri nga jatri, dyke shkuar Asimi ne drejtim
te tij edhe neve per ne Kolonje. Ditën e pare e shku-
am ne Cajup pastaj u hothme ne Nemergke, ne stan
te Fejzos Gjinokastres, nje atdhetar edhe njeri me mënt
e i mire, dyke na pritur e gostitur mire. Qe ketu der-
guam Reiz Lanen, ne Permet, me nje letre tek Aliu
— 102 —
Abdullahu, Tremishti, i cili kishte mare raajtjen te qy-
tetit. Aliut i shkruanin ge te mirte masat e duhura ge
tö hidheshin pertej Vioses, dyke e shkuar urën e Petres.
Aliu na pergjigjet ge na pret dyke na siguruar
qe mori gjithe masat e duhura, si me te vertet ge kish-
te vene njeres, me te dy anet, per te rrotur uren. Ngry-
sur arrime ne vëndin ku kishim dhene fjalën edhe, me
te dhene parollen, bashkonemi e shkojme anes qytetit,
gjer arrime ne ure. Me t® kaperxyer uren, te Petres,
shkuam ne giflig te Aliut, per mbi Tremishte, edhe me
vrap shkuam per ne Frasher.
Ne Frasher u hasm® me atdhetaret e me Dervish-
leret, nga te cilet mesuam go Oficeri kryengrites nuku
ishte tjater perveg se Niaziu beu i Resnjes. Niaziu
kishte ikur nga ushteria, pas mareveshjes ge kishte me
shoket, dyke mare 8 ushtare Shipëtare, me vete edhe
bente propagande ne Resnje, Prespe, Ohri edhe ishte
hedhur ne garkun e Staroves. Niaziu si kuvendojti me
shume atdhetare te Staroves edhe Korges, g'ishin nö
komitet, na shkrojti ge te haseshim per te u mare resh
ne nje bashkepunim, po, mjerisht, letra kur vinte per
ne Labëri neve vinim ne Toskeri,
Nga Frasheri u hothme ne Orgocke, ne shtipi te
Velishahut, ku na priti i vellaj i tij Aliu edhe, me
te ngëne pakeze buke, shkuam ne selenice, ne Xhezo
beu. Shtepia e tyre eshte nje nga te parat kombëta-
re, prandaj Xhezo beu na priti me gezim te math. Na
thote ge te gendrojme ne stan te tyreve per te mble-
dhur, nesër, krerët e Kolonjes ne nje mbledhje, se edhe
ata e kishin biseduar, midis tyre, per nje veperim, sig
duheshe. Pas fjales ge kishin bere, Kolonjaret, Xhezo
beu do te dilte kryengrites me 60 shpirt, po sa te ba
shkoheshin e kuvendonin me neve.
Ky proponim na pelgeu edhe gendruam ne stan,
ne malet e Vodices, ge neser brema te vendosim edhe
te lidhem nje besö, keshtu ge t' i jepnim Korges nie go-
ditje te mire, si ate ge kishim pregatitur per Gjino-
kastren. U-perndam® go te fleme kur, pa u gdhire mi-
Abdullahu, Tremishti, i cili kishte mare raajtjen te qy-
tetit. Aliut i shkruanin ge te mirte masat e duhura ge
tö hidheshin pertej Vioses, dyke e shkuar urën e Petres.
Aliu na pergjigjet ge na pret dyke na siguruar
qe mori gjithe masat e duhura, si me te vertet ge kish-
te vene njeres, me te dy anet, per te rrotur uren. Ngry-
sur arrime ne vëndin ku kishim dhene fjalën edhe, me
te dhene parollen, bashkonemi e shkojme anes qytetit,
gjer arrime ne ure. Me t® kaperxyer uren, te Petres,
shkuam ne giflig te Aliut, per mbi Tremishte, edhe me
vrap shkuam per ne Frasher.
Ne Frasher u hasm® me atdhetaret e me Dervish-
leret, nga te cilet mesuam go Oficeri kryengrites nuku
ishte tjater perveg se Niaziu beu i Resnjes. Niaziu
kishte ikur nga ushteria, pas mareveshjes ge kishte me
shoket, dyke mare 8 ushtare Shipëtare, me vete edhe
bente propagande ne Resnje, Prespe, Ohri edhe ishte
hedhur ne garkun e Staroves. Niaziu si kuvendojti me
shume atdhetare te Staroves edhe Korges, g'ishin nö
komitet, na shkrojti ge te haseshim per te u mare resh
ne nje bashkepunim, po, mjerisht, letra kur vinte per
ne Labëri neve vinim ne Toskeri,
Nga Frasheri u hothme ne Orgocke, ne shtipi te
Velishahut, ku na priti i vellaj i tij Aliu edhe, me
te ngëne pakeze buke, shkuam ne selenice, ne Xhezo
beu. Shtepia e tyre eshte nje nga te parat kombëta-
re, prandaj Xhezo beu na priti me gezim te math. Na
thote ge te gendrojme ne stan te tyreve per te mble-
dhur, nesër, krerët e Kolonjes ne nje mbledhje, se edhe
ata e kishin biseduar, midis tyre, per nje veperim, sig
duheshe. Pas fjales ge kishin bere, Kolonjaret, Xhezo
beu do te dilte kryengrites me 60 shpirt, po sa te ba
shkoheshin e kuvendonin me neve.
Ky proponim na pelgeu edhe gendruam ne stan,
ne malet e Vodices, ge neser brema te vendosim edhe
te lidhem nje besö, keshtu ge t' i jepnim Korges nie go-
ditje te mire, si ate ge kishim pregatitur per Gjino-
kastren. U-perndam® go te fleme kur, pa u gdhire mi-
- 103 -
re, vien nje karaulle e na thote ge nje usht eripo jen
nga Erseka!
Me vrap urdhron, Sergizi, te giohen shokët e te
zene vende te forta. Xgjohemi te gjithe po kur shohim
ge nje nga shoket, Bash Qaushi, nje Tyrk, na mun-
gonte. Ky Bash Gaush kishte ikur prej ushterise, ne
Gjinokastre, edhe dyke kerkuar, andej këtej, nga Shqi-
petarit kombetare mundi te benje te njojture edhe t'u
lutet go t'e bashkonin me neve. U-kishte ardhur keg
edhe na e derguan ne mal me nje njeri e me nje let-
re rekomandimi.
Mbetme te habitur, per shogerimin te kötij Bash
Caushi, Tyrku, po me gene teper i rekomanduar, edhe
pas thenievet te tij q® gjoja i kishin ngarkuar nje faj
te math, kur Oficerit vete e kishin veeruar, e pra-
nuam. Pas zakonit Shqipëtar e donim, nderonim edh'
e ruanim me teper se veten t'ëne. Mjerisht dolli i pa-
bes® ose me mire mbushi detyren e tij, se ndofta per
kete gellim u bashkua me neve, me dijen te Kuman-
dantit te tij!
Kur kishim rene te flem®, Bash Caushi, ngrihet
fshehtazi edhe, pa verejtur karaullat, shkon ne Erseke
ku na trathëtojti! Trathëtin' e tij e kupetuam vetem
atehere kur e kerkuam me gjithe anëte, dyke patur
frike se mos e kish zene gjumi edhe binte ne dore te
ushterise, po nuku e gjetm®, ishim pra sigur g® Bash
Caushi na kish trathetuar.
Ishte 3 Korik kejo dite, keshtu ge me vrap zume
vende edhe si u regulluam ju pergjigime zjarit te ar-
mikat. Me gjithe ge ishte nje ushteri, prej 70-80 shpirt,
kishin mare ndihmes edhe civille, po, dyke pare q®
nuku na thyenin e farosnin dot, derguan e ne Korge
per ushteri. Pas pake kohe shohim talige, (gere) araba
edhe kuaj plot me ushtare, nga Korça, edhe me vrap
i kalle ne lufte.
Lufta nisi me orëne 6 te mëngjezit edhe mbajti
gjer me orëne 6 te ngrysurit, kur neve zume dale nga
dale g® te higemi, per te siguruar ikjen. Nö kete luf-
re, vien nje karaulle e na thote ge nje usht eripo jen
nga Erseka!
Me vrap urdhron, Sergizi, te giohen shokët e te
zene vende te forta. Xgjohemi te gjithe po kur shohim
ge nje nga shoket, Bash Qaushi, nje Tyrk, na mun-
gonte. Ky Bash Gaush kishte ikur prej ushterise, ne
Gjinokastre, edhe dyke kerkuar, andej këtej, nga Shqi-
petarit kombetare mundi te benje te njojture edhe t'u
lutet go t'e bashkonin me neve. U-kishte ardhur keg
edhe na e derguan ne mal me nje njeri e me nje let-
re rekomandimi.
Mbetme te habitur, per shogerimin te kötij Bash
Caushi, Tyrku, po me gene teper i rekomanduar, edhe
pas thenievet te tij q® gjoja i kishin ngarkuar nje faj
te math, kur Oficerit vete e kishin veeruar, e pra-
nuam. Pas zakonit Shqipëtar e donim, nderonim edh'
e ruanim me teper se veten t'ëne. Mjerisht dolli i pa-
bes® ose me mire mbushi detyren e tij, se ndofta per
kete gellim u bashkua me neve, me dijen te Kuman-
dantit te tij!
Kur kishim rene te flem®, Bash Caushi, ngrihet
fshehtazi edhe, pa verejtur karaullat, shkon ne Erseke
ku na trathëtojti! Trathëtin' e tij e kupetuam vetem
atehere kur e kerkuam me gjithe anëte, dyke patur
frike se mos e kish zene gjumi edhe binte ne dore te
ushterise, po nuku e gjetm®, ishim pra sigur g® Bash
Caushi na kish trathetuar.
Ishte 3 Korik kejo dite, keshtu ge me vrap zume
vende edhe si u regulluam ju pergjigime zjarit te ar-
mikat. Me gjithe ge ishte nje ushteri, prej 70-80 shpirt,
kishin mare ndihmes edhe civille, po, dyke pare q®
nuku na thyenin e farosnin dot, derguan e ne Korge
per ushteri. Pas pake kohe shohim talige, (gere) araba
edhe kuaj plot me ushtare, nga Korça, edhe me vrap
i kalle ne lufte.
Lufta nisi me orëne 6 te mëngjezit edhe mbajti
gjer me orëne 6 te ngrysurit, kur neve zume dale nga
dale g® te higemi, per te siguruar ikjen. Nö kete luf-
- 104 -
te nuku u vra as u plagos nonj shoke, nga ushtaret
nuku mesuam sigurisht po, sig na thane, ishin vrar®
3 edhe plagosur 5. Herohet ne kite lufte u treguan
Remziu edhe Reizi dyke liftuar si burrat e gemoçme!
Si u hoqme ne nje mal te forte, ge ku verenim
pritat ge na benin, reth Qafezezit e gietke, ndejme gjer
sa u ngrys mire edhe pastaj, dyke u hedhur ne Blush
e dyke kaperxyer lumin, arrime nga te gdhiret ne But-
ke, ne shtepi te Salihut, nje nga kombëtarët luftëtar®
per gellimin te shenjte.
Salihu u gezua, pa mase, kur na pa ge shpetuam
faqebardhe nga lufta edhe me vrap porositi te na nxje-
rin te ngëne, te cilen e hengreme me kembe se ishim
te urtuar, edhe shkuam per ne Kozel, ne Refati, ku
zuri te hapeshe dita mire. Salihu na porositi q® te mos
vonojme po te hidhemi ne Tege te Melganit per te na
bashkuar Baba Hyseni me Niazi bene.
Ne Kozel nuku ndejme perveg sa u gelothme, pa-
keze, edhe u ngjitme ne malet, ku ishin stanet te Pi-
tulit edhe Salihut, ne gafe te Kazanit. Këtu mballos-
me opingat, se ishim bathur, edhe si hëngreme mire
shkuam, me te ngrysur, per mest Boboshtices edhe ar-
rime ne mingjes ne Melgan,
Atje u gelothm® ate dite, se ishim te dermuar,
edhe na ardhe prej Korge Tasi Gramenua, Hasan beu,
Kristaq Aristidhi, Skindo be Pojani e te tjere, te ci-
lët na than® se presem Oilken e nja dy te tjere ge te
shogeronen me neve. Ne Korge, per neve, kishin bur-
gosur Gaqi Thanas Vison, Lazo Progrin, Vangjel Gji-
ken e te tjere po vazhdonin. Te mjerit Vangjel Gji-
kes i kishte shitur geveria gjithe plagkat te magazise
ne tellall.
Do te rinim per te pritur Oilkën edhe te bashko-
heshim me Jaup be Dishnicën, i cili vepëronte ne De-
voll, po Baba Hyseni na thote te shkojme, pa humbur
kohe, ne Goce, ku ndodheshe Demo Emini me 4 sho-
ke, edhe q'atje te vinim ne Starove per te u hasur
me Niazi bene.
te nuku u vra as u plagos nonj shoke, nga ushtaret
nuku mesuam sigurisht po, sig na thane, ishin vrar®
3 edhe plagosur 5. Herohet ne kite lufte u treguan
Remziu edhe Reizi dyke liftuar si burrat e gemoçme!
Si u hoqme ne nje mal te forte, ge ku verenim
pritat ge na benin, reth Qafezezit e gietke, ndejme gjer
sa u ngrys mire edhe pastaj, dyke u hedhur ne Blush
e dyke kaperxyer lumin, arrime nga te gdhiret ne But-
ke, ne shtepi te Salihut, nje nga kombëtarët luftëtar®
per gellimin te shenjte.
Salihu u gezua, pa mase, kur na pa ge shpetuam
faqebardhe nga lufta edhe me vrap porositi te na nxje-
rin te ngëne, te cilen e hengreme me kembe se ishim
te urtuar, edhe shkuam per ne Kozel, ne Refati, ku
zuri te hapeshe dita mire. Salihu na porositi q® te mos
vonojme po te hidhemi ne Tege te Melganit per te na
bashkuar Baba Hyseni me Niazi bene.
Ne Kozel nuku ndejme perveg sa u gelothme, pa-
keze, edhe u ngjitme ne malet, ku ishin stanet te Pi-
tulit edhe Salihut, ne gafe te Kazanit. Këtu mballos-
me opingat, se ishim bathur, edhe si hëngreme mire
shkuam, me te ngrysur, per mest Boboshtices edhe ar-
rime ne mingjes ne Melgan,
Atje u gelothm® ate dite, se ishim te dermuar,
edhe na ardhe prej Korge Tasi Gramenua, Hasan beu,
Kristaq Aristidhi, Skindo be Pojani e te tjere, te ci-
lët na than® se presem Oilken e nja dy te tjere ge te
shogeronen me neve. Ne Korge, per neve, kishin bur-
gosur Gaqi Thanas Vison, Lazo Progrin, Vangjel Gji-
ken e te tjere po vazhdonin. Te mjerit Vangjel Gji-
kes i kishte shitur geveria gjithe plagkat te magazise
ne tellall.
Do te rinim per te pritur Oilkën edhe te bashko-
heshim me Jaup be Dishnicën, i cili vepëronte ne De-
voll, po Baba Hyseni na thote te shkojme, pa humbur
kohe, ne Goce, ku ndodheshe Demo Emini me 4 sho-
ke, edhe q'atje te vinim ne Starove per te u hasur
me Niazi bene.
— 105 —
Me Baba Hysenin biseduam, gjer e gjate, mbi
geshitjet kombetare edhe vecanërisht mbi hasjen tone
me Niazi bene edhe gellimin te tij, me gene ge neve
nukn kishim dije te sigurte, per këte. Baba Hyseni
na thotis ge edhe Niaziu githe programin tone ka,
prandaj e kemi perkrahur ge te benj® propagande edhe
shoke. Sa per nonje frike nga Niaziu te mos kini se
me ka dhene besa besen si Shiptar go eshte, andaj
udhe te mbare edhe Zoti me juve.
I puthme doren Baba Hysenit edhe shkuam te
bushkuar me Islam bene, te Goges, per ne Goge. Go-
ga eshte ne nje vent fort te bukur, me ujra shume, me
dhe pjellor edhe me pyje te dushkta. Na pritne edhe
na gostitne fort mire, edhe ketu gjetm® Demo Emin
Nivicen me 4 shoke, te cilet deshnin te na shoqronin.
Sergizi nuku deshte, se njiheshin ge perpara, po une ju
luta shame, me gene ne vënt te huaj, keshtuqe i pranuam.
Me te prenduar djelli muarm lamtumire, nga mi-
qte, edhe shkuam per ne Poradee. Nuku kisha shku-
are kurre ne keto vise, po kisha degjuare ge jane fort
te bukura, edhe me te drejte munt te thom qe jane
jo te bukura po jan® panorame. Pyje te veshure me
dushk, peme, ujera, göshtenja edhe fusha pjellore. Pas
nje udhetimi arrime edhe gendruam ne pyll te Pirgut,
ku duheshe te vinte Niazi beu qe te haseshim edhe
kuvendonim.
Me te vertejt, pas dy ore, shohim te vine 5 kalo-
res, te cilët ishin 2 Oficer®, nje Policie, Arsllan beu
kryekatundari i Poradecit, Jashar be Starova, edhe dy
suvarinj prapa. Si pershëndoshemi na thone qe Niazi
bene t'e ndjejme, se nga punërat e shuma nuku ardhi
dot, po na pret ne Poradec. Rame ne bisedim edhe nj®
nga Oficeret, i gojtur Remzi be, hapi programin per
te na e shtruar neve. Thote ge programi gendron ne
Konstitucion (Konshtut®) te lire, nje jesine per gjithe
kombet, te mbreterise, dituria ne gjuhe amtare, te gdo
kombi, drejtesia edhe shume gjerra, per te permiresuar
rrojtjen e popujvet. Pas programit edhe rregullit g®
Me Baba Hysenin biseduam, gjer e gjate, mbi
geshitjet kombetare edhe vecanërisht mbi hasjen tone
me Niazi bene edhe gellimin te tij, me gene ge neve
nukn kishim dije te sigurte, per këte. Baba Hyseni
na thotis ge edhe Niaziu githe programin tone ka,
prandaj e kemi perkrahur ge te benj® propagande edhe
shoke. Sa per nonje frike nga Niaziu te mos kini se
me ka dhene besa besen si Shiptar go eshte, andaj
udhe te mbare edhe Zoti me juve.
I puthme doren Baba Hysenit edhe shkuam te
bushkuar me Islam bene, te Goges, per ne Goge. Go-
ga eshte ne nje vent fort te bukur, me ujra shume, me
dhe pjellor edhe me pyje te dushkta. Na pritne edhe
na gostitne fort mire, edhe ketu gjetm® Demo Emin
Nivicen me 4 shoke, te cilet deshnin te na shoqronin.
Sergizi nuku deshte, se njiheshin ge perpara, po une ju
luta shame, me gene ne vënt te huaj, keshtuqe i pranuam.
Me te prenduar djelli muarm lamtumire, nga mi-
qte, edhe shkuam per ne Poradee. Nuku kisha shku-
are kurre ne keto vise, po kisha degjuare ge jane fort
te bukura, edhe me te drejte munt te thom qe jane
jo te bukura po jan® panorame. Pyje te veshure me
dushk, peme, ujera, göshtenja edhe fusha pjellore. Pas
nje udhetimi arrime edhe gendruam ne pyll te Pirgut,
ku duheshe te vinte Niazi beu qe te haseshim edhe
kuvendonim.
Me te vertejt, pas dy ore, shohim te vine 5 kalo-
res, te cilët ishin 2 Oficer®, nje Policie, Arsllan beu
kryekatundari i Poradecit, Jashar be Starova, edhe dy
suvarinj prapa. Si pershëndoshemi na thone qe Niazi
bene t'e ndjejme, se nga punërat e shuma nuku ardhi
dot, po na pret ne Poradec. Rame ne bisedim edhe nj®
nga Oficeret, i gojtur Remzi be, hapi programin per
te na e shtruar neve. Thote ge programi gendron ne
Konstitucion (Konshtut®) te lire, nje jesine per gjithe
kombet, te mbreterise, dituria ne gjuhe amtare, te gdo
kombi, drejtesia edhe shume gjerra, per te permiresuar
rrojtjen e popujvet. Pas programit edhe rregullit g®
- 106 -
kane, thote, duhet te betohemi edhe neve per mbi ke-
te program.
Me gene une me plak me lane ge te pergjigjem,
se ne bisedim, nga ana tone, ishin gergizi, une edhe
Abdyli, keshtu ge u thom ge sa per te betuar jemi be-
tuar me marre hutat edhe malet, prandaj nuku munt
te betohemi sö rish, kur se Z. uaj tani u gfaqte.
Sa per programin jemi ne nje bashkim te plote,
me ndryshimin vetem te kesaj pike, e cila gendron qe
Shiperia te sundohet vete vetiu me nje Guvernator,
te dërguar prej Sulltanit.
Remzi beu thote q® Xhemieti mban shum® ne
kombi Shipëtar edhe pa dyshim do te mbushnj® gjithe
deshirat edhe kerkimet te Shipetarevet, prandaj na
fton ne Poradee ku na priste Niazi beu.
Niazi beu, sig na than® Jashar beu edhe Arsllan
beu, ishte deshperuar edhe mirzitur, me ne funt, nga
Xhon Tyrqit, me gene ge nuku e kushin giyrmuar,
prandaj vendosi te punonte si Shipëtar per Shiperine.
Me ket® program po fitonte simpathine, te Shipëtare-
vet, te cilet e besonin edh' e gyrmonin. Mbi kete pro-
gram, pra, na shkojti edhe neve ge te vinim te hase-
mi, per nji bashkepunim ne nje fushe me te gjerre.
Mjerisht, fati ose me mire shtrengimi, i ndryshoj-
ti punerat pernjerjesh. Dyke pare Xhon Tyrgit ge le-
vizja Shipëtare po perhapeshe per nje kryengritje te
pergjitheshme, veperimi i Niazi beut me Shipëtarët
edhe lufterat e fundit, te Libohoves edhe Vodices, kur
me kage ushteri, ge ish dörguar kundra nesh, nuku
munt te na faroste, i shternguam te sjellin lirine, te
papandehur, edhe kesisoj gjithe Tyrqit fanatike, te
Sulltan Hamitit, u kthyen edhe ne nje dite u bëne
Xhonër edhe shpëtimtar® ! ! !
kane, thote, duhet te betohemi edhe neve per mbi ke-
te program.
Me gene une me plak me lane ge te pergjigjem,
se ne bisedim, nga ana tone, ishin gergizi, une edhe
Abdyli, keshtu ge u thom ge sa per te betuar jemi be-
tuar me marre hutat edhe malet, prandaj nuku munt
te betohemi sö rish, kur se Z. uaj tani u gfaqte.
Sa per programin jemi ne nje bashkim te plote,
me ndryshimin vetem te kesaj pike, e cila gendron qe
Shiperia te sundohet vete vetiu me nje Guvernator,
te dërguar prej Sulltanit.
Remzi beu thote q® Xhemieti mban shum® ne
kombi Shipëtar edhe pa dyshim do te mbushnj® gjithe
deshirat edhe kerkimet te Shipetarevet, prandaj na
fton ne Poradee ku na priste Niazi beu.
Niazi beu, sig na than® Jashar beu edhe Arsllan
beu, ishte deshperuar edhe mirzitur, me ne funt, nga
Xhon Tyrqit, me gene ge nuku e kushin giyrmuar,
prandaj vendosi te punonte si Shipëtar per Shiperine.
Me ket® program po fitonte simpathine, te Shipëtare-
vet, te cilet e besonin edh' e gyrmonin. Mbi kete pro-
gram, pra, na shkojti edhe neve ge te vinim te hase-
mi, per nji bashkepunim ne nje fushe me te gjerre.
Mjerisht, fati ose me mire shtrengimi, i ndryshoj-
ti punerat pernjerjesh. Dyke pare Xhon Tyrgit ge le-
vizja Shipëtare po perhapeshe per nje kryengritje te
pergjitheshme, veperimi i Niazi beut me Shipëtarët
edhe lufterat e fundit, te Libohoves edhe Vodices, kur
me kage ushteri, ge ish dörguar kundra nesh, nuku
munt te na faroste, i shternguam te sjellin lirine, te
papandehur, edhe kesisoj gjithe Tyrqit fanatike, te
Sulltan Hamitit, u kthyen edhe ne nje dite u bëne
Xhonër edhe shpëtimtar® ! ! !
- 107 -
KRYE E XI.
Prokllamimi 1 lirise
Pas bisedimit edhe mareveshjes ge bime me Ofi-
‹seret, ne pyll te Pirgut, vume ca mishra te pjekura
dyke ngren® e defryer, bashkerisht, per kujtim te ba-
shkimit edhe te villazerise. Pa fjale qe u ngritne edhe
kupa me vere, te sjelle nga Poradeci, per lirine edhe
per shendet te popujve. Si hengreme mire shkuam edhe
neve ne Poradec, dyke kenduar edhe xbrazur arme.
Ate dite beheshe treg, ne Poradec, prandaj fsha-
tarët habiteshin edhe bashkoheshin me neve dyke ber-
titur: rrofte liria! Me te ryre ne Poradec na lajme-
rojne ge Niazi beu, i thirur me teligraf, shkojti ne
Ohri ku na priste edhe neve q® te vinim. Këto te
vertitura nuku na pelgenin as pak, keshtu g® mbli-
dhemi ne nje bisedim ku muar ane edhe nga krerët
kombetare te Staroves edhe garkeve.
Bisedimi yne ishte mbi te vajturit tone ne Ohri,
ku nuku kishim bere nonje njojtje ose lidhje me Shqi-
petaret. Krerët te Staroves e muar persiper ge as nje
frike ose dyshim te mos kemi, me gene q® Niaziu ka
bese Shipetari, edhe per siguri te plote do te vime
edhe nga neve bashk®. Dyke mbetur ne këte vëndim
hengreme buke edhe ryme ne per kaiket, pa gelodhur
mire, edhe shkuam ne Ohri.
Bukurine naryrishte, te ketyreve vende, me lige-
nin (gjolin) te bukur ge ka, nuku munt kurre t'e
pershkruanj edhe zugrafis dot, me gene jashte fugis®
t' ime, se bukuria e ketyreve vënde kaperxen do pa-
norame te botes!
Dyke rahur lopatat kaikginjte, ne bugim te kën-
geve, arrime pa gdhire ne Ohri edhe na perndane ne
3-4 konake. Ne mëngjes na lajmeron Kollazi Remzi
beu, i cili na kishte bashkuar, q® Niazi beu ka vatur
ne Resnje po neser ka per te ardhur. Perveg kesaj na
thote ge te pregatitemi per te vajtur ne Yqmet, se
KRYE E XI.
Prokllamimi 1 lirise
Pas bisedimit edhe mareveshjes ge bime me Ofi-
‹seret, ne pyll te Pirgut, vume ca mishra te pjekura
dyke ngren® e defryer, bashkerisht, per kujtim te ba-
shkimit edhe te villazerise. Pa fjale qe u ngritne edhe
kupa me vere, te sjelle nga Poradeci, per lirine edhe
per shendet te popujve. Si hengreme mire shkuam edhe
neve ne Poradec, dyke kenduar edhe xbrazur arme.
Ate dite beheshe treg, ne Poradec, prandaj fsha-
tarët habiteshin edhe bashkoheshin me neve dyke ber-
titur: rrofte liria! Me te ryre ne Poradec na lajme-
rojne ge Niazi beu, i thirur me teligraf, shkojti ne
Ohri ku na priste edhe neve q® te vinim. Këto te
vertitura nuku na pelgenin as pak, keshtu g® mbli-
dhemi ne nje bisedim ku muar ane edhe nga krerët
kombetare te Staroves edhe garkeve.
Bisedimi yne ishte mbi te vajturit tone ne Ohri,
ku nuku kishim bere nonje njojtje ose lidhje me Shqi-
petaret. Krerët te Staroves e muar persiper ge as nje
frike ose dyshim te mos kemi, me gene q® Niaziu ka
bese Shipetari, edhe per siguri te plote do te vime
edhe nga neve bashk®. Dyke mbetur ne këte vëndim
hengreme buke edhe ryme ne per kaiket, pa gelodhur
mire, edhe shkuam ne Ohri.
Bukurine naryrishte, te ketyreve vende, me lige-
nin (gjolin) te bukur ge ka, nuku munt kurre t'e
pershkruanj edhe zugrafis dot, me gene jashte fugis®
t' ime, se bukuria e ketyreve vënde kaperxen do pa-
norame te botes!
Dyke rahur lopatat kaikginjte, ne bugim te kën-
geve, arrime pa gdhire ne Ohri edhe na perndane ne
3-4 konake. Ne mëngjes na lajmeron Kollazi Remzi
beu, i cili na kishte bashkuar, q® Niazi beu ka vatur
ne Resnje po neser ka per te ardhur. Perveg kesaj na
thote ge te pregatitemi per te vajtur ne Yqmet, se
— 108 —
kishte arriré natën fermani, nga Stambolli, prej Sull-
tanit qe jepte Konshtutën me nje liri t® plote, keshtu
qe do te këndohet, perpara popullit, ne Yqmet.
Keto gjerra na dukeshin si ca peralla, prej të Ka-
limasé, edhe na kalle ne nje dyshim te math, prandaj
u mblothmé qe te keshillohemi edhe mejtonemi mirë
që ç' masa munt te mernim, ne gofté ge na böheshe
nonj® gracke, per te mbetur historike. Vendosm® pra,
q®, me te vajtur nê Yqmet, te ndahemi nga 2-3 ne nje
vënt edhe ne te parën levizje te lëftonim, si Shgipetar®,
me gjashtorët, bombat edhe me kamat, me gënë q®
mauzörkat i kishim lënë në per konaköt, gjer te mos
mbeteshe as nje, prej neve, edhe te mos vinim per
dijame geni!
Ishte 10 Korik edhe më orëne 10 u mblothmë
edhe shkuam nö Yqmet. Ketu ishin mbledhur gjith®
zyrtarët, Kryefetarët edhe gjithe populli i Ohris® dyke
pritur me padurim te shekonje e degjonj® g'nuku kishte
shekuar edhe dëgjuar nonjëhere. Si böri lutjen Myftiu,
u ngri Kajmekami (Nenë prefekti) edhe legiti fermanin
te Sulltanit, me te cilin i dhuronte popullit nj® Kon-
shtute te lire, me,njejesine, drejtesine edhe liri të plot®
gjithe kombevet te Imperatorise.
Nuku di edhe as g® munda t'e kapëtonj shkakun
te asaj Itohtesire, me te cilen u prit fermani 1 Konshtutes,
Jo vetem nga ana tone po pergjitherisht nga gjithe
gjindja, e perbëre nga shume kombe e fe. Ne vënt te
enthusiazmit edhe gezimit, per spalljen te lirisë, he-
shitja zotërojti, perveg ca te pakave bërtime me rrofte
Pidishahu! rofte liria! Pas ceremonise hym® brenda
per te dhen® urimet tona zyrtarevet, te cilët na gostitne
me cigare edhe llokume.
Duallm® edhe kur shohim te na presin, per te u
njojtur, ca atdhetare te zjarte, prej Ohrie, te cilët na
shötitnë ne per gytet, dyke mbetur teper te kenaqur.
Nga këto mësuam, gjer e gjate, gysh nuku ishin bash-
kuar me Xhon Tyrqit, te cilët nga frika e Shqipeta-
rêve perdore gjithe mënyrat edhe suall lirinë. Me gënë
kishte arriré natën fermani, nga Stambolli, prej Sull-
tanit qe jepte Konshtutën me nje liri t® plote, keshtu
qe do te këndohet, perpara popullit, ne Yqmet.
Keto gjerra na dukeshin si ca peralla, prej të Ka-
limasé, edhe na kalle ne nje dyshim te math, prandaj
u mblothmé qe te keshillohemi edhe mejtonemi mirë
që ç' masa munt te mernim, ne gofté ge na böheshe
nonj® gracke, per te mbetur historike. Vendosm® pra,
q®, me te vajtur nê Yqmet, te ndahemi nga 2-3 ne nje
vënt edhe ne te parën levizje te lëftonim, si Shgipetar®,
me gjashtorët, bombat edhe me kamat, me gënë q®
mauzörkat i kishim lënë në per konaköt, gjer te mos
mbeteshe as nje, prej neve, edhe te mos vinim per
dijame geni!
Ishte 10 Korik edhe më orëne 10 u mblothmë
edhe shkuam nö Yqmet. Ketu ishin mbledhur gjith®
zyrtarët, Kryefetarët edhe gjithe populli i Ohris® dyke
pritur me padurim te shekonje e degjonj® g'nuku kishte
shekuar edhe dëgjuar nonjëhere. Si böri lutjen Myftiu,
u ngri Kajmekami (Nenë prefekti) edhe legiti fermanin
te Sulltanit, me te cilin i dhuronte popullit nj® Kon-
shtute te lire, me,njejesine, drejtesine edhe liri të plot®
gjithe kombevet te Imperatorise.
Nuku di edhe as g® munda t'e kapëtonj shkakun
te asaj Itohtesire, me te cilen u prit fermani 1 Konshtutes,
Jo vetem nga ana tone po pergjitherisht nga gjithe
gjindja, e perbëre nga shume kombe e fe. Ne vënt te
enthusiazmit edhe gezimit, per spalljen te lirisë, he-
shitja zotërojti, perveg ca te pakave bërtime me rrofte
Pidishahu! rofte liria! Pas ceremonise hym® brenda
per te dhen® urimet tona zyrtarevet, te cilët na gostitne
me cigare edhe llokume.
Duallm® edhe kur shohim te na presin, per te u
njojtur, ca atdhetare te zjarte, prej Ohrie, te cilët na
shötitnë ne per gytet, dyke mbetur teper te kenaqur.
Nga këto mësuam, gjer e gjate, gysh nuku ishin bash-
kuar me Xhon Tyrqit, te cilët nga frika e Shqipeta-
rêve perdore gjithe mënyrat edhe suall lirinë. Me gënë
- 109 -
q® afroheshe dreka u-perndame, dyke na shpëne nje
kombetar i ri, Mustafaj, ne vendin ku na kishin pre-
gatitur dreken.
Ne kete drek® zyrtare ishin gjithe Oficeret me
Remzi bene, no krye, nga ana e Katundaris® edhe ca
te pake zyrtare te tjere. Pa fjale qe ne këte festim du-
heshe dëftyer dyke ngritur gotat per shentet te perp e-
kesvet te kösaj lirie. Kenduun per memedhen, per me-
/ medhen® e te tjera könge trimnore, kur Gergizi ngri-
het edhe na mbleth te gjithe ne valle dyke kenduar
këte king® :
Shiperi moj Shiperi; Shqipëri pes Vilajete
Pse s' u perpoge per vete po per shume ti milete! etj.
U mallëngjyesh kage teper nga kejo kenge, e ci-
la me pikelloti ne zemer, sa nuku durova dot, po u hoga
me nj'aue edhe pa dashur zura te ganj si nonje foshnje!
Ne kete ore muarme nga Niazi beu nje telegramne
me urime edhe na fonte ne Resnje. Arabate, taliget e
kuajt per te shkuar ishin gati, me gene ge edhe neve
u beme 50 shpirt me shokit e Staroves e te tjere ge
na u bashkuam, keshta ge ngrysur arrime ne Resnje,
kur gjindja po festonte ne bugim te daulleve edhe te
zurnave. Na kishin dale per te pritur me drita edhe
pastaj na perndane ne per konaket, dyke mbetur une,
Sergizi, Abdyli edhe Lemani ne nje konak, ku ardhi
edhe Niazi beu ge hengrime buke se bashku.
Nga fisionomia e nga jalöt, Niazi beu, m'u duk
nje burre i mire edhe patriot me to vertejt, po, mje-
risht, e kishin fituar Xhon Tyrqit. Madhöshti tek ky
patriot nuku pashe, perveg se kupëtova g® nj® breng
i pervëlonte zemrën !
Ne bisedimet, g® patme, nuku pashe te tregonte
nonje enthuziazme te madhe, per lirine, po defteu ge-
zimin e mith qe me kete rast do te perfitonje kombi
me per veten e tij edhe per mbreterine, e eila kombin
Shqipëtar e ka patur krahërore te gelnikute.
q® afroheshe dreka u-perndame, dyke na shpëne nje
kombetar i ri, Mustafaj, ne vendin ku na kishin pre-
gatitur dreken.
Ne kete drek® zyrtare ishin gjithe Oficeret me
Remzi bene, no krye, nga ana e Katundaris® edhe ca
te pake zyrtare te tjere. Pa fjale qe ne këte festim du-
heshe dëftyer dyke ngritur gotat per shentet te perp e-
kesvet te kösaj lirie. Kenduun per memedhen, per me-
/ medhen® e te tjera könge trimnore, kur Gergizi ngri-
het edhe na mbleth te gjithe ne valle dyke kenduar
këte king® :
Shiperi moj Shiperi; Shqipëri pes Vilajete
Pse s' u perpoge per vete po per shume ti milete! etj.
U mallëngjyesh kage teper nga kejo kenge, e ci-
la me pikelloti ne zemer, sa nuku durova dot, po u hoga
me nj'aue edhe pa dashur zura te ganj si nonje foshnje!
Ne kete ore muarme nga Niazi beu nje telegramne
me urime edhe na fonte ne Resnje. Arabate, taliget e
kuajt per te shkuar ishin gati, me gene ge edhe neve
u beme 50 shpirt me shokit e Staroves e te tjere ge
na u bashkuam, keshta ge ngrysur arrime ne Resnje,
kur gjindja po festonte ne bugim te daulleve edhe te
zurnave. Na kishin dale per te pritur me drita edhe
pastaj na perndane ne per konaket, dyke mbetur une,
Sergizi, Abdyli edhe Lemani ne nje konak, ku ardhi
edhe Niazi beu ge hengrime buke se bashku.
Nga fisionomia e nga jalöt, Niazi beu, m'u duk
nje burre i mire edhe patriot me to vertejt, po, mje-
risht, e kishin fituar Xhon Tyrqit. Madhöshti tek ky
patriot nuku pashe, perveg se kupëtova g® nj® breng
i pervëlonte zemrën !
Ne bisedimet, g® patme, nuku pashe te tregonte
nonje enthuziazme te madhe, per lirine, po defteu ge-
zimin e mith qe me kete rast do te perfitonje kombi
me per veten e tij edhe per mbreterine, e eila kombin
Shqipëtar e ka patur krahërore te gelnikute.
- 110 -
Te nesërmet, si mblodhi Niazi beu shoket, shkuam
ne Monastir, ku festoheshe dita e lirise. Kishin dal®
• per te na pritur neve gjithe ushteria me Banda, Kry-
efotaret, zyrtaret edhe gjith populli, i Monastirit, me
flamure ne dore edhe bertimet e tyre nuku mernin pu-
shim: Rrofte liria! rrofte populli! rrofte ushteria! A-
rrinin zerat ger ne gell, dyke lavderuar shpetimtaret.
Niazi beu me fergizin hipur mbi kuaj shkonin
perpara ne mest te bertimeret. Po prape me gjith nde-
rimet, fytyren te Niazi beut nuku e pashe te gelure.
Nofta nonje dite ka per te zbrazur barkun, vete vetiu,
edhe te tregonje shkakun!
Kur se gjithe bota kishin dale me flamuret, te
vero traito Masturit, poverth genity
këtej. Frika e Sulltan Hamitit, q' u kishte mpire gja-
kun te mjerëve, edhe pas prokllamimit te lirise nuku
u kishte dale, se pandehnin, ge hijeja, e ketij tirani,
munt te dilte edhe t'i ndiqte, prandaj nuku guxonin
as nje famur, te shkruare ship, ge te nxirum!
Gjaku m'u prish edhe ngrihem dyke u faqur hi-
dherimin tone kur sot ne kite festim, te cilën ja dety-
rojne kombit Shipëtar, Shipëtaret e Manastirit te
mos kene nje flamur kur kane nxjere edhe Evgjitrit!
Q'ate ore bera nje thirje dyke treguar diten e
festimit, per te cilëu Shipetaret jane bere theror® per
lirine te sotme edhe therorite, te kombit Shipëtar, ge
ka bere per Mbretérin® Ottomane. Thirja, te cilen e
bototi edhe gazeta « Liria» e Selanikut, u perndah ner
Shipetaret, pastaj beme flamurët edhe duallme ne
mejdan te lirise, ku u fotografism®.
Ne Manastir ndejme nje jave, ku atdhetaret na
mbajtne mire edhe u glothme sig duhet. Atdhetar®t
e Manastirit na ben® e nga nj® pale roba te mira edhe
kösisoj shkuam per ne Korge. Gjindja e Korges kishte
dale perpara per te na pritur me king® edhe me fla-
mure ne dore dyke bertitur rrofte liria. Ndane gytetit
kishin dale gjithe zyrtarët edhe Oficerët duke na uruar
Te nesërmet, si mblodhi Niazi beu shoket, shkuam
ne Monastir, ku festoheshe dita e lirise. Kishin dal®
• per te na pritur neve gjithe ushteria me Banda, Kry-
efotaret, zyrtaret edhe gjith populli, i Monastirit, me
flamure ne dore edhe bertimet e tyre nuku mernin pu-
shim: Rrofte liria! rrofte populli! rrofte ushteria! A-
rrinin zerat ger ne gell, dyke lavderuar shpetimtaret.
Niazi beu me fergizin hipur mbi kuaj shkonin
perpara ne mest te bertimeret. Po prape me gjith nde-
rimet, fytyren te Niazi beut nuku e pashe te gelure.
Nofta nonje dite ka per te zbrazur barkun, vete vetiu,
edhe te tregonje shkakun!
Kur se gjithe bota kishin dale me flamuret, te
vero traito Masturit, poverth genity
këtej. Frika e Sulltan Hamitit, q' u kishte mpire gja-
kun te mjerëve, edhe pas prokllamimit te lirise nuku
u kishte dale, se pandehnin, ge hijeja, e ketij tirani,
munt te dilte edhe t'i ndiqte, prandaj nuku guxonin
as nje famur, te shkruare ship, ge te nxirum!
Gjaku m'u prish edhe ngrihem dyke u faqur hi-
dherimin tone kur sot ne kite festim, te cilën ja dety-
rojne kombit Shipëtar, Shipëtaret e Manastirit te
mos kene nje flamur kur kane nxjere edhe Evgjitrit!
Q'ate ore bera nje thirje dyke treguar diten e
festimit, per te cilëu Shipetaret jane bere theror® per
lirine te sotme edhe therorite, te kombit Shipëtar, ge
ka bere per Mbretérin® Ottomane. Thirja, te cilen e
bototi edhe gazeta « Liria» e Selanikut, u perndah ner
Shipetaret, pastaj beme flamurët edhe duallme ne
mejdan te lirise, ku u fotografism®.
Ne Manastir ndejme nje jave, ku atdhetaret na
mbajtne mire edhe u glothme sig duhet. Atdhetar®t
e Manastirit na ben® e nga nj® pale roba te mira edhe
kösisoj shkuam per ne Korge. Gjindja e Korges kishte
dale perpara per te na pritur me king® edhe me fla-
mure ne dore dyke bertitur rrofte liria. Ndane gytetit
kishin dale gjithe zyrtarët edhe Oficerët duke na uruar
— 111 -
mireardhje. Prej Korge vajme ne Erseke, ku nuku
ndejme perveg sa muarme dreken, ne mest te kënge-
vet edhe te enthusiazinit, ge mbreteroji midis vella-
zerise, pastaj shkuam ne Leskoviq.
Pritja, e Leskovikut, do te me mbetet nje kujtim
i paharuar. këtu muntne shpirtet tona te ndjenje, ge-
zim kombetare, edhe te gjejne nje gperblim per mun-
dimet edhe gjithe votjet ge kishin equr. Gjithe populli
me femijen kishin dale jashte gytetit edhe ishin serën-
ditur me te dy anëte te udhes. Per kete festim ishin
veshur ge te gjithe me robat e Shqiperise, me fusta-
nellat e bardha edhe me flamuret ne dore, te shkroj-
tura te gjitha ship Me te u afruar pushkut bugasën
nga te dy anëte, edhe sazet na presen dyke kenduar:
per memedhene, per memdhene! gier hyme ne gytet,
ku na kishin pregatitur nje tryeze sig duhet.
Qe nga Leskoviku desheronim fort tepir g® te
vinim ne Frasher per te i falënderuar edhe puthur do-
rën Baba Abidinit, si kunder e Dervishlerevet edhe
gjithe atdhetareret t'u falnderonim, per perkrahjen g®
na kishin dhenë ne koh kritike. Mjerisht nje telegram®
na kerkonte me nxihtim edhe shkuam per ne Gjinekastre.
Kur ndodheshim ne Manastir muarm nje telegra-
me, nga Bari Italise, prej Bajo Topullit, i cili ker-
konte gkogitje mbi gendjen tone. Ju pergiigime g®
liria a dha edhe te vinje se e ndejura pertej ishte e
kottë.
Bajua kish 10 dit qö ndodheshe ne Bari per te u
hedhur ne Shipëri. Bashke me Bajon ishin Luji. Gu-
rakuqi, nga Shkodra, Thoma Avrami edhe Stefan Kon-
dillari, nga Korça,) Aleks Paskali, nga Permeti, Kigo
Himarioti, nga Brekdeti, edhe Role Reka me ca Dib-
rani, ge na mungojne emrat, nga Dibra.
Gjithe pregatitjet, per te u hedhur ne Shiperi,
ishin hazeruar, nje dite perpara, se te nisen, kishin mbe-
tur te habitur dyke lëgitur gazetat ge Sualltan Hamiti
proklamoji Konshtuten ne Tyrgi. Pa fjale gazetat
shkruanin, gjër e gjate, dyke thene g® levizja Shipe-
mireardhje. Prej Korge vajme ne Erseke, ku nuku
ndejme perveg sa muarme dreken, ne mest te kënge-
vet edhe te enthusiazinit, ge mbreteroji midis vella-
zerise, pastaj shkuam ne Leskoviq.
Pritja, e Leskovikut, do te me mbetet nje kujtim
i paharuar. këtu muntne shpirtet tona te ndjenje, ge-
zim kombetare, edhe te gjejne nje gperblim per mun-
dimet edhe gjithe votjet ge kishin equr. Gjithe populli
me femijen kishin dale jashte gytetit edhe ishin serën-
ditur me te dy anëte te udhes. Per kete festim ishin
veshur ge te gjithe me robat e Shqiperise, me fusta-
nellat e bardha edhe me flamuret ne dore, te shkroj-
tura te gjitha ship Me te u afruar pushkut bugasën
nga te dy anëte, edhe sazet na presen dyke kenduar:
per memedhene, per memdhene! gier hyme ne gytet,
ku na kishin pregatitur nje tryeze sig duhet.
Qe nga Leskoviku desheronim fort tepir g® te
vinim ne Frasher per te i falënderuar edhe puthur do-
rën Baba Abidinit, si kunder e Dervishlerevet edhe
gjithe atdhetareret t'u falnderonim, per perkrahjen g®
na kishin dhenë ne koh kritike. Mjerisht nje telegram®
na kerkonte me nxihtim edhe shkuam per ne Gjinekastre.
Kur ndodheshim ne Manastir muarm nje telegra-
me, nga Bari Italise, prej Bajo Topullit, i cili ker-
konte gkogitje mbi gendjen tone. Ju pergiigime g®
liria a dha edhe te vinje se e ndejura pertej ishte e
kottë.
Bajua kish 10 dit qö ndodheshe ne Bari per te u
hedhur ne Shipëri. Bashke me Bajon ishin Luji. Gu-
rakuqi, nga Shkodra, Thoma Avrami edhe Stefan Kon-
dillari, nga Korça,) Aleks Paskali, nga Permeti, Kigo
Himarioti, nga Brekdeti, edhe Role Reka me ca Dib-
rani, ge na mungojne emrat, nga Dibra.
Gjithe pregatitjet, per te u hedhur ne Shiperi,
ishin hazeruar, nje dite perpara, se te nisen, kishin mbe-
tur te habitur dyke lëgitur gazetat ge Sualltan Hamiti
proklamoji Konshtuten ne Tyrgi. Pa fjale gazetat
shkruanin, gjër e gjate, dyke thene g® levizja Shipe-
— 112 —
tare e shtrengojti Tyrqine ne kete ndryshim te papri-
tur. Gjithe uga gazetat kishin mésuar per hyrjen tone
ne Manastir, me Niazi bene, edhe na teligrafosne.
U hidheruan e pikelluan teper, po nukn kishin
se g'te benin köshtu ge vendosne te pernahen. Thoma
Avrami u hoth ne Misir, Aleks Paskali ne Amerike,
Kole Reka me shokët edhe Kiço Himariotin ne Bull-
gari, Bajua me Stefan hondillare ne Gjinokastre edhe
Luji Gurakagi ne Shkodre.
Gjinokastra na priti fort bukur dyke dale 200-300
shpirt me kuaj perpara edhe gjithe populli me keng®
edhe me flamure ne dore. Ketu ndejme 10 dit ne shtepi
te Topullenjvet, ku per dit do te vinin nga nje gint
shpirt ge na vizitonin, nga qyteti e nga qarku.
de te nesermet ne mëngjes, si arrime Gjinokastre,
vajme per mbi varr te deshmorit Haredinit. Perveg
neve ardhi edhe nga populli nje shumice e madhe, per
te dhene nderimet e meritushme kötij deshmori ge ra
mbi alltarin te atdheut per lirine. U mbajtne fjale
patriotike nga Bajua edhe prej meje dyke i dekllamuar
uje jershe q'u kam dedikuar deshmorevet.
Gergizi dyke folur pak fjale urdhrojti shoket ge
t'i japën edhe nderimet trimnore, keshtu ge porosite
zjar, edhe pushkat i xbasm® per mbi var te deshmorit
Haredin Tremishtes! Te pikelluar u reznam ne gytet
po kejo dite na u duk stere e zez®.
Nje nga kujtimet e paharuara, edhe ecila ishte nje
detyre go, perveg talenderjevet, te tregojme ne histori
sherbimet e medha q'i 'ka sielle levizies kombetare fa-
milia e Topullit. Mema e Bajos edhe fergizit me nu-
set e djemve, me bijat edhe mbesat jo vetem ge do te
sherbenin, sa here vinim, po edhe do te na ruanin
Shume here grate delnin perpara ge geronin udhen, me
pushkat ne dore, kur shkonim neve ng shtepia. Ne
shume gjendje kritike, kur nuku munt te veperonin
burat, e mbushnin köto kete barre te rënde burrerisht
e ploterish. Me nje fjale ishin pjesëtaret te levizjes
tone.
tare e shtrengojti Tyrqine ne kete ndryshim te papri-
tur. Gjithe uga gazetat kishin mésuar per hyrjen tone
ne Manastir, me Niazi bene, edhe na teligrafosne.
U hidheruan e pikelluan teper, po nukn kishin
se g'te benin köshtu ge vendosne te pernahen. Thoma
Avrami u hoth ne Misir, Aleks Paskali ne Amerike,
Kole Reka me shokët edhe Kiço Himariotin ne Bull-
gari, Bajua me Stefan hondillare ne Gjinokastre edhe
Luji Gurakagi ne Shkodre.
Gjinokastra na priti fort bukur dyke dale 200-300
shpirt me kuaj perpara edhe gjithe populli me keng®
edhe me flamure ne dore. Ketu ndejme 10 dit ne shtepi
te Topullenjvet, ku per dit do te vinin nga nje gint
shpirt ge na vizitonin, nga qyteti e nga qarku.
de te nesermet ne mëngjes, si arrime Gjinokastre,
vajme per mbi varr te deshmorit Haredinit. Perveg
neve ardhi edhe nga populli nje shumice e madhe, per
te dhene nderimet e meritushme kötij deshmori ge ra
mbi alltarin te atdheut per lirine. U mbajtne fjale
patriotike nga Bajua edhe prej meje dyke i dekllamuar
uje jershe q'u kam dedikuar deshmorevet.
Gergizi dyke folur pak fjale urdhrojti shoket ge
t'i japën edhe nderimet trimnore, keshtu ge porosite
zjar, edhe pushkat i xbasm® per mbi var te deshmorit
Haredin Tremishtes! Te pikelluar u reznam ne gytet
po kejo dite na u duk stere e zez®.
Nje nga kujtimet e paharuara, edhe ecila ishte nje
detyre go, perveg talenderjevet, te tregojme ne histori
sherbimet e medha q'i 'ka sielle levizies kombetare fa-
milia e Topullit. Mema e Bajos edhe fergizit me nu-
set e djemve, me bijat edhe mbesat jo vetem ge do te
sherbenin, sa here vinim, po edhe do te na ruanin
Shume here grate delnin perpara ge geronin udhen, me
pushkat ne dore, kur shkonim neve ng shtepia. Ne
shume gjendje kritike, kur nuku munt te veperonin
burat, e mbushnin köto kete barre te rënde burrerisht
e ploterish. Me nje fjale ishin pjesëtaret te levizjes
tone.
— 113 —
Pa si ndejme 10 dit ne Gjinokastre shkuam ne
Janine me gene qe na kish ftuar Valiu. N° Janine na
u be nje pritje fort e bukure. Nj® shumice e madhe
kishte dale jashte qytetit, nje ore lark, per te na uruar
mire ardhje. Kur ryme ne qytet Bandat ushteriake, te
bashkuara me bertimet e popullit, na pritn® edhe na
shpune gjer ne Ygmet per te i dhene viziten Valiut:
Ndejme tri dit ne Janine ku na nderuan kombë-
taret me gostira, si edhe nga aua e Katundarise edhe
Xhemietit. Me gene q® nje komision i perbashkite,
nga gjithe kombet, do te vinte per vizite, ne Selanik,
Shipetaret zgjodhe Bajon, Cergizin e mua köshtu q®
vendosme te vemi ne Selanik. Me gene ge shume nga
shoköt deshnin te vinin ne per shtepite, a ndam® dy-
ke ú puthur mije herë, e me lote nör sy!!!
Ne Janine peta fatin te njihem e bisedonj me Di-
rektorin te gazetes greke « Pelloponisos». Pa fjal® g®
desh to mesonte mbi levizjen Shqipëtare prandaj me
thote: gysh shkoni me Elinët te Shiperis®? Ju per-
Sjegja e i thashe q® Eline nuku ka ne Shqiperi perves
se ne Vilajet te Janines ose me mire ne kaza te Ja-
nines. Qysh, thot®, nö Korge, Berat, Gjinokastr®, Vlo-
re e gjetke nuku ka te Krishter®?
Ka shume i thashe po keta jan® Shipëtare.
Jo! jo! m'a preu fjalën, kite mos e thuaj kurre
se ata jane Eline. Kur e pashe ge gdo bisedim ishte i
kotte e lashe, dyke i thenë ge ne ishte se te Krishte-
ret mesuan ne shkollat gregisht, kejo i detyrohet mos
kujdesjes tö gjyshërve tanë edhe ca me teper geverise
tiranike,
Pa u ndare me pyet per emin t'im, edhe kur
meson qe quhem Mihal Grameno keen nga troni e
me thote: po ti gënke Elin mor vella? Mekat, mekat
ge te paskan geniver Tyrqit e te bene Shipëtar.
Kete pergjigie e prisnja prandaj dyke geshur i tha-
shö g® jam per te u böre Elin, pasketaj, pa si tani e
kupëtova kombesine edhe u ndame.
Te ketilla bisedime patme edhe ne vapor kur gen-
Pa si ndejme 10 dit ne Gjinokastre shkuam ne
Janine me gene qe na kish ftuar Valiu. N° Janine na
u be nje pritje fort e bukure. Nj® shumice e madhe
kishte dale jashte qytetit, nje ore lark, per te na uruar
mire ardhje. Kur ryme ne qytet Bandat ushteriake, te
bashkuara me bertimet e popullit, na pritn® edhe na
shpune gjer ne Ygmet per te i dhene viziten Valiut:
Ndejme tri dit ne Janine ku na nderuan kombë-
taret me gostira, si edhe nga aua e Katundarise edhe
Xhemietit. Me gene q® nje komision i perbashkite,
nga gjithe kombet, do te vinte per vizite, ne Selanik,
Shipetaret zgjodhe Bajon, Cergizin e mua köshtu q®
vendosme te vemi ne Selanik. Me gene ge shume nga
shoköt deshnin te vinin ne per shtepite, a ndam® dy-
ke ú puthur mije herë, e me lote nör sy!!!
Ne Janine peta fatin te njihem e bisedonj me Di-
rektorin te gazetes greke « Pelloponisos». Pa fjal® g®
desh to mesonte mbi levizjen Shqipëtare prandaj me
thote: gysh shkoni me Elinët te Shiperis®? Ju per-
Sjegja e i thashe q® Eline nuku ka ne Shqiperi perves
se ne Vilajet te Janines ose me mire ne kaza te Ja-
nines. Qysh, thot®, nö Korge, Berat, Gjinokastr®, Vlo-
re e gjetke nuku ka te Krishter®?
Ka shume i thashe po keta jan® Shipëtare.
Jo! jo! m'a preu fjalën, kite mos e thuaj kurre
se ata jane Eline. Kur e pashe ge gdo bisedim ishte i
kotte e lashe, dyke i thenë ge ne ishte se te Krishte-
ret mesuan ne shkollat gregisht, kejo i detyrohet mos
kujdesjes tö gjyshërve tanë edhe ca me teper geverise
tiranike,
Pa u ndare me pyet per emin t'im, edhe kur
meson qe quhem Mihal Grameno keen nga troni e
me thote: po ti gënke Elin mor vella? Mekat, mekat
ge te paskan geniver Tyrqit e te bene Shipëtar.
Kete pergjigie e prisnja prandaj dyke geshur i tha-
shö g® jam per te u böre Elin, pasketaj, pa si tani e
kupëtova kombesine edhe u ndame.
Te ketilla bisedime patme edhe ne vapor kur gen-
- 114 -
druam ne Patre edhe ne fire, edhe nga këto kupëto-
va ge populli grek eshte i pafajshme, me gene i padi-
tur, edhe kur udhehiget prej njeres politikane, te ditur
edhe gazetare, te cilet nuku jane gjesendi perveg ta-
bako prej historie!
de nga Janina vame ne Preveze, ku na u shoge-
rua edhe Shehu Sabriu, nje nga kombëtaret luftetare:
te pareshtur. U-gezuam pa mase kur u njojtme fage-
zaj, keshtu q® e shkuam kohen, gjer ne Selanik me
bisedime, per mbi pritmjen te Shiperise, me ndryshi-
min ge mori geverimi i mbreterise.
Shipëtaret e Selenikut na pritn® me gezim te
math edhe me nderime. Kishin dale me kaike gjer ne
vapor, ge ku na muar e na shpune ne hotel Kollombo.
Retu foli Midhat Frasheri, nga ane e Shiqipetarevet,
te Selenikut, dyke treguar sherbimet tona me te cilat
nderuam gjithe kombin.
U pergjigja une dyke thene ge nderimet, ge po
na beni neve, i presem me gezim te math jo per neve,
qö nuku mbushme perveg detyren, po per kujtim, te
Atervet ge na mesuan te duam kombesine, si edhe per
pritmjen ge te rinte te plotesojne detyrën tone. Ketu
ardhe na vizituan nga ana e Komitetit Xhon Tyrk
shum® Oficer® te medhenj, midis t'cilvet ishte edhe
Enver beu, i cili na shtrengoti doren te gjitheve, si
pjesëtare te lirise. Ne këto dite u-themelua edhe klubi
Shqiptar per te perhapur diturine Komiteti Xhon-Tyrk
shtrojti nje tryeze te madhe ne Beas-Kulë (Kule te
bardhe) per nder te Delegativet te kombeve te ndry-
shme. Pashallare edhe Oficere te medhenj muar ana,
midis cilëvet ishte edhe Hasan Pasha Masareja. Pa
fjale ge, pas zakonit, u mbajtn® fjale, keshtu ge nga
ana e Komitetit Xhon Tyrke foli Mustafa Qemali,
dyke treguar rëndesiren te lirise e cila do te bashkonj®
gjithe kombet e ndryshme ne nje punim per lumterine.
te mbreterise Ottomane.
Nga ana e Shipëtarevet foli Bajua, ne gjuhën Tyr-
gishte, dyke treguar ge duhen hedhur prapa krahëvet:
druam ne Patre edhe ne fire, edhe nga këto kupëto-
va ge populli grek eshte i pafajshme, me gene i padi-
tur, edhe kur udhehiget prej njeres politikane, te ditur
edhe gazetare, te cilet nuku jane gjesendi perveg ta-
bako prej historie!
de nga Janina vame ne Preveze, ku na u shoge-
rua edhe Shehu Sabriu, nje nga kombëtaret luftetare:
te pareshtur. U-gezuam pa mase kur u njojtme fage-
zaj, keshtu q® e shkuam kohen, gjer ne Selanik me
bisedime, per mbi pritmjen te Shiperise, me ndryshi-
min ge mori geverimi i mbreterise.
Shipëtaret e Selenikut na pritn® me gezim te
math edhe me nderime. Kishin dale me kaike gjer ne
vapor, ge ku na muar e na shpune ne hotel Kollombo.
Retu foli Midhat Frasheri, nga ane e Shiqipetarevet,
te Selenikut, dyke treguar sherbimet tona me te cilat
nderuam gjithe kombin.
U pergjigja une dyke thene ge nderimet, ge po
na beni neve, i presem me gezim te math jo per neve,
qö nuku mbushme perveg detyren, po per kujtim, te
Atervet ge na mesuan te duam kombesine, si edhe per
pritmjen ge te rinte te plotesojne detyrën tone. Ketu
ardhe na vizituan nga ana e Komitetit Xhon Tyrk
shum® Oficer® te medhenj, midis t'cilvet ishte edhe
Enver beu, i cili na shtrengoti doren te gjitheve, si
pjesëtare te lirise. Ne këto dite u-themelua edhe klubi
Shqiptar per te perhapur diturine Komiteti Xhon-Tyrk
shtrojti nje tryeze te madhe ne Beas-Kulë (Kule te
bardhe) per nder te Delegativet te kombeve te ndry-
shme. Pashallare edhe Oficere te medhenj muar ana,
midis cilëvet ishte edhe Hasan Pasha Masareja. Pa
fjale ge, pas zakonit, u mbajtn® fjale, keshtu ge nga
ana e Komitetit Xhon Tyrke foli Mustafa Qemali,
dyke treguar rëndesiren te lirise e cila do te bashkonj®
gjithe kombet e ndryshme ne nje punim per lumterine.
te mbreterise Ottomane.
Nga ana e Shipëtarevet foli Bajua, ne gjuhën Tyr-
gishte, dyke treguar ge duhen hedhur prapa krahëvet:
- 115 -
e paskétaj te perpigemi, si nje trup, me gjithe fugi ge
te xvillojme mbreterine tone. Zune pastaj me radhe
nga Grekrit, Bullgarët, Serbet edhe Rumanët, por mbe-
ta i habitur kur fole ge te gjithe me gjuheu e tyre, pran-
daj nuku durova dot edhe i thom fergizit, g® ishim
ngjitur, ge do te fas edhe une, keshtu ge fola ship•
dyke thene qe, prej 500 jet e tehu, çuo fage e histo-
rise Tyrke ishte zbukuruar me emrat e Shipëtarivet,
te cilët jane bere therore per kite mbreteri, si edhe li-
ria e sotme i detyronet me teper kombit Shipëtar, etj.
Ne krye me gene i veshur me roba komite, pan-
dehne se mos u benja nonje gyfyr po pastaj me gene
shum® Oficere Shqipetare, prej te Komitetit ua SPJe-
guan fjalën time edhe me pergezuan.
Ne Selanik ndejme 10 dit pastaj duheshe te per-
ndahemi. Bajua me Cergizin e shokët e tjere shkuan
me vapor per ne Gjinokashtre edhe un®, mbetur si i
shkrete, mora udhën per ne Korçe. Lotet na derdheshin
gurke si lume kur u puthme edhe u ndame se bashku
kishim shkuar, si vellezer, afer dy jet, dyke shijojtur
hidherimet edhe embëlsirat ne per malet e bukura, te
se dashures Shipëri !
Kujtime te paharuara, kujtime g® n® gdo sekunde
do t'i kujtojsh, prandaj lumterine. te kesaj kohe, nuku
e gkembenj me gjithe botën! Per mua eshte dhuretia
m'e madhe ge me fali Zoti, te Oilin e lavduronj, ge
munda edhe une, pas fuqise te dobet®, t'i sherbenj
atdheut, t'i sherbenj se shtrenjtes t'ime Shgiperi!
e paskétaj te perpigemi, si nje trup, me gjithe fugi ge
te xvillojme mbreterine tone. Zune pastaj me radhe
nga Grekrit, Bullgarët, Serbet edhe Rumanët, por mbe-
ta i habitur kur fole ge te gjithe me gjuheu e tyre, pran-
daj nuku durova dot edhe i thom fergizit, g® ishim
ngjitur, ge do te fas edhe une, keshtu ge fola ship•
dyke thene qe, prej 500 jet e tehu, çuo fage e histo-
rise Tyrke ishte zbukuruar me emrat e Shipëtarivet,
te cilët jane bere therore per kite mbreteri, si edhe li-
ria e sotme i detyronet me teper kombit Shipëtar, etj.
Ne krye me gene i veshur me roba komite, pan-
dehne se mos u benja nonje gyfyr po pastaj me gene
shum® Oficere Shqipetare, prej te Komitetit ua SPJe-
guan fjalën time edhe me pergezuan.
Ne Selanik ndejme 10 dit pastaj duheshe te per-
ndahemi. Bajua me Cergizin e shokët e tjere shkuan
me vapor per ne Gjinokashtre edhe un®, mbetur si i
shkrete, mora udhën per ne Korçe. Lotet na derdheshin
gurke si lume kur u puthme edhe u ndame se bashku
kishim shkuar, si vellezer, afer dy jet, dyke shijojtur
hidherimet edhe embëlsirat ne per malet e bukura, te
se dashures Shipëri !
Kujtime te paharuara, kujtime g® n® gdo sekunde
do t'i kujtojsh, prandaj lumterine. te kesaj kohe, nuku
e gkembenj me gjithe botën! Per mua eshte dhuretia
m'e madhe ge me fali Zoti, te Oilin e lavduronj, ge
munda edhe une, pas fuqise te dobet®, t'i sherbenj
atdheut, t'i sherbenj se shtrenjtes t'ime Shgiperi!
KRYE E I.
Kryengritja e pergilthsheme
Pa si fati e rrojti kage vite këte libre historike
« Kryengritja Shipëtare» e cila mbaron me dhenien
te Konshtutes Tyrke, 1908, e quanj te nevojshme edhe
te dobishme qe te retenj, me pake tale, vazhdimin
te kryengritjes shipetare pas lirise Tyrke, dyke mare
edhe une ane, pas fuqise t'ime.
Me anën te ketij shtimi desheronj ge t'u lehtesonj
udhen e duhur historishkronjesvet. te cilet kane per
te plotesuar, pa dyshim, historine te re te Shiperise,
keshtu ge nga shenimet t'ime, do te giejne burimet
edhe lehtesirat, per te mbushar veprat e tyre te mbaruar.
Jo me pak ge edhe nxenesit e kendonjesit do te
perfitone shume, se me anën te ketij shtimi jane per
te ndrituar mjaft mbi riedhjet kryengritese, te Shqi-
petarevet, per te fituar lirine.
Me te u dhene liria, ne Tyrqi, Shipötarëret e
mjere, te desheruar e plot etje, per kete liri, me vrap
edhe si te dehur u hodhe ne fushen e luftes, per te
ndrituar kombin e tyre fatzi me anën e diturise. Se
me fatzi se kombi Shqipetar nuku jetonte as nonje
komp tjater, n® Imperatorin® Tyrke, me gjithe ge ko-
mbi Shipetar kishte gene shtylla edhe ajy me besni-
ku i Tyrqise. Gjaku i vyer, i kombit Shqipëtar, ge
ishte derdhure si reke edhe pa reshture per Tyrgine,
prej 500 vjet, nuku ka refim as ne historin® te per-
boteshme qe t' e kete shëmbëllyer tjater komp!
Mjerisht, Tyrqit, ne vënt te mirenjojtjes, ua sper-
blyen Shipëtarëret me ato me te kegia e te tmershme
Kryengritja e pergilthsheme
Pa si fati e rrojti kage vite këte libre historike
« Kryengritja Shipëtare» e cila mbaron me dhenien
te Konshtutes Tyrke, 1908, e quanj te nevojshme edhe
te dobishme qe te retenj, me pake tale, vazhdimin
te kryengritjes shipetare pas lirise Tyrke, dyke mare
edhe une ane, pas fuqise t'ime.
Me anën te ketij shtimi desheronj ge t'u lehtesonj
udhen e duhur historishkronjesvet. te cilet kane per
te plotesuar, pa dyshim, historine te re te Shiperise,
keshtu ge nga shenimet t'ime, do te giejne burimet
edhe lehtesirat, per te mbushar veprat e tyre te mbaruar.
Jo me pak ge edhe nxenesit e kendonjesit do te
perfitone shume, se me anën te ketij shtimi jane per
te ndrituar mjaft mbi riedhjet kryengritese, te Shqi-
petarevet, per te fituar lirine.
Me te u dhene liria, ne Tyrqi, Shipötarëret e
mjere, te desheruar e plot etje, per kete liri, me vrap
edhe si te dehur u hodhe ne fushen e luftes, per te
ndrituar kombin e tyre fatzi me anën e diturise. Se
me fatzi se kombi Shqipetar nuku jetonte as nonje
komp tjater, n® Imperatorin® Tyrke, me gjithe ge ko-
mbi Shipetar kishte gene shtylla edhe ajy me besni-
ku i Tyrqise. Gjaku i vyer, i kombit Shqipëtar, ge
ishte derdhure si reke edhe pa reshture per Tyrgine,
prej 500 vjet, nuku ka refim as ne historin® te per-
boteshme qe t' e kete shëmbëllyer tjater komp!
Mjerisht, Tyrqit, ne vënt te mirenjojtjes, ua sper-
blyen Shipëtarëret me ato me te kegia e te tmershme
VELLIMI I IT.
KRYE E I.
Kryengritja e pergilthsheme
Pa si fati e rrojti kage vite këte libre historike
« Kryengritja Shqipëtare» e cila mbaron me dhenien
te Konshtutes Tyrke, 1908, e quanj te nevojshme edhe
te dobishme g® te refenj, me pake fjale, vazhdimin
te kryengritjes shipëtare pas lirise Tyrke, dyke mare
edhe une ane, pas fugise t'ime.
Me anën te ketij shtimi desheronj ge t'u lehtesonj
udhen e duhur historishkronjesvet. te cilet kane per
te plotesuar, pa dyshim, historine te re te Shqiperise,
keshtu qe nga shenimet t'ime, do te giejne burimet
edhe lehtesirat, per te mbushar veprat e tyre te mbaruar.
Jo me pak ge edhe nënesit e kendonjesit do te
perfitone shume, se me anën te ketij shtimi jane per
te ndrituar mjaft mbi rjedhjet kryengritise, t® Shqi-
petarevet, per te fituar lirine.
Me te u dhené liria, ne Tyrgi, Shipetarivet e
mjere, te desheruar e plot etje, per kete liri, me vrap
edhe si te dehur u hodhe ne fushën e luftes, per te
ndrituar kombin e tyre fatzi me anen e diturise! Se
me fatzi se kombi Shqipetar nuku jetonte as nonje
komp tjater, n® Imperatorine Tyrke, me gjithe go ko-
mbi Shqipetar kishte gene shtylla edhe ajy me besni-
ku i Tyrqise. Gjaku i vyer, i kombit Shqipëtar, ge
ishte derdhure si reke edhe pa reshture per Tyrgine,
prej 500 jet, nuku ka refim as ne historin® te per-
boteshme ge t'e ketö shëmbëllyer tjatër komp !
Mjerisht, Tyrqit, ne vënt te mirenjojtjes, ua gper-
blyen Shipitareret me ato me te kegia e te tmershme
Kryengritja e pergilthsheme
Pa si fati e rrojti kage vite këte libre historike
« Kryengritja Shqipëtare» e cila mbaron me dhenien
te Konshtutes Tyrke, 1908, e quanj te nevojshme edhe
te dobishme g® te refenj, me pake fjale, vazhdimin
te kryengritjes shipëtare pas lirise Tyrke, dyke mare
edhe une ane, pas fugise t'ime.
Me anën te ketij shtimi desheronj ge t'u lehtesonj
udhen e duhur historishkronjesvet. te cilet kane per
te plotesuar, pa dyshim, historine te re te Shqiperise,
keshtu qe nga shenimet t'ime, do te giejne burimet
edhe lehtesirat, per te mbushar veprat e tyre te mbaruar.
Jo me pak ge edhe nënesit e kendonjesit do te
perfitone shume, se me anën te ketij shtimi jane per
te ndrituar mjaft mbi rjedhjet kryengritise, t® Shqi-
petarevet, per te fituar lirine.
Me te u dhené liria, ne Tyrgi, Shipetarivet e
mjere, te desheruar e plot etje, per kete liri, me vrap
edhe si te dehur u hodhe ne fushën e luftes, per te
ndrituar kombin e tyre fatzi me anen e diturise! Se
me fatzi se kombi Shqipetar nuku jetonte as nonje
komp tjater, n® Imperatorine Tyrke, me gjithe go ko-
mbi Shqipetar kishte gene shtylla edhe ajy me besni-
ku i Tyrqise. Gjaku i vyer, i kombit Shqipëtar, ge
ishte derdhure si reke edhe pa reshture per Tyrgine,
prej 500 jet, nuku ka refim as ne historin® te per-
boteshme ge t'e ketö shëmbëllyer tjatër komp !
Mjerisht, Tyrqit, ne vënt te mirenjojtjes, ua gper-
blyen Shipitareret me ato me te kegia e te tmershme
- 120 —
vepra. Perdore gjithe menyrat dhelperake edhe t®
dobeta me gellim ge te kombesonin kombin Ship®-
tar', edhe me te vertet, dale nga dale, i arrine këtij
gellimi se ne keto 500 vjet arrine Shqipetaret te per-
gahen, midis tyre, edhe te mohone kombesin' e tyre.
Vitet edhe Shipëtaret, te narkosur, flinin gjumen e
vdekjes, ne te cilin i kiskin shtëne Tyrqit, edhe fort
rall xheku ngjalleshe nonje dirgimtar, per te u kujtu-
ar Shipëtarevet ge te zgjohen e te kupetojne se jane,
qe te gjithe, vellezer edhe bijte te nje kombi trim edhe
fisnik. Po ge te githa ishin te kotta, keto predikime,
se Shipetarit flinin gumen e gete ger me 1oto, kur
Konferenca e Berlinit krastite tokat e stergjyshervet
t'ane, dyke ua dhuruar fqinjevet!
Atehere edhe vetem athere zune te shkunden nga
drunjesia edhe te hapin syte e te shekojne rezikun e
math, ne te cilin shkonte Shqiperia, keshtu pra filluan,
ne Stamboll, te paren shogeri diturake per xgjimin
te kombit, dyke shtypur libra ne gjuhën shipe. Ne
krye geveria Tyrke i pergezojti Shipëtaret, per udhën
ge nisne, edh' i siguroji per perkrahjen te saj, mirpo,
pa shkuare as pak, me te pare perparimin go mori
gjuha shipe edhe ndjenjat kombëtare, g® perhapeshin
ner Shipëtaret, zune ndjekjet e repta, burgimet, mby-
Iljet e shkollavet edhe githe te kegiat kundra Shqi-
petarëvet !
Lumterisht, fara e mbjelle zuri renje edh' u per-
hap ne vëndet e huaja ku jetonin Shipëtare, kesisoj
botoheshin libra, gazeta e te perkoheshme, te cilat i
kallnin fshehtazi ne Shiperi. Po me këte menyre ishte
e pamundure qe te sillnin nonje peme te dobishme e
te plote, prandai me 1905 u fillua i pari komitet kry-
engrites Shipëtar, ne Manastir, i cili shtrengojti Tyr-
qine te jape Konshtuten më 23 Korik 1908.
Me te u dhene liria me vrap Shipëtaret zune te
punojne me nje zell te math dyke gelur klube, shkolla
e dyke botuar gazeta e te perkoheshme. Klubi i Ma-
nastirit, i cili u fillua i pari, mori nisiativen te nevoj-
vepra. Perdore gjithe menyrat dhelperake edhe t®
dobeta me gellim ge te kombesonin kombin Ship®-
tar', edhe me te vertet, dale nga dale, i arrine këtij
gellimi se ne keto 500 vjet arrine Shqipetaret te per-
gahen, midis tyre, edhe te mohone kombesin' e tyre.
Vitet edhe Shipëtaret, te narkosur, flinin gjumen e
vdekjes, ne te cilin i kiskin shtëne Tyrqit, edhe fort
rall xheku ngjalleshe nonje dirgimtar, per te u kujtu-
ar Shipëtarevet ge te zgjohen e te kupetojne se jane,
qe te gjithe, vellezer edhe bijte te nje kombi trim edhe
fisnik. Po ge te githa ishin te kotta, keto predikime,
se Shipetarit flinin gumen e gete ger me 1oto, kur
Konferenca e Berlinit krastite tokat e stergjyshervet
t'ane, dyke ua dhuruar fqinjevet!
Atehere edhe vetem athere zune te shkunden nga
drunjesia edhe te hapin syte e te shekojne rezikun e
math, ne te cilin shkonte Shqiperia, keshtu pra filluan,
ne Stamboll, te paren shogeri diturake per xgjimin
te kombit, dyke shtypur libra ne gjuhën shipe. Ne
krye geveria Tyrke i pergezojti Shipëtaret, per udhën
ge nisne, edh' i siguroji per perkrahjen te saj, mirpo,
pa shkuare as pak, me te pare perparimin go mori
gjuha shipe edhe ndjenjat kombëtare, g® perhapeshin
ner Shipëtaret, zune ndjekjet e repta, burgimet, mby-
Iljet e shkollavet edhe githe te kegiat kundra Shqi-
petarëvet !
Lumterisht, fara e mbjelle zuri renje edh' u per-
hap ne vëndet e huaja ku jetonin Shipëtare, kesisoj
botoheshin libra, gazeta e te perkoheshme, te cilat i
kallnin fshehtazi ne Shiperi. Po me këte menyre ishte
e pamundure qe te sillnin nonje peme te dobishme e
te plote, prandai me 1905 u fillua i pari komitet kry-
engrites Shipëtar, ne Manastir, i cili shtrengojti Tyr-
qine te jape Konshtuten më 23 Korik 1908.
Me te u dhene liria me vrap Shipëtaret zune te
punojne me nje zell te math dyke gelur klube, shkolla
e dyke botuar gazeta e te perkoheshme. Klubi i Ma-
nastirit, i cili u fillua i pari, mori nisiativen te nevoj-
- 121 -
shme e te dobishme ge te theres® gjithe Shipëtar®t,
te Shiperise edhe mergimit, nenj® Kongres kombëtar,
- ne muajin Dhjetor 1908, per te biseduar edhe vendo-
sur geshtja e abeges®.
Kejo vepre e Klubit Manastirit me perpjekjet te
Fehim be Zavalanit, kryetarit edhe Gjorgji Qirjazit
do te mbetet historike edhe nuku ka nevoj® lendimi.
Ky Kongres mundi te permbledhe, pas 500 vjet,
Delegatet ge pertagesuan gjithe kombin, nga gji-
the anet e Shiperise e te mergimit, ne ne bashkim,
ne nje dashuri e ne nj' vellazëri to pandar®, pa ndry.
shim feje. Gezimi i kötij kongresi nuku tregonet dot,
i cili, per heren e pare, permblithte Tosk® edhe Gege,
Muhamedan®, Katholike edhe Orthodhoks® nö nj® bash-
kim e nje gellim!
Përveg Abegese Kongresi votoji edhe geljen tö
nje shkolle Normale ne Elbasan. Per nate do te mbli-
dheshin ne nje tryeze, te ftuar kur prej nje an® kur
prej tjatre, dyke defryer Delegatët si vellazër, plot en-
thusiazme e këng® kombëtare.
Perves ketyreve sherbime, q'i solli Kongresi at-
dheut, i solli edhe nje tjater sherbim mö te math, gesh-
jes tone kombetare. Qarket diplomatike, t® Europes,
u enteresuan teper per köte Kongres edhe shtypi t® me-
ret gjer e gjate me lövizjen Shqipëtare, e te botonj®
artikulla me reudesi, prej njeres ajojtes mbi historin®
te Shiperise.
Tyrqit dyke par® perparimin te Shipëtarevet zu-
ne me vrap nga dhelperit' e zakoneshme, per te nda-
luar e perçare nga ky gillim e perparim. Ne krye
nxuar nje fare Shqipetar te blere, i gojtur Arif Hiq-
meti bashke me ca shokët e tij dyke spallur nj® Abe-
se, me shkronja Arabishte edhe botuan nj® gazet®, t®
permbajture, pa dyshim, prej geverise Tyrke.
Dinakeja geveri Tyrke, si kurdohere, zuri te en-
teresohet mbi kite geshtje edhe te gfagnjö hidherimin
te math, gjoja, ge ndjente per mosmarëveshjen midis
Shipëtarëvet, mbi geshtjen tö Abeges®. Qfaqi pra hi-
shme e te dobishme ge te theres® gjithe Shipëtar®t,
te Shiperise edhe mergimit, nenj® Kongres kombëtar,
- ne muajin Dhjetor 1908, per te biseduar edhe vendo-
sur geshtja e abeges®.
Kejo vepre e Klubit Manastirit me perpjekjet te
Fehim be Zavalanit, kryetarit edhe Gjorgji Qirjazit
do te mbetet historike edhe nuku ka nevoj® lendimi.
Ky Kongres mundi te permbledhe, pas 500 vjet,
Delegatet ge pertagesuan gjithe kombin, nga gji-
the anet e Shiperise e te mergimit, ne ne bashkim,
ne nje dashuri e ne nj' vellazëri to pandar®, pa ndry.
shim feje. Gezimi i kötij kongresi nuku tregonet dot,
i cili, per heren e pare, permblithte Tosk® edhe Gege,
Muhamedan®, Katholike edhe Orthodhoks® nö nj® bash-
kim e nje gellim!
Përveg Abegese Kongresi votoji edhe geljen tö
nje shkolle Normale ne Elbasan. Per nate do te mbli-
dheshin ne nje tryeze, te ftuar kur prej nje an® kur
prej tjatre, dyke defryer Delegatët si vellazër, plot en-
thusiazme e këng® kombëtare.
Perves ketyreve sherbime, q'i solli Kongresi at-
dheut, i solli edhe nje tjater sherbim mö te math, gesh-
jes tone kombetare. Qarket diplomatike, t® Europes,
u enteresuan teper per köte Kongres edhe shtypi t® me-
ret gjer e gjate me lövizjen Shqipëtare, e te botonj®
artikulla me reudesi, prej njeres ajojtes mbi historin®
te Shiperise.
Tyrqit dyke par® perparimin te Shipëtarevet zu-
ne me vrap nga dhelperit' e zakoneshme, per te nda-
luar e perçare nga ky gillim e perparim. Ne krye
nxuar nje fare Shqipetar te blere, i gojtur Arif Hiq-
meti bashke me ca shokët e tij dyke spallur nj® Abe-
se, me shkronja Arabishte edhe botuan nj® gazet®, t®
permbajture, pa dyshim, prej geverise Tyrke.
Dinakeja geveri Tyrke, si kurdohere, zuri te en-
teresohet mbi kite geshtje edhe te gfagnjö hidherimin
te math, gjoja, ge ndjente per mosmarëveshjen midis
Shipëtarëvet, mbi geshtjen tö Abeges®. Qfaqi pra hi-
- 122 -
dherimin qe eshte e shtrenguare te ndalonje giuhen
shqipe, ne shkollat zyrtare, gjer ne uje vendim tjater.
Protestimet ge rithnin si bresheri, uga gjithe anët
e Shiperise si kunder edhe mitinget
nuku mereshin
nöne veshtrim, ne Stamboll, prej geverise Tyrke, e cila
per kundrazi vazhdonte programin te saj, go me gfa-
redo menyre te gfaroseshe levizja Shqipetare. Ndjekjet,
mundimet, burgjimet e gjithe te kegiat dita me diten
po shtoheshin, kundra kombetarevet Shipetare, kesh-
tu qö edhe deshperimi po shtoneshe ne shuipëtaret e
mjere.
Pa nonje shkak mbyllnin klubet, shkollat edhe do
shogeri kombetare gjer arrine ge te katerojue edhe
« Bandën te liris®» ne Korge, e cila kishte Kryetar te
nderit Sulltan Reshatin, i cili kur ishte trashëgintar
e ndihmojti lentarisht dyke u zotuar ge do t'e
kete
nene hije te Tij!
Shtypi ship po ndiqeshe me nje reptesi te madhe
gazetat njera pas jatres mbylleshin e ksefestroheshin,
gazetarët denoheshin edhe burgoseshin. Nga keta ndi-
geshin me teper une, Dervish Hima, Jashar brebara
edhe Muço Qulli.
Ne te ketille gende te tmeruare gendeshe kom-
bi Shipëtar, edhe ge te gjithe e kupetonin rezikun e
math, po nisiativen as nonje unku e mirte, per orga-
nizimin e fillimin te nje levizje kryengritise. Vertet
shume patriote botonin thirje kryengritise, no emër te
komiteteve, po mjerisht ne Europe kur se ne Shiperi
nuku guxonin.
Me 1910 pelcet nje kryengritje ne Gegiri po pa
patur as gellim as program kombëtar. Me teper kejo
kryengritje ishte drejtuar kundra Xhon Tyrqvet edhe
per baze kishte rénien nga Froni te Sulltan Hamitit.
Me vrap u dergua ushteri e madhe nine komande te
Xhavit edhe Tyrgut Pashes, te cilöt vepëruan ato më
te mëdhate barbarizma kundra fatzinjvet Shipëtare!
Te dy gazetat shipe, te Korges, « Korga» edhe
« Koha» ndalohen edhe Direktoret jepen n° giyq. 1 ndy-
dherimin qe eshte e shtrenguare te ndalonje giuhen
shqipe, ne shkollat zyrtare, gjer ne uje vendim tjater.
Protestimet ge rithnin si bresheri, uga gjithe anët
e Shiperise si kunder edhe mitinget
nuku mereshin
nöne veshtrim, ne Stamboll, prej geverise Tyrke, e cila
per kundrazi vazhdonte programin te saj, go me gfa-
redo menyre te gfaroseshe levizja Shqipetare. Ndjekjet,
mundimet, burgjimet e gjithe te kegiat dita me diten
po shtoheshin, kundra kombetarevet Shipetare, kesh-
tu qö edhe deshperimi po shtoneshe ne shuipëtaret e
mjere.
Pa nonje shkak mbyllnin klubet, shkollat edhe do
shogeri kombetare gjer arrine ge te katerojue edhe
« Bandën te liris®» ne Korge, e cila kishte Kryetar te
nderit Sulltan Reshatin, i cili kur ishte trashëgintar
e ndihmojti lentarisht dyke u zotuar ge do t'e
kete
nene hije te Tij!
Shtypi ship po ndiqeshe me nje reptesi te madhe
gazetat njera pas jatres mbylleshin e ksefestroheshin,
gazetarët denoheshin edhe burgoseshin. Nga keta ndi-
geshin me teper une, Dervish Hima, Jashar brebara
edhe Muço Qulli.
Ne te ketille gende te tmeruare gendeshe kom-
bi Shipëtar, edhe ge te gjithe e kupetonin rezikun e
math, po nisiativen as nonje unku e mirte, per orga-
nizimin e fillimin te nje levizje kryengritise. Vertet
shume patriote botonin thirje kryengritise, no emër te
komiteteve, po mjerisht ne Europe kur se ne Shiperi
nuku guxonin.
Me 1910 pelcet nje kryengritje ne Gegiri po pa
patur as gellim as program kombëtar. Me teper kejo
kryengritje ishte drejtuar kundra Xhon Tyrqvet edhe
per baze kishte rénien nga Froni te Sulltan Hamitit.
Me vrap u dergua ushteri e madhe nine komande te
Xhavit edhe Tyrgut Pashes, te cilöt vepëruan ato më
te mëdhate barbarizma kundra fatzinjvet Shipëtare!
Te dy gazetat shipe, te Korges, « Korga» edhe
« Koha» ndalohen edhe Direktoret jepen n° giyq. 1 ndy-
— 123 —
eri edhe i pardekuri Sami be Pojani, Direktor i « Kor-
ges » trembet edhe shkon ne Klysyre, edhe q' athere
nga brengu e hidherimi, ge ndjente ne shpirt te tij,
u shti ne semundje e cila e shpuri ne varr! Une Di-
rektor' i « Kohes» jepem ne gjyq edhe denohem me 2
muaj burg edhe 75 lira gjobe. Fati, nofta, me shpe-
tojti se diten e gigit me kerkonte rethimi ushteriak,
per te u gjykuar prej gjykatores ushteriake, ne Dibre!
Besim Vesel Gegen e muar lidhur nga Korça edh'e
derguan ne Isgyp si shokun tim ne gdo levizje edhe
Hafëz Aline e ndiquin dyke i thyer naten penxheret
me gure e te tjera.
Prokurori - kelleu sig i theshnim - nj® Tyrk
fanatik, po fort i nderçme, me nderonte mua, sido Shqi-
petar kombetar, e me keshillon mos bënj® Apell [Is-
tinaf] ne Manastir se shpëtova lehte ne Korge. Une nuk'e
dëgjova po e bera Apell edhe kur do te vinja ne Ma-
nastir u ktheva ne Resnj®. Ishte Ramazan edhe vajta,
bashke me te ndyerin Mehmet be Frasherin, ne Niazi
beu i cili na priti fort mire. Biseduam per gjendjen e
tmershme te Gegerise, ge veperoheshin kundra Shqi-
petarevet, prej Turgut Pashes, edhe e pashe q® pshere-
titi e i helmuar me thote: vella Mihal mos u deshpero
se eshte nje re me furtune po do te shkonje edhe këjo!
Sa per denimin t'im me tha qe me jepte nje letre ose
t' e hasuja ne Manastir, ku do te vinte te nesermet.
As lëtre mora as q'e kerkova Niazi bene dyke e
lene ne dore te drejtesise. Gjykatesit te Apelit patn®
miresine te me xbresin 10 dit nga burgimi, keshtu g®
u ktheva ne Korçe ku mbusha denimin ne burg edhe
pagova gjoben, per te cilën me ndihmuan nga kom-
betarit e jeter te Korges, edhe te Amerikes. Ky de-
nim ishte i dyti ose i treti, andaj te burgosurit me
prisin me gezim ge t'u mesonja shipen e t'i ngu-
s ellonja qe per se shpejti do te lirohen.
Me perpjekjet te Hasan Pashes Mesarese m' u dha
deje per botimin te « Kohes», teligrafisht nga Stam-
bolli, po shume athetare pandehnin se e ndrova fletën,
eri edhe i pardekuri Sami be Pojani, Direktor i « Kor-
ges » trembet edhe shkon ne Klysyre, edhe q' athere
nga brengu e hidherimi, ge ndjente ne shpirt te tij,
u shti ne semundje e cila e shpuri ne varr! Une Di-
rektor' i « Kohes» jepem ne gjyq edhe denohem me 2
muaj burg edhe 75 lira gjobe. Fati, nofta, me shpe-
tojti se diten e gigit me kerkonte rethimi ushteriak,
per te u gjykuar prej gjykatores ushteriake, ne Dibre!
Besim Vesel Gegen e muar lidhur nga Korça edh'e
derguan ne Isgyp si shokun tim ne gdo levizje edhe
Hafëz Aline e ndiquin dyke i thyer naten penxheret
me gure e te tjera.
Prokurori - kelleu sig i theshnim - nj® Tyrk
fanatik, po fort i nderçme, me nderonte mua, sido Shqi-
petar kombetar, e me keshillon mos bënj® Apell [Is-
tinaf] ne Manastir se shpëtova lehte ne Korge. Une nuk'e
dëgjova po e bera Apell edhe kur do te vinja ne Ma-
nastir u ktheva ne Resnj®. Ishte Ramazan edhe vajta,
bashke me te ndyerin Mehmet be Frasherin, ne Niazi
beu i cili na priti fort mire. Biseduam per gjendjen e
tmershme te Gegerise, ge veperoheshin kundra Shqi-
petarevet, prej Turgut Pashes, edhe e pashe q® pshere-
titi e i helmuar me thote: vella Mihal mos u deshpero
se eshte nje re me furtune po do te shkonje edhe këjo!
Sa per denimin t'im me tha qe me jepte nje letre ose
t' e hasuja ne Manastir, ku do te vinte te nesermet.
As lëtre mora as q'e kerkova Niazi bene dyke e
lene ne dore te drejtesise. Gjykatesit te Apelit patn®
miresine te me xbresin 10 dit nga burgimi, keshtu g®
u ktheva ne Korçe ku mbusha denimin ne burg edhe
pagova gjoben, per te cilën me ndihmuan nga kom-
betarit e jeter te Korges, edhe te Amerikes. Ky de-
nim ishte i dyti ose i treti, andaj te burgosurit me
prisin me gezim ge t'u mesonja shipen e t'i ngu-
s ellonja qe per se shpejti do te lirohen.
Me perpjekjet te Hasan Pashes Mesarese m' u dha
deje per botimin te « Kohes», teligrafisht nga Stam-
bolli, po shume athetare pandehnin se e ndrova fletën,
- 124 —
me gene qe levdonja shum® Mahmut Shefget Pashën..
Po këto dyshime nuku me benin nonj® pershtypje, se
delnin nga ca atdhetar® vetem te berihajit edhe g® i
prisnin geshtenjat t' i hanin to pjekura!
Ne kete kohe ishte hedhur ne luften kombötare
edhe trimi patriot, deshmori i pardekur, Themistokli
Germenji, i cili veperonte ne Manastir. Kishte mundur
te nxjere Spiron me Mihal Bellkamenin komita e kë-
sisoj te zireshim per organizacie e veperim te gjere,
po, mjerisht, tmeri edhe ftohtesira i kish pushtuar zem-
rat te Shqipëtarevet.
Organezimi ne Manastir udhehiqeshe prej Ferit
be Ypit, Themistokliut, Dr. Bedri Permetit, Tellemah
Germenjit edhe te vyerit patriot, ge ra deshmor ne Du-
Trës, Kamber Sejgedini.
Me gene ge ardhi dimëri vajti Themistokliu me
te pardekurin trimin edhe deshmor kombetar, Ferit be
Trashërin, ne Kolonje edhe suall Spiron me Mihal Bell-
kamenin ne Korçe, ku i mbajtme ca dit, fshehur®, n®
Bande te Lirise edhe ne shtepi te te ndyerit patriot
Vangjel Gjika. Si i veshm® me roba prej redifi (re-
zerve ne ushteri) i percuallm ne Korfus e g'andej ne
Napoli edhe Misir ku dimeruan.
Ishim une, Themistokliu, Feriti edhe Vaugjeli ge
i kemi shkuar per mest gytetit edhe tregut gjer arrim®
ne han to Radenecit, dyke ja dorezuar Laskes gira-
xhiut, me siguri ge t' i hithe ne Korfus. Ishte mez' i
nates edhe po rinim reth mangallit me zjar, gier te
pregatiteshin kuajt, dyke pire nga ne raki te ngroht®
per urim te djemvet ge shkonin n® Amerik®, se ndo-
dheshin edhe ca udhetare te huaj. Ne köte kohe ardhi
nje patrulle, per inspektim, edhe Vangjel Gjika, sig
ishte guximtar, porosit hanxhine t'i gostite me raki
per te uruar djemvet adhen e mbare.
Me gizim te math pranuan gostitjen si edhe ci-
garet e ndeju® gjer i percuallm, po une me Vangjelin
ndejme me patrullen dyke pire nga rakia edhe dyke
qare hallet. Ndejme se kishim trike edhe dyshim, mos
me gene qe levdonja shum® Mahmut Shefget Pashën..
Po këto dyshime nuku me benin nonj® pershtypje, se
delnin nga ca atdhetar® vetem te berihajit edhe g® i
prisnin geshtenjat t' i hanin to pjekura!
Ne kete kohe ishte hedhur ne luften kombötare
edhe trimi patriot, deshmori i pardekur, Themistokli
Germenji, i cili veperonte ne Manastir. Kishte mundur
te nxjere Spiron me Mihal Bellkamenin komita e kë-
sisoj te zireshim per organizacie e veperim te gjere,
po, mjerisht, tmeri edhe ftohtesira i kish pushtuar zem-
rat te Shqipëtarevet.
Organezimi ne Manastir udhehiqeshe prej Ferit
be Ypit, Themistokliut, Dr. Bedri Permetit, Tellemah
Germenjit edhe te vyerit patriot, ge ra deshmor ne Du-
Trës, Kamber Sejgedini.
Me gene ge ardhi dimëri vajti Themistokliu me
te pardekurin trimin edhe deshmor kombetar, Ferit be
Trashërin, ne Kolonje edhe suall Spiron me Mihal Bell-
kamenin ne Korçe, ku i mbajtme ca dit, fshehur®, n®
Bande te Lirise edhe ne shtepi te te ndyerit patriot
Vangjel Gjika. Si i veshm® me roba prej redifi (re-
zerve ne ushteri) i percuallm ne Korfus e g'andej ne
Napoli edhe Misir ku dimeruan.
Ishim une, Themistokliu, Feriti edhe Vaugjeli ge
i kemi shkuar per mest gytetit edhe tregut gjer arrim®
ne han to Radenecit, dyke ja dorezuar Laskes gira-
xhiut, me siguri ge t' i hithe ne Korfus. Ishte mez' i
nates edhe po rinim reth mangallit me zjar, gier te
pregatiteshin kuajt, dyke pire nga ne raki te ngroht®
per urim te djemvet ge shkonin n® Amerik®, se ndo-
dheshin edhe ca udhetare te huaj. Ne köte kohe ardhi
nje patrulle, per inspektim, edhe Vangjel Gjika, sig
ishte guximtar, porosit hanxhine t'i gostite me raki
per te uruar djemvet adhen e mbare.
Me gizim te math pranuan gostitjen si edhe ci-
garet e ndeju® gjer i percuallm, po une me Vangjelin
ndejme me patrullen dyke pire nga rakia edhe dyke
qare hallet. Ndejme se kishim trike edhe dyshim, mos
- 125 —
na ngjiste nonj® giesendi, gier u kthyen Themistokliu
me Feritin te cilët i kishin percjelle jasht® qytetit,
pastaj u kthyen ne Bande ku i gjori profesor Paskali
u ngrit nga gjumi i tmeruar se mos ishin nga geveria,
po me te na njojtur hapi porten e ndejme brenda gjer
ne mëngjes, kur u perudam®.
Ne te ketille gendje ndodheshim prandaj me 1911
une shkova ne Stamboll i thirur me nje letre si prej
Gergizit po jo, ishte prei Zemanit. Dyke ndenjur nat'
edhe dite me Sergizin veshtronj qo as nonje shenje
nuku tregonte per nje levizje kryengritise, me gënö
teper i deshperuar. I tregouje giendjen e tmershme, tö
-Shiperise, edhe bindet po me thote giej te holla se
vetem keshtu munt te vendosim. Edhe mbi kete pike
kish aresye te plote se fort te ralle ishin ata ge te
ndihmonin.
Ne kete kohe kishin ardhur, n® Stamboll, edhe
Bektash Oakrani me te ndyerin, patriot e deshmor Ba-
ki Gjinokastra gjithe per kete gellim, g® te mireshin
vesh me politikanët Shqipetare, te Stambollit. Per di-
ta bashkoheshin ne zyre te «Shqipëtarit», drejtuar prej
Dervish Himes, ku mblidheshin e bisedonin shum®
atdhetare, po bisedime te kotta.
~je dite mbetur vetem neve, une, Dervish Hima,
Bektash Cakrani, Baki Gjinokastra edhe Hil Mosi
vendosim te mblidhemi ne Hotel Imperial, ku ndodhe-
she fshehur nga ndjekja e gövërise, Bedri Peja e te
bisedojme xgjeshur. Dhame fjalën e nderit ge as nonje
tjater do te mos e dije, keshtu ge te nesermet u mbloth.
mö edhe e gjetme te aresyshme te ftojme uga deputente
Shiptare Nexhip be Dragen edhe Hasan be Prishtinën.
Kete barre e muar Dervish Hima me Bektash
Cakranin ge t'i lajmerone edhe kesisoj te nesermet,
ne orën e caktuar, u mblothm® ne Hotel Imperial.
Bisedime te gjata nuku duheshin me gene ge ishim n®
njo menjim te plote. I ndyeri Nexhip be Draga me
Hasan be Prishtinen thone ge per ne Kosove kane
shpresën me te madhe per nje kryengritje te pergji-
na ngjiste nonj® giesendi, gier u kthyen Themistokliu
me Feritin te cilët i kishin percjelle jasht® qytetit,
pastaj u kthyen ne Bande ku i gjori profesor Paskali
u ngrit nga gjumi i tmeruar se mos ishin nga geveria,
po me te na njojtur hapi porten e ndejme brenda gjer
ne mëngjes, kur u perudam®.
Ne te ketille gendje ndodheshim prandaj me 1911
une shkova ne Stamboll i thirur me nje letre si prej
Gergizit po jo, ishte prei Zemanit. Dyke ndenjur nat'
edhe dite me Sergizin veshtronj qo as nonje shenje
nuku tregonte per nje levizje kryengritise, me gënö
teper i deshperuar. I tregouje giendjen e tmershme, tö
-Shiperise, edhe bindet po me thote giej te holla se
vetem keshtu munt te vendosim. Edhe mbi kete pike
kish aresye te plote se fort te ralle ishin ata ge te
ndihmonin.
Ne kete kohe kishin ardhur, n® Stamboll, edhe
Bektash Oakrani me te ndyerin, patriot e deshmor Ba-
ki Gjinokastra gjithe per kete gellim, g® te mireshin
vesh me politikanët Shqipetare, te Stambollit. Per di-
ta bashkoheshin ne zyre te «Shqipëtarit», drejtuar prej
Dervish Himes, ku mblidheshin e bisedonin shum®
atdhetare, po bisedime te kotta.
~je dite mbetur vetem neve, une, Dervish Hima,
Bektash Cakrani, Baki Gjinokastra edhe Hil Mosi
vendosim te mblidhemi ne Hotel Imperial, ku ndodhe-
she fshehur nga ndjekja e gövërise, Bedri Peja e te
bisedojme xgjeshur. Dhame fjalën e nderit ge as nonje
tjater do te mos e dije, keshtu ge te nesermet u mbloth.
mö edhe e gjetme te aresyshme te ftojme uga deputente
Shiptare Nexhip be Dragen edhe Hasan be Prishtinën.
Kete barre e muar Dervish Hima me Bektash
Cakranin ge t'i lajmerone edhe kesisoj te nesermet,
ne orën e caktuar, u mblothm® ne Hotel Imperial.
Bisedime te gjata nuku duheshin me gene ge ishim n®
njo menjim te plote. I ndyeri Nexhip be Draga me
Hasan be Prishtinen thone ge per ne Kosove kane
shpresën me te madhe per nje kryengritje te pergji-
— 126 —
theshme, pa e ditur gellimin perves ca te pake nga
kreret me dije, po sa per ne Toskeri nuku besojne,
arrin vetem qe te dalin geta e te behen levizje vendia-
ke, ku aty ku atje, per te i dhene ngjyren te bashki-
mit, Gege e Toske te kesaj kryengritje.
Ky menjtim u pilgye prej te githevet edhe e-
pranuam ge ne Kosove do te' veperonin Nexhip be
Draga edhe Hasan be Prishtina, ne malesi te Shkodres
Hil Mosi edhe ne Toskeri un®, Bakiu edhe Bektashi.
Dervish Hima mbeti per ne Stamboll edhe te hidhet
ne gameri me te pare qe i aftohet reziku. Bedri Pejën
vendosm® te hidhet ne Romani e ne Bullgari, ku te
paken te na ndihmonin atdhetaret me anën te shtypit
Buropean edhe me protestimet, ne fuqit' e medha.
Si
mbetm® te lidhure ne kite vendim a perndame.
theshme, pa e ditur gellimin perves ca te pake nga
kreret me dije, po sa per ne Toskeri nuku besojne,
arrin vetem qe te dalin geta e te behen levizje vendia-
ke, ku aty ku atje, per te i dhene ngjyren te bashki-
mit, Gege e Toske te kesaj kryengritje.
Ky menjtim u pilgye prej te githevet edhe e-
pranuam ge ne Kosove do te' veperonin Nexhip be
Draga edhe Hasan be Prishtina, ne malesi te Shkodres
Hil Mosi edhe ne Toskeri un®, Bakiu edhe Bektashi.
Dervish Hima mbeti per ne Stamboll edhe te hidhet
ne gameri me te pare qe i aftohet reziku. Bedri Pejën
vendosm® te hidhet ne Romani e ne Bullgari, ku te
paken te na ndihmonin atdhetaret me anën te shtypit
Buropean edhe me protestimet, ne fuqit' e medha.
Si
mbetm® te lidhure ne kite vendim a perndame.
Dr. HAKI MBORJA
VANGJEL GJIKA
VANGJEL GJIKA
- 129 —
ERYE E IL
Plasja e kryengritjes
Me te u perndare Bedri Pejen qe te nesërmet e
burgosne kur pregatiteshe per te u hedhur ne Rumani,
Baktashi me Bakine shkuan per ne Vlore me anën te
Korfuzit, ku do te gendronin 2-3 dit per te u bashkuar
e biseduar me Ismail Gemalin, Gurakuqin e të tjer®
Shqipötare ge nlodheshin atje. Hil Mosi shkojti per
nö Shkodre edhe une per ne Korçë.
Gjithe udhes po menjtonesha per barren e rënde
qo kisha mare, age me teper qe ne keto kohera ndje.
njat e nxehta ishin ftohur edhe ishin larguar nga at-
dhetarët, më te shumët, me mbylljen te shkollavet,
shogerivet edhe ndjekjevet te kombëtarëvet. Arriva në
Selanik edhe u bashkova me Myftarin po nuku i gfaga
göllimin, dyke i thene ge si te vete ne shtepi te sho
him s' vendim do te miret.
Ne Manastir ku kisha nj® shpres® te madhe me
dolli e krimbure. I ndyeri Telemah Germenji me thote
gö Themistoklia, vellaj i tij, ishte hedhur per në Bull-
gari e q'andej do te ktheheshe ne Shqiperi. Arriva
ne Korge edhe zunö te me pyesin per te reat e Sta-
mbollit. Ne Stamboll, u thashe, kete kupëtova gö gji-
the fuqi edhe nuku eshte gudi te shohim nje levizje
te pergjitheshme edhe neve te mbetemi per turp te
botës !
Qe te gjithe psherëtitnin po duheshe pune e jo
fjale te thata. Atëhere u thom vetem shokevet, lufte-
tare, tö vjeter edhe mblidhemi ge te vendosim progra-
min. Mblidhemi edhe formojme nje komitet, i perbere
prei meje, Tefik Panaritit, te ndyervet patriote Vangjel
Gjika e Ferit Frashëri, Goni Katundi, Jaup Dishnica,
Lumbi Bimbli, të ndyetët e të pandarët Kristaq Ari-
stidhi, Gaqi Thanas Viso e Qamil Panariti, Doktor
Hakiu, Lazo Progri, Skendo Pojani, Stavre Karoli, i
ERYE E IL
Plasja e kryengritjes
Me te u perndare Bedri Pejen qe te nesërmet e
burgosne kur pregatiteshe per te u hedhur ne Rumani,
Baktashi me Bakine shkuan per ne Vlore me anën te
Korfuzit, ku do te gendronin 2-3 dit per te u bashkuar
e biseduar me Ismail Gemalin, Gurakuqin e të tjer®
Shqipötare ge nlodheshin atje. Hil Mosi shkojti per
nö Shkodre edhe une per ne Korçë.
Gjithe udhes po menjtonesha per barren e rënde
qo kisha mare, age me teper qe ne keto kohera ndje.
njat e nxehta ishin ftohur edhe ishin larguar nga at-
dhetarët, më te shumët, me mbylljen te shkollavet,
shogerivet edhe ndjekjevet te kombëtarëvet. Arriva në
Selanik edhe u bashkova me Myftarin po nuku i gfaga
göllimin, dyke i thene ge si te vete ne shtepi te sho
him s' vendim do te miret.
Ne Manastir ku kisha nj® shpres® te madhe me
dolli e krimbure. I ndyeri Telemah Germenji me thote
gö Themistoklia, vellaj i tij, ishte hedhur per në Bull-
gari e q'andej do te ktheheshe ne Shqiperi. Arriva
ne Korge edhe zunö te me pyesin per te reat e Sta-
mbollit. Ne Stamboll, u thashe, kete kupëtova gö gji-
the fuqi edhe nuku eshte gudi te shohim nje levizje
te pergjitheshme edhe neve te mbetemi per turp te
botës !
Qe te gjithe psherëtitnin po duheshe pune e jo
fjale te thata. Atëhere u thom vetem shokevet, lufte-
tare, tö vjeter edhe mblidhemi ge te vendosim progra-
min. Mblidhemi edhe formojme nje komitet, i perbere
prei meje, Tefik Panaritit, te ndyervet patriote Vangjel
Gjika e Ferit Frashëri, Goni Katundi, Jaup Dishnica,
Lumbi Bimbli, të ndyetët e të pandarët Kristaq Ari-
stidhi, Gaqi Thanas Viso e Qamil Panariti, Doktor
Hakiu, Lazo Progri, Skendo Pojani, Stavre Karoli, i
- 130 -
ndveri Aleks Koçi, Nepsi Kerenxhiu, Shaban Plasa
djaloshi Gavril Peppo, Stefan Kondillari etj.
Ne Devoll ishin veperonjes Mehmei Bidincka,
Istref Verleni, Ali Caush Verleni edhe i ndyeri Ali
Mengulasi. N° Starove Jashar beu edhe ne Kolonj®
Salih Butka, i ndyeri deshmor Qani Ypi, Xhezo beu
e te tjere.
Vertet kejo pune u regullua po duheshe vêne ne
veperim e ne levizje programi, se per fat te keg neve
Shipëtarët i harojme shpejt zotimet edhe fjalën, k-
shtu q® punin e barrën me te rende e muarm, une,
Vangjeli, Feriti, Goni, Jaupi, Skendoja, Stefani edhe
gamil. Duheshe nge mareveshje e plote me gjithe anet
ge te jepnim, ne nje kohe te caktuar, nje shenje per
levizje kryengritese. Te holla na mungonin prandaj
vendosme te dergojme te ndyerin Stefan Kondillari ge
te miret vesh me Beratin, Vloren, Gjinokastren, Fra-
sherin e viset e tjera.
Odo nisje ishte gjysm' e punes e mbarvare, ke-
shtu ge nisa un® i pari! Pagova giraxhine gier ne
Berat, per te ndyerin Stefan edhe i dhashe shifren, t®
mariveshjes, e cila ndodhet edhe sot e shkruare në
dollap, ne shtepin® tone. Duheshin spenzime per udhe-
timin ne Shiperi edhe qe te hidheshe ne. Korfus te
kupetoheshe me Ismail @emalin, Gurakugin, Pandeli.
Calen e te tjerët qe ndodheshin atje. Spenzimet u bene-
prej gazetes time «Koha» dyke mbledhur pajtimet, te
cilat u bashkuan edhe keto me te tjerat per atdhen®.
Letrat e Stefanit na gezonin, ge tekdo mbreteronin
deshira e nehte per gellimin e shenjte. Resisoj na
shkruante edhe nga Delvina, i kthyer nga Borfuzi, ge-
po marrin masat e duhura per te kallur arme ne Shqi-
peri, nga Korfuzi edhe pastaj te pelcase kryengritja!
Mirepo ditet shkonin, Themistokli Germënjin e zune-
ne Delvine edh' e dërguan ne burg te Janines keshtu
edhe Kole Rodhen me Vasil Tromaren i burgosne ne
Gjinokastre. Nonj® shenje nuku dukeshe q' as gjëkundi.
Neshat be Vrioni me te ndyerin Ferit Lumanin vine-
ndveri Aleks Koçi, Nepsi Kerenxhiu, Shaban Plasa
djaloshi Gavril Peppo, Stefan Kondillari etj.
Ne Devoll ishin veperonjes Mehmei Bidincka,
Istref Verleni, Ali Caush Verleni edhe i ndyeri Ali
Mengulasi. N° Starove Jashar beu edhe ne Kolonj®
Salih Butka, i ndyeri deshmor Qani Ypi, Xhezo beu
e te tjere.
Vertet kejo pune u regullua po duheshe vêne ne
veperim e ne levizje programi, se per fat te keg neve
Shipëtarët i harojme shpejt zotimet edhe fjalën, k-
shtu q® punin e barrën me te rende e muarm, une,
Vangjeli, Feriti, Goni, Jaupi, Skendoja, Stefani edhe
gamil. Duheshe nge mareveshje e plote me gjithe anet
ge te jepnim, ne nje kohe te caktuar, nje shenje per
levizje kryengritese. Te holla na mungonin prandaj
vendosme te dergojme te ndyerin Stefan Kondillari ge
te miret vesh me Beratin, Vloren, Gjinokastren, Fra-
sherin e viset e tjera.
Odo nisje ishte gjysm' e punes e mbarvare, ke-
shtu ge nisa un® i pari! Pagova giraxhine gier ne
Berat, per te ndyerin Stefan edhe i dhashe shifren, t®
mariveshjes, e cila ndodhet edhe sot e shkruare në
dollap, ne shtepin® tone. Duheshin spenzime per udhe-
timin ne Shiperi edhe qe te hidheshe ne. Korfus te
kupetoheshe me Ismail @emalin, Gurakugin, Pandeli.
Calen e te tjerët qe ndodheshin atje. Spenzimet u bene-
prej gazetes time «Koha» dyke mbledhur pajtimet, te
cilat u bashkuan edhe keto me te tjerat per atdhen®.
Letrat e Stefanit na gezonin, ge tekdo mbreteronin
deshira e nehte per gellimin e shenjte. Resisoj na
shkruante edhe nga Delvina, i kthyer nga Borfuzi, ge-
po marrin masat e duhura per te kallur arme ne Shqi-
peri, nga Korfuzi edhe pastaj te pelcase kryengritja!
Mirepo ditet shkonin, Themistokli Germënjin e zune-
ne Delvine edh' e dërguan ne burg te Janines keshtu
edhe Kole Rodhen me Vasil Tromaren i burgosne ne
Gjinokastre. Nonj® shenje nuku dukeshe q' as gjëkundi.
Neshat be Vrioni me te ndyerin Ferit Lumanin vine-
— 131 —
nga Berati q® te mesonin g' beheshe ne Korçë. U thame
ge jemi gati po ata s' presin, kur se as nonj vënt
nuku ka si pengimet e Korges me garket e saje?
Duheshe nisja, te cilen as ne nuku guxonte, pran-
daj u mblothme ne nje gark te ngushte edhe u vendos.
g® Korça te jape shenjen e pare. Flamurin pra te krye-
ngritjes e rembyen Doktor Haki Mborja Vangjel Gjika,
Dervish Ibrahimi edhe Nepei Kerönxhiu dyke mar®
malet perpiete, me 16 Gershor kur Sulltan Reshati
ardhi ne Manastir.
Kejo nisje beri nje bujo te madhe ne te gjithe
anët e Shipsrise edhe ca me teper kur dualle, pas nje
jave, Qamil Panariti, Lambi Bimbli, Sabri Lamariti,
Kostaq Kosturi, Odhisea N. Kotta, Tushi Krastafilaqi,
Kristaq M. Furxhiu, Nugi V. Lapi, Fetah Qinami e
te tjere. Armët me te tepertat dhame ata ge kishim,
Qamili dy, une dy bashke me gjithe takemin te komi-
tarise, per te cilat me gan zemra edhe sot, Feriti dy,
Kristaqi nje, Sabriu dy, Jaupi nje, Skendoja nje, Goni
dy e kesisoj zume mblithnim per te tjerët. Te holla per
te i veshur te paken me guna edhe opinga, he per he,
shtime si cilido pas fuqise.
Po te holla duheshin pas ketaj me shum® edhe
zume te mbledhim nga atdhetaret ge nuku trazoheshin
ne levizjen kryengritese. Sjell ner mënt këto emra: Spi-
ridon llo 15 lira, Selim Mborja 10, Stavre Karoli 15.
lira, Fuat be Frasheri 10 lira edh' u zotua te na der-
gonte 5-6 Tugra, Nikollaq Zoji 15, Aleks Kogi 15,
Mahmut be Pojani 10, Jorgaq Raci 10, Thodhoraq V.
Mano 10, Kostaq Fundo 10, Lytfi be Zavalani 10,
Vangjo K. Turtulli 10, Visk® Gorguzi 10, Nikolaq
Vangieli 10, Miljadhi Adham 7, e shume te tjere, te
cilevet helmohem ge nuku u jelle emrat ner mënt.
Qani be Dishnica zuri te mblethe edh' ajy midis:
te njohurvet si ne Korge keshtu edhe ne Starove. Te
tjere gjetke per te permbajtur Komitetin. i cili kish
harxhe te medha se per dita po shtoheshin komitat,
keshtu ge duheshin veshur e armatosur.
nga Berati q® te mesonin g' beheshe ne Korçë. U thame
ge jemi gati po ata s' presin, kur se as nonj vënt
nuku ka si pengimet e Korges me garket e saje?
Duheshe nisja, te cilen as ne nuku guxonte, pran-
daj u mblothme ne nje gark te ngushte edhe u vendos.
g® Korça te jape shenjen e pare. Flamurin pra te krye-
ngritjes e rembyen Doktor Haki Mborja Vangjel Gjika,
Dervish Ibrahimi edhe Nepei Kerönxhiu dyke mar®
malet perpiete, me 16 Gershor kur Sulltan Reshati
ardhi ne Manastir.
Kejo nisje beri nje bujo te madhe ne te gjithe
anët e Shipsrise edhe ca me teper kur dualle, pas nje
jave, Qamil Panariti, Lambi Bimbli, Sabri Lamariti,
Kostaq Kosturi, Odhisea N. Kotta, Tushi Krastafilaqi,
Kristaq M. Furxhiu, Nugi V. Lapi, Fetah Qinami e
te tjere. Armët me te tepertat dhame ata ge kishim,
Qamili dy, une dy bashke me gjithe takemin te komi-
tarise, per te cilat me gan zemra edhe sot, Feriti dy,
Kristaqi nje, Sabriu dy, Jaupi nje, Skendoja nje, Goni
dy e kesisoj zume mblithnim per te tjerët. Te holla per
te i veshur te paken me guna edhe opinga, he per he,
shtime si cilido pas fuqise.
Po te holla duheshin pas ketaj me shum® edhe
zume te mbledhim nga atdhetaret ge nuku trazoheshin
ne levizjen kryengritese. Sjell ner mënt këto emra: Spi-
ridon llo 15 lira, Selim Mborja 10, Stavre Karoli 15.
lira, Fuat be Frasheri 10 lira edh' u zotua te na der-
gonte 5-6 Tugra, Nikollaq Zoji 15, Aleks Kogi 15,
Mahmut be Pojani 10, Jorgaq Raci 10, Thodhoraq V.
Mano 10, Kostaq Fundo 10, Lytfi be Zavalani 10,
Vangjo K. Turtulli 10, Visk® Gorguzi 10, Nikolaq
Vangieli 10, Miljadhi Adham 7, e shume te tjere, te
cilevet helmohem ge nuku u jelle emrat ner mënt.
Qani be Dishnica zuri te mblethe edh' ajy midis:
te njohurvet si ne Korge keshtu edhe ne Starove. Te
tjere gjetke per te permbajtur Komitetin. i cili kish
harxhe te medha se per dita po shtoheshin komitat,
keshtu ge duheshin veshur e armatosur.
- 132 -
Gegeria gjith® me malesin' e Shkodres ishin ne
kryengritje te plote, e cila tani kishte shtruar edhe nje
program kombetar, dyke kerkuar autonomin® te Shqi-
perise me nje Guvernator prej Sulltanit. Edhe ne Tos-
keri zuri nje levizje me gjithe anëte po organizimin
qysh u be nuku e dime, prandaj na lime dijesvet edhe
atyre qe muar ane ne keto levizje kryengritese.
Komiteti i Korçes dyke u forcuar dergoti, ne
Samboll, Aleks Kogin per te derguar Cercizin këtu
qö te hidheshe ne Gjinokastre e gjetke per te vep®-
ruar. Gergizi dyke mare edhe Myftarin, nga Selaniku,
arriti ne Korge me 15 Korik ditën ge martohesha un®
dyke shpresuar go me menyren te martesit do te shpe-
tonja nga vereitja e geverise. Si ndejne tri dit, ne
shtepine tone, edhe biseduam gier e gjate shkuan per
ne Gjinokastro, dyke ju dhene nga arka e Komitetit
50 lira perveg spenzimeve. Veg ketyreve te holla u
dha edhe Lambi Ramizi nje sume.
Ne Korge plakosi nje ushteri e madhe edhe gjithe
qyteti u rethua an' e mbane edhe u deklara rethimi
ushteriak. Mö 21 Korik ge me nate na ruanin edhe
me te dale nga shtepite na shpinin ne Yqmet, ku, si
na kerkonin gjithe robat e trupit e na pyesnin per em-
rat, na klisnin ne burg. Atje po sillnin nj® nga nje
prej nesh ku pershëndosheshim, midis tone, po mje-
risht ishin edhe ca te pafajshme si Idhomenea e Kris-
taq Kosturi.
Nga Devolli suall ne burg Mehmet Bidincken ba-
shke me te dy bijt' e tij Hasan® edhe Haxhine. Istref
Verleni, i cili si per gudi kishte shpetuar nga vdekja,
kishte shkuar me Ali Qaushin per te blere arme nga
Bullgarët po ushteria u kish bere prite edhe Ali Çau-
shin e vran® edhe Istrefin • zune te gjall. Trupi i tij
nuku ishte perveg plehe edhe gjakrat i rithin nga te
rahurit q'i bene 3 dit e tri net! Pastaj te lidhur e
suall ne burg bashke me Reufin, vella me deshmorin
Ali Gaushin.
Kesisoj u mblothme ne burg 26 shpirt si suall e
Gegeria gjith® me malesin' e Shkodres ishin ne
kryengritje te plote, e cila tani kishte shtruar edhe nje
program kombetar, dyke kerkuar autonomin® te Shqi-
perise me nje Guvernator prej Sulltanit. Edhe ne Tos-
keri zuri nje levizje me gjithe anëte po organizimin
qysh u be nuku e dime, prandaj na lime dijesvet edhe
atyre qe muar ane ne keto levizje kryengritese.
Komiteti i Korçes dyke u forcuar dergoti, ne
Samboll, Aleks Kogin per te derguar Cercizin këtu
qö te hidheshe ne Gjinokastre e gjetke per te vep®-
ruar. Gergizi dyke mare edhe Myftarin, nga Selaniku,
arriti ne Korge me 15 Korik ditën ge martohesha un®
dyke shpresuar go me menyren te martesit do te shpe-
tonja nga vereitja e geverise. Si ndejne tri dit, ne
shtepine tone, edhe biseduam gier e gjate shkuan per
ne Gjinokastro, dyke ju dhene nga arka e Komitetit
50 lira perveg spenzimeve. Veg ketyreve te holla u
dha edhe Lambi Ramizi nje sume.
Ne Korge plakosi nje ushteri e madhe edhe gjithe
qyteti u rethua an' e mbane edhe u deklara rethimi
ushteriak. Mö 21 Korik ge me nate na ruanin edhe
me te dale nga shtepite na shpinin ne Yqmet, ku, si
na kerkonin gjithe robat e trupit e na pyesnin per em-
rat, na klisnin ne burg. Atje po sillnin nj® nga nje
prej nesh ku pershëndosheshim, midis tone, po mje-
risht ishin edhe ca te pafajshme si Idhomenea e Kris-
taq Kosturi.
Nga Devolli suall ne burg Mehmet Bidincken ba-
shke me te dy bijt' e tij Hasan® edhe Haxhine. Istref
Verleni, i cili si per gudi kishte shpetuar nga vdekja,
kishte shkuar me Ali Qaushin per te blere arme nga
Bullgarët po ushteria u kish bere prite edhe Ali Çau-
shin e vran® edhe Istrefin • zune te gjall. Trupi i tij
nuku ishte perveg plehe edhe gjakrat i rithin nga te
rahurit q'i bene 3 dit e tri net! Pastaj te lidhur e
suall ne burg bashke me Reufin, vella me deshmorin
Ali Gaushin.
Kesisoj u mblothme ne burg 26 shpirt si suall e
- 133 —
Themistokli Germenjin lidhur, nga Janina e Dervish
Hajderin, sot Baba ne Tege te Turanit Korges. Ishim
pra keta, me sa sjell ner mënt, te burgosur: Unë, Te-
fik Panariti, Perit be Frasheri, Iomene Losturi, Meh-
met Bidincka me Hasan e Haxhine, Stavre taroli, Ja-
up be Dishnica, Kristaq Kosturi, Skendo be Pojani,
Baba Hajderi, Themistokli Germenji, Istref Verleni,
Kristaq Aristidhi, Reuf Verleni, Bido Tepelena, Gagi
Thanas Viso, Dervish Ibrahimi, Rexhep Vinçani edhe
Alim Tragjasi, nga Vlora. Ishin pastaj nje rojtes në
gifli; te Pandeliut, lopëçari i Burgalecit, nje han derma
nga Tagi, nje goban q'e kishin mare udheheges.
Me nje jale shpirti edhe zemra e levizjes kom-
beture, jo vetem i Korçes po edhe ne viset e tjera, ndo-
dheshe ne burg., Deshperimi i te jashtmevet ishte i
math shume edhe frika u kish mbire ne zemer. Nj®
nga vellezerit tane, te Komitetit, Goni Katundi mundi
te shpetonj®, nga burgu, dyke u fshehur po nuku mun-
te q® te punonte dot. Ne burg na vune ne nj® verej-
tje me te madhe dyke na perndare ne per kaushet nga
2-3 me urdhrin ge te mos kuvendonim midis nesh.
Mbi gjithe köto u kish rene ne dore nj® letre e
shifruar drejtuar mua, nga Gjinokastra. Me nxjerin nga
burgu ne Yqmet, ne dhome ge ishte ngrehur enkas per
neve, prej rethimit ushteriak, per te na ber® hetimet
me kallin brenda kur shoh ge ishin 8-10 Oficer®, Pye-
tesi, edhe Lytfi be Zavalanin, te cilin e kishin mar®
per perkthenjes (terxhumah). Pyetesi me tregon nje thir-
je te Komitetit, botuare ne gazeta «Koha» edhe me
thote qe perse e botova?
I thashe ge e perktheva nga gazetat tyrgishte edhe
gergishte me gellim per te i hegur verejtjen geveris®
ge te mare masat e duhura. Oficeret tundne kryet me
nje geshje te mvrojture. Mire fare, thote pyetesi, po
kur genke kage dashemire i everise legite edhe
tre-
gona g'te shkruajne ne kët® letre, se s'ka fjale g® ve-
tem tine e kupeton.
Mar letrën e me t® shtin® syto e njojta shkrimin,
Themistokli Germenjin lidhur, nga Janina e Dervish
Hajderin, sot Baba ne Tege te Turanit Korges. Ishim
pra keta, me sa sjell ner mënt, te burgosur: Unë, Te-
fik Panariti, Perit be Frasheri, Iomene Losturi, Meh-
met Bidincka me Hasan e Haxhine, Stavre taroli, Ja-
up be Dishnica, Kristaq Kosturi, Skendo be Pojani,
Baba Hajderi, Themistokli Germenji, Istref Verleni,
Kristaq Aristidhi, Reuf Verleni, Bido Tepelena, Gagi
Thanas Viso, Dervish Ibrahimi, Rexhep Vinçani edhe
Alim Tragjasi, nga Vlora. Ishin pastaj nje rojtes në
gifli; te Pandeliut, lopëçari i Burgalecit, nje han derma
nga Tagi, nje goban q'e kishin mare udheheges.
Me nje jale shpirti edhe zemra e levizjes kom-
beture, jo vetem i Korçes po edhe ne viset e tjera, ndo-
dheshe ne burg., Deshperimi i te jashtmevet ishte i
math shume edhe frika u kish mbire ne zemer. Nj®
nga vellezerit tane, te Komitetit, Goni Katundi mundi
te shpetonj®, nga burgu, dyke u fshehur po nuku mun-
te q® te punonte dot. Ne burg na vune ne nj® verej-
tje me te madhe dyke na perndare ne per kaushet nga
2-3 me urdhrin ge te mos kuvendonim midis nesh.
Mbi gjithe köto u kish rene ne dore nj® letre e
shifruar drejtuar mua, nga Gjinokastra. Me nxjerin nga
burgu ne Yqmet, ne dhome ge ishte ngrehur enkas per
neve, prej rethimit ushteriak, per te na ber® hetimet
me kallin brenda kur shoh ge ishin 8-10 Oficer®, Pye-
tesi, edhe Lytfi be Zavalanin, te cilin e kishin mar®
per perkthenjes (terxhumah). Pyetesi me tregon nje thir-
je te Komitetit, botuare ne gazeta «Koha» edhe me
thote qe perse e botova?
I thashe ge e perktheva nga gazetat tyrgishte edhe
gergishte me gellim per te i hegur verejtjen geveris®
ge te mare masat e duhura. Oficeret tundne kryet me
nje geshje te mvrojture. Mire fare, thote pyetesi, po
kur genke kage dashemire i everise legite edhe
tre-
gona g'te shkruajne ne kët® letre, se s'ka fjale g® ve-
tem tine e kupeton.
Mar letrën e me t® shtin® syto e njojta shkrimin,
- 134 -
po dyke e vertitur u thom: plitkua si edhe letra jan®
per mbi mua po unë nuku e njoh kete shkrim si kun-
der as këte gjuhe, me te cile eshte shkrojture, nuku e
kupëtonj.
Atëhere ngrihet me zemërim nj® Kolonel (Bim-
bash) e dyke me treguar ca shkopinj te njomte më
thotë : A i sheh këta shkopinj? te gjitha mbi kuris
tënt jan® per te u thyer po trego te vertetën, se tine
edhe tiné je kryeja i ketyreve trubullimeve q® vepë-
ronen në Shgipëri !
Dorën e kini te gjate edhe munt te me bëni g'të
doni, u thom, po dijeni këte gö une as fajtor jam as
letrën nuku e mar vesh kush ma dërgon.
A gen ore gen, me pergjigjet, do te veshtrosh ti-
ne edhe vrapon tek dera per te thirur nj® ushtar g®
te me rinte kur nje tjatër Oficer m'i math, prej të
shtetit Madhor, e ndalon edhe mblidhen ge te gjithe,
ne nje qoshe te dhomes per te biseduar. Dyke mbetur
vetëm me Lytfi benë më thotë: mbaju burré Mihal se
pastaj litarka te pret! Le te bëjne si qö te duan Lytfi
be, ne dore me kane, po unë jam i pafajshme. Pa dy-
shim qe druhesha e nga Lytfi beu edhe nga cilido ge
të ishte.
Si biseduan midis tyre kthenet, pran® meje, Ofi-
ceri i shtetit Madhor e mö gjuhë te embëlë, se duke-
she qö kishte nj® aresim te nalte, më thoté: Grameno
Efendi tine je nje gazetar edhe ishtë turp qe të rihesh,
prandaj tregona per letrën kush ua dërgon, me gën®
ge juve nuku u ngarkonet nonj® faj. Tregona qe cili
öshte shkronjesi i letrës ose nè mos e njihni mbi cilin
Lini dyshim?
Besomëni, ne kini Perëndi, u pergjigjem, gë nuku
e njoh as shkronjesin as giuhën te letres, po s' ka dy-
shim qö letra me eshte derguar mua me gellim ge te
më humbasin. Si gazetar® kam bere edhe armiq®, edhe
dyshimi tim gendron vetëm me Propaganda Greke, e
cila më ka hale ne sy, me gëne qe i kundrështonem
në gellimet qö yshgen kundra mbretërisé tonë !
po dyke e vertitur u thom: plitkua si edhe letra jan®
per mbi mua po unë nuku e njoh kete shkrim si kun-
der as këte gjuhe, me te cile eshte shkrojture, nuku e
kupëtonj.
Atëhere ngrihet me zemërim nj® Kolonel (Bim-
bash) e dyke me treguar ca shkopinj te njomte më
thotë : A i sheh këta shkopinj? te gjitha mbi kuris
tënt jan® per te u thyer po trego te vertetën, se tine
edhe tiné je kryeja i ketyreve trubullimeve q® vepë-
ronen në Shgipëri !
Dorën e kini te gjate edhe munt te me bëni g'të
doni, u thom, po dijeni këte gö une as fajtor jam as
letrën nuku e mar vesh kush ma dërgon.
A gen ore gen, me pergjigjet, do te veshtrosh ti-
ne edhe vrapon tek dera per te thirur nj® ushtar g®
te me rinte kur nje tjatër Oficer m'i math, prej të
shtetit Madhor, e ndalon edhe mblidhen ge te gjithe,
ne nje qoshe te dhomes per te biseduar. Dyke mbetur
vetëm me Lytfi benë më thotë: mbaju burré Mihal se
pastaj litarka te pret! Le te bëjne si qö te duan Lytfi
be, ne dore me kane, po unë jam i pafajshme. Pa dy-
shim qe druhesha e nga Lytfi beu edhe nga cilido ge
të ishte.
Si biseduan midis tyre kthenet, pran® meje, Ofi-
ceri i shtetit Madhor e mö gjuhë te embëlë, se duke-
she qö kishte nj® aresim te nalte, më thoté: Grameno
Efendi tine je nje gazetar edhe ishtë turp qe të rihesh,
prandaj tregona per letrën kush ua dërgon, me gën®
ge juve nuku u ngarkonet nonj® faj. Tregona qe cili
öshte shkronjesi i letrës ose nè mos e njihni mbi cilin
Lini dyshim?
Besomëni, ne kini Perëndi, u pergjigjem, gë nuku
e njoh as shkronjesin as giuhën te letres, po s' ka dy-
shim qö letra me eshte derguar mua me gellim ge te
më humbasin. Si gazetar® kam bere edhe armiq®, edhe
dyshimi tim gendron vetëm me Propaganda Greke, e
cila më ka hale ne sy, me gëne qe i kundrështonem
në gellimet qö yshgen kundra mbretërisé tonë !
— 135 —
Dyke pare qe nuku nxirnin nonje tjater fjale m®
dergone prape ne burg, po me thone kesisoj: te leme
te mentonesh mire se nga kejo nuku ke shpetim.
Kur ryra ne burg shoket po prisnin me padurim,
edhe mjaft te frikesuar, te mesonin pesimet e mija, po
une qe ne porta zura te shanj ata ge me kishin der-
guar letren. S' duhet thene ge as shokeve nuku u tre-
gova per shifren sa kohe qe ndejme te burgosur, me
gjithe qe i ndyeri Themistokli e kupetoji ge do te
ishte nonje letre e shifruar.
Gjendeshim pra ne nje gjendje te kege shum®, po
me giithe köte nuku deshperoneshim edhe mentonim
qe me fare mënyre munt te deinim nga burgu se ishim
sigur ge do te na denonin rënde. Direktori i burgut
ishte Take Talaj, me te cilin njiheshim edhe kishim
qö te gjithe miqisi po jo te perzjere ne geshtjen kom-
betare, gjer ne nje besim te plote. Me gjithe keto i
gfaqim menjtimin dyke i proponuar kryesine ge do t' e
kish ay, keshtu ge do te mbeteshe i pardekur ne his-
tori te Shqiperise, per nje vepre patriotike si kejo.
Ne krye Takeja u zemerua edhe nuku afroheshe
gjokundi, po pastaj, dyke i treguar neve famën ge do
te mirte edhe sherbimet e mëdha ge do t'i sillte at-
dheut, pranojti te benim kete goditje. Vendosme pra
ge neser brema te zeme rojtesit e xhandarmarine te
burgut, te cilët do t'i mblithte Takeja ge t'u jepte
nonje urdher gjesendi, edhe do t'i mbyllnim ne burg
edhe neve gjithe, sa qö ndodheshin te burgosur 135-150
shpirt, do te shkonim per ne Erseke, ku kishte mjaft
municione.
Pllani ishte prementuar fort bukur, po fat'i zi
nuku na ndihmoji ge t'e vinim ne veperim. Nj® gjem®
nga me te keqiat e te tmeruarat ngjajti ate mëngjes
pa u gdhire mire. Getat e Qamil Panaritit edhe Spiro
Bellkamenit ishin bashkuar ne Frasher edhe kishin
ardhur ne Orman Qiflig, gjysme ore lark Korges me
gellim ge te mireshin vesh edhe t' i binin burgut. Ke-
to po mentonin trimat e Shiperise, edhe flinin me
Dyke pare qe nuku nxirnin nonje tjater fjale m®
dergone prape ne burg, po me thone kesisoj: te leme
te mentonesh mire se nga kejo nuku ke shpetim.
Kur ryra ne burg shoket po prisnin me padurim,
edhe mjaft te frikesuar, te mesonin pesimet e mija, po
une qe ne porta zura te shanj ata ge me kishin der-
guar letren. S' duhet thene ge as shokeve nuku u tre-
gova per shifren sa kohe qe ndejme te burgosur, me
gjithe qe i ndyeri Themistokli e kupetoji ge do te
ishte nonje letre e shifruar.
Gjendeshim pra ne nje gjendje te kege shum®, po
me giithe köte nuku deshperoneshim edhe mentonim
qe me fare mënyre munt te deinim nga burgu se ishim
sigur ge do te na denonin rënde. Direktori i burgut
ishte Take Talaj, me te cilin njiheshim edhe kishim
qö te gjithe miqisi po jo te perzjere ne geshtjen kom-
betare, gjer ne nje besim te plote. Me gjithe keto i
gfaqim menjtimin dyke i proponuar kryesine ge do t' e
kish ay, keshtu ge do te mbeteshe i pardekur ne his-
tori te Shqiperise, per nje vepre patriotike si kejo.
Ne krye Takeja u zemerua edhe nuku afroheshe
gjokundi, po pastaj, dyke i treguar neve famën ge do
te mirte edhe sherbimet e mëdha ge do t'i sillte at-
dheut, pranojti te benim kete goditje. Vendosme pra
ge neser brema te zeme rojtesit e xhandarmarine te
burgut, te cilët do t'i mblithte Takeja ge t'u jepte
nonje urdher gjesendi, edhe do t'i mbyllnim ne burg
edhe neve gjithe, sa qö ndodheshin te burgosur 135-150
shpirt, do te shkonim per ne Erseke, ku kishte mjaft
municione.
Pllani ishte prementuar fort bukur, po fat'i zi
nuku na ndihmoji ge t'e vinim ne veperim. Nj® gjem®
nga me te keqiat e te tmeruarat ngjajti ate mëngjes
pa u gdhire mire. Getat e Qamil Panaritit edhe Spiro
Bellkamenit ishin bashkuar ne Frasher edhe kishin
ardhur ne Orman Qiflig, gjysme ore lark Korges me
gellim ge te mireshin vesh edhe t' i binin burgut. Ke-
to po mentonin trimat e Shiperise, edhe flinin me
— 136 —
keto endera te bukura pa shkuar nör mënt ge nje ush-
teri e madhe i kish rethuar natën !
Kur zuri te hapeshe dita karaulla veshtron ge ishin
trathëtuar edhe rethuar, prej ushteris®, keshtu ge vra-
pon te lajmeronje shoket. Xgjohen te tmeruar edhe
kerko ne te zëne nonje vënt te fort, me gene ne fush®
te hapet, po zjari hapet nga gjithe anëte edhe kesisoj
dyke liftuar arrine nö kenetë. Te mbytur ne baltra
muntne te hidhen pertej, po per fat te zi jo te gjithe !
Duheshe vaditur dheu i Shgiperise me gjakun o vyer,
te bijvet saj, per te shenjtëne liri !
Kristaq M. Furxhiu, Nugi Lapi, Pajazit Rehora,
Kostaq Spiro Kosturi, Odhisea N. Kotta edhe Tushi
Krastafilaqi rane deshmore per mbi alltarin te atdheut!!!
Dita pra 28 Korik 1911 do te jete nje dite e zeze,
po edhe nje dite historike per Shoipërise !
Alim Gelo Trajazin, i cili ishte nxënes ne Korfuz
edh' a shogerua me Spiron e Mihal Belkamenin kur
u hodhe ne Shqiperi, e zune ne njo fshat ku kishte
mundur te shpetonje nga lufta, e zune te gjallö edhe
e suall nö burg bashke me neve.
Q'ate dite a rethua edhe burgu me ushteri, köshtu
ge pllani yne mbeti i pambushur. Zume nga ankimet
ne Stamboll po pergjigjeja ishte gö, punën tone, do
t' e kgyrnje drejtesija. Me gjithe këto nuku deshperone-
shim as pak, perkundrazi gözoneshim kur mesonim ge
levizja kryengritese po perhapeshe ne gjithe anët e
Toskërise.
I pardekuri patriot e deshmor Memdu be Zavalani
ishte hedhur ne anët e Permetit edhe me Mehmet Pa-
varin kishin regulluar shume mire getat edhe levizjen.
Dyke u bashkuar e me getat e Delvines, nene kryesi
te Natiz Aderit nga Palavlia, gellonin te goditnin
Permetin edhe t'u vinin ndihme Gjinokastritëve, po,
mjerisht. ushteri e madhe ish dërguar e ne ato vënde,
keshtu ge ne nje lufte ge bene per mbi Pangri ra
deshmor Nazif Haderi, dyke liftuar burrörisht per te.
shpetuar gjithe shoket!
keto endera te bukura pa shkuar nör mënt ge nje ush-
teri e madhe i kish rethuar natën !
Kur zuri te hapeshe dita karaulla veshtron ge ishin
trathëtuar edhe rethuar, prej ushteris®, keshtu ge vra-
pon te lajmeronje shoket. Xgjohen te tmeruar edhe
kerko ne te zëne nonje vënt te fort, me gene ne fush®
te hapet, po zjari hapet nga gjithe anëte edhe kesisoj
dyke liftuar arrine nö kenetë. Te mbytur ne baltra
muntne te hidhen pertej, po per fat te zi jo te gjithe !
Duheshe vaditur dheu i Shgiperise me gjakun o vyer,
te bijvet saj, per te shenjtëne liri !
Kristaq M. Furxhiu, Nugi Lapi, Pajazit Rehora,
Kostaq Spiro Kosturi, Odhisea N. Kotta edhe Tushi
Krastafilaqi rane deshmore per mbi alltarin te atdheut!!!
Dita pra 28 Korik 1911 do te jete nje dite e zeze,
po edhe nje dite historike per Shoipërise !
Alim Gelo Trajazin, i cili ishte nxënes ne Korfuz
edh' a shogerua me Spiron e Mihal Belkamenin kur
u hodhe ne Shqiperi, e zune ne njo fshat ku kishte
mundur te shpetonje nga lufta, e zune te gjallö edhe
e suall nö burg bashke me neve.
Q'ate dite a rethua edhe burgu me ushteri, köshtu
ge pllani yne mbeti i pambushur. Zume nga ankimet
ne Stamboll po pergjigjeja ishte gö, punën tone, do
t' e kgyrnje drejtesija. Me gjithe këto nuku deshperone-
shim as pak, perkundrazi gözoneshim kur mesonim ge
levizja kryengritese po perhapeshe ne gjithe anët e
Toskërise.
I pardekuri patriot e deshmor Memdu be Zavalani
ishte hedhur ne anët e Permetit edhe me Mehmet Pa-
varin kishin regulluar shume mire getat edhe levizjen.
Dyke u bashkuar e me getat e Delvines, nene kryesi
te Natiz Aderit nga Palavlia, gellonin te goditnin
Permetin edhe t'u vinin ndihme Gjinokastritëve, po,
mjerisht. ushteri e madhe ish dërguar e ne ato vënde,
keshtu ge ne nje lufte ge bene per mbi Pangri ra
deshmor Nazif Haderi, dyke liftuar burrörisht per te.
shpetuar gjithe shoket!
- 137 -
Kryengritja pra e madhe e Gegerise, si edhe per-
hapja q® po merte ne Toskëri, e shtrënguan geverin®
Tyrke te mentonet qe te perdore tjater mënyre, per
pushimin te kryengritjeve. Ni e pa ge me giithe ush-
terine te madhe, ge dergeji, si e me masat barbare
ge u veperuan, kundra shipëtarevet, nuku munte te
sjelle nonje dobi vendosi te dergonje komisione pa-
gesore edhe keshillonjese, prej shipëtaresh, ge te bin-
din Shipëtaret qe te mos vazhdone me arme ne do-
re te leftone kundra geverise.
N° Toskëri u emeruan edhe derguan Fejzi be Ali-
zoti edhe i ndyeri patriot Abdyl be Ypi. Shetitne Ga-
mërine, Laberine edhe pastaj ardhe ne Korge. Tekdo
kishin pushuar kryngritjet, ne Toskeri, me amnistin®
qö dhane edhe me zotimet te geveris® Tyrke — si
nga hera - ge pasketaj do te mbushen, plotërisht,
kerkimet edhe te drejtat e Shqipetarivet.
Fejzi beu me Abdyl bene ishin nga Shipetaröt,
te cilevet nuku munt t' u mohonj® patriotizmen, kesh-
tu gö nuku kishim nonje dyshim perveg asaj ge i she-
rbenin edhe geverise. Na vizituan ne burg dyke na
thene ge do te perpigen edhe per lirimin tone, pa si
tani gendron ne dore te drejtesise, po te jemi sigur
g® per se shpejti do te lironemi.
Mbi emer te shokere u pergjigia kesisoj: U njo-
pas te firuarit prape burgu do te na prese. Sa per le-
vizjen kryengritese ge e pushuat, Z. uaj, jini te gabu-
are, se ajo do te perseritet edhe xgjerohet me teper
sa kohe ge geveria nuku na jep te drejtat tona.
Atehere i ndyeri Abdyl be teper i hidheruar tho-
te: Q' munt te benim tjater kur se nuku gjetme gje-
kundi nonje organezim sig duhet? Deshperimi edhe
mosmareveshja mbreteronte kudo se ja edhe juve po
ndodhi te burgosur!
Jemi te lumtur, thote Fejzi beu, ge fituam am-
nistine e per Toskerine, e cila ishte dhine vetëm per
Kryengritja pra e madhe e Gegerise, si edhe per-
hapja q® po merte ne Toskëri, e shtrënguan geverin®
Tyrke te mentonet qe te perdore tjater mënyre, per
pushimin te kryengritjeve. Ni e pa ge me giithe ush-
terine te madhe, ge dergeji, si e me masat barbare
ge u veperuan, kundra shipëtarevet, nuku munte te
sjelle nonje dobi vendosi te dergonje komisione pa-
gesore edhe keshillonjese, prej shipëtaresh, ge te bin-
din Shipëtaret qe te mos vazhdone me arme ne do-
re te leftone kundra geverise.
N° Toskëri u emeruan edhe derguan Fejzi be Ali-
zoti edhe i ndyeri patriot Abdyl be Ypi. Shetitne Ga-
mërine, Laberine edhe pastaj ardhe ne Korge. Tekdo
kishin pushuar kryngritjet, ne Toskeri, me amnistin®
qö dhane edhe me zotimet te geveris® Tyrke — si
nga hera - ge pasketaj do te mbushen, plotërisht,
kerkimet edhe te drejtat e Shqipetarivet.
Fejzi beu me Abdyl bene ishin nga Shipetaröt,
te cilevet nuku munt t' u mohonj® patriotizmen, kesh-
tu gö nuku kishim nonje dyshim perveg asaj ge i she-
rbenin edhe geverise. Na vizituan ne burg dyke na
thene ge do te perpigen edhe per lirimin tone, pa si
tani gendron ne dore te drejtesise, po te jemi sigur
g® per se shpejti do te lironemi.
Mbi emer te shokere u pergjigia kesisoj: U njo-
pas te firuarit prape burgu do te na prese. Sa per le-
vizjen kryengritese ge e pushuat, Z. uaj, jini te gabu-
are, se ajo do te perseritet edhe xgjerohet me teper
sa kohe ge geveria nuku na jep te drejtat tona.
Atehere i ndyeri Abdyl be teper i hidheruar tho-
te: Q' munt te benim tjater kur se nuku gjetme gje-
kundi nonje organezim sig duhet? Deshperimi edhe
mosmareveshja mbreteronte kudo se ja edhe juve po
ndodhi te burgosur!
Jemi te lumtur, thote Fejzi beu, ge fituam am-
nistine e per Toskerine, e cila ishte dhine vetëm per
- 138 -
Gegerine, se tjater soj do te jepeshin vete edhe te na
mbeteshe nje turp i math gjitheret.
Si biseduam mbi rjedhjet e dites, atdhetarisht,
shkuan edhe ardhe pas 3-4 dit kur muar lamtumir®
se shkuan per ne Stamboll. U perpoqne me gijithe fu-
qin' e tyre, per lirimin tone, po me kot se drejtesia
(Adlia) vinte pengime, kishtu g® ditet shkonin edhe
pas tyre shkonin edhe javet e muajt.
Per fatin tone ardhi ne Korge nje korespondent i
«Tajmsit» Londres, Z. Guod, i cili na vizitoiti ne burg
i bashkuar prej Z. Kenedy edhe prej Prokurorit me
dy anëtare te Gjykatores. Na pyeti edhe mori shenimet
e duhura, keshta qe me te vajtur ne Manastir ju qa
Valiut edhe Stambollit per mbajtjen tone ne burg, kur
se ata ge kishin rembyer armët u fale.
Nuku shkuan shume dite kur na liruan me te
shumët, pas 5 muaj burgimi edhe mbajtne Tefik Pa-
naritin, Themistokli Görmënjin, Dervish Ibrahimin,
Perit bene, Istret Verlenin, Alim, rajasin edhe Xhan-
darin akoma edhe tri muaj. Veç ketyrevet mbetne ne
burg edhe Shpataraket ge nine kryesi te Sadik Zashit,
derguar prej korçe, goditne Posten te Elbasanit.
Kesisoj mori funt kryengritja e vitit 1911 dyke u
pandehur ge getesia do te zoteronte pasketaj.
Gegerine, se tjater soj do te jepeshin vete edhe te na
mbeteshe nje turp i math gjitheret.
Si biseduam mbi rjedhjet e dites, atdhetarisht,
shkuan edhe ardhe pas 3-4 dit kur muar lamtumir®
se shkuan per ne Stamboll. U perpoqne me gijithe fu-
qin' e tyre, per lirimin tone, po me kot se drejtesia
(Adlia) vinte pengime, kishtu g® ditet shkonin edhe
pas tyre shkonin edhe javet e muajt.
Per fatin tone ardhi ne Korge nje korespondent i
«Tajmsit» Londres, Z. Guod, i cili na vizitoiti ne burg
i bashkuar prej Z. Kenedy edhe prej Prokurorit me
dy anëtare te Gjykatores. Na pyeti edhe mori shenimet
e duhura, keshta qe me te vajtur ne Manastir ju qa
Valiut edhe Stambollit per mbajtjen tone ne burg, kur
se ata ge kishin rembyer armët u fale.
Nuku shkuan shume dite kur na liruan me te
shumët, pas 5 muaj burgimi edhe mbajtne Tefik Pa-
naritin, Themistokli Görmënjin, Dervish Ibrahimin,
Perit bene, Istret Verlenin, Alim, rajasin edhe Xhan-
darin akoma edhe tri muaj. Veç ketyrevet mbetne ne
burg edhe Shpataraket ge nine kryesi te Sadik Zashit,
derguar prej korçe, goditne Posten te Elbasanit.
Kesisoj mori funt kryengritja e vitit 1911 dyke u
pandehur ge getesia do te zoteronte pasketaj.
SPIRO BELNAMENT
Kryengritesit Shiptar®
QAMIL PANARITI
MIHAL BELRAMENT
Kryengritesit Shiptar®
QAMIL PANARITI
MIHAL BELRAMENT
— 141 —
KRYE E III.
Lufta Ballkanike edhe veteqeverimi
i Shaipëris®
U pandeh me te vertete q® u shua zjari, q' ish
indezure, ne gjithe anët e Shiperise, po ish vetem nje
pandihm, se me te ardhur pranvera e te gielberonte
gjethi zuri te leviste prape kryengritja, ue vitiu 1912.
Barbarizmat e tmeruara vepëruar, prej Target, kundra
Shipötarevet deshnin shume kohe ge te sherohen edhe
harrohen, po gjithe keto Tyrgit, ne vënt te genin me-
lemin per te mbyllur plaget, perkundrazi kerkonin t' i
hapin ca me tepër.
Pas amnistise ne vënt te mbushnin zotimet zune
te ndjekin kreret edhe bajraktaret, te Gegeris®, dyke
burgosur ca nga kita edhe me menyra dhelperake ker-
konin ge qysh e gysh t' i perganin, midis tyre, edhe t' i
armiqisonin! Ne vënt te ndregeve te shtepive te djegu-
ra, prej ushterise, te rugave, te gelura te shkollave zune
me nje reptesi te madhe g' armatimin edhe te perseritin
ndjekjet e para, keshta q® te mjerët Shipëtare u shtrën-
guan te marrin malet per te mprojtur jeten e tyre.
Kryengritja plasi ne gjithe anëte edhe zuri te zgje-
rohet e ne Toskeri, ku kishte ardhur Kapiten Tajari
me nipin e tij Tasimin, te ikur prej ushterise nga
Manastiri. Shtypi European per dita nuku mereshe
perveg se me kryengritjen te Shipötarivet te cilen e
quanin tani lufta Turko-Shqipëtare dyke treguar trimë-
rite te Shqipetarevet, edhe per herojin me te math
kishin trimin burre Isa Boletinin!
Ushteria Tyrke per dita po thyeshe nga Shpipëtarët,
te cilët ne numur 30.000 shpirt po pregatiteshin ge
t' i ryne Ysqypit. Ne Toskeri plasi kryengritja e per-
gjitheshme edhe gellonin te marin gytetet. Ne kete
kohe vrane komitat Shipëtar® te tmeruarin Rexhep
Palla, i cili vriste edhe priste ne Prefekture te Korges
pa pyetur njeri, me gene zemra edhe shpirti i Xhemietit!
KRYE E III.
Lufta Ballkanike edhe veteqeverimi
i Shaipëris®
U pandeh me te vertete q® u shua zjari, q' ish
indezure, ne gjithe anët e Shiperise, po ish vetem nje
pandihm, se me te ardhur pranvera e te gielberonte
gjethi zuri te leviste prape kryengritja, ue vitiu 1912.
Barbarizmat e tmeruara vepëruar, prej Target, kundra
Shipötarevet deshnin shume kohe ge te sherohen edhe
harrohen, po gjithe keto Tyrgit, ne vënt te genin me-
lemin per te mbyllur plaget, perkundrazi kerkonin t' i
hapin ca me tepër.
Pas amnistise ne vënt te mbushnin zotimet zune
te ndjekin kreret edhe bajraktaret, te Gegeris®, dyke
burgosur ca nga kita edhe me menyra dhelperake ker-
konin ge qysh e gysh t' i perganin, midis tyre, edhe t' i
armiqisonin! Ne vënt te ndregeve te shtepive te djegu-
ra, prej ushterise, te rugave, te gelura te shkollave zune
me nje reptesi te madhe g' armatimin edhe te perseritin
ndjekjet e para, keshta q® te mjerët Shipëtare u shtrën-
guan te marrin malet per te mprojtur jeten e tyre.
Kryengritja plasi ne gjithe anëte edhe zuri te zgje-
rohet e ne Toskeri, ku kishte ardhur Kapiten Tajari
me nipin e tij Tasimin, te ikur prej ushterise nga
Manastiri. Shtypi European per dita nuku mereshe
perveg se me kryengritjen te Shipötarivet te cilen e
quanin tani lufta Turko-Shqipëtare dyke treguar trimë-
rite te Shqipetarevet, edhe per herojin me te math
kishin trimin burre Isa Boletinin!
Ushteria Tyrke per dita po thyeshe nga Shpipëtarët,
te cilët ne numur 30.000 shpirt po pregatiteshin ge
t' i ryne Ysqypit. Ne Toskeri plasi kryengritja e per-
gjitheshme edhe gellonin te marin gytetet. Ne kete
kohe vrane komitat Shipëtar® te tmeruarin Rexhep
Palla, i cili vriste edhe priste ne Prefekture te Korges
pa pyetur njeri, me gene zemra edhe shpirti i Xhemietit!
- 142 -
Qeveria Tyrke atehere vetem e kupëtojti ge me-
dhelperite, te zakoneshme, si edhe me ushterine nuku
munte te pushonje kryengritjen Shqypetare prandaj
dergoti nje Komisjon fuqiploté, nga Stambolli, per te
neneshkruar nje traktat te mareveshjes edhe lidhjes.
midis Turgise e Shqiperise.
Komisjoni arriti ne Ysqyp ku ardhe dhe perfag®-
sonjesit e Shipetarivet edhe zune nga bisedimet. Pas
shume mbledhjeve arrine ne nj kupetim dyke line
nga Nyjet edhe nga njera ane edhe nga tjatra. Me nje
fjale njiheshe Kryesia e Turgise po me nje Shqiperi
Autonome! Keshtu pra u pushua kryengritja edhe nuku
organizatore. Mirpo pa shkuare shume kohe plasi luf-
ta Ballkanike!
Armiget me te medhenj, midis tyre, gier djethi-
naj, dyke perfituar nga politika e gelbure Tyrke, e
cila kishte 3 jet me radhe q® po perdorte fugine kun-
dra Shipetarevet, pernjerjesh u bashkuan edhe lithne
aliance kundra Turgise. Ata ge dridheshin nga hijeja
e Turgise me te pare ge Shpipetaret, te cilet ishin shy-
la edhe kraherori, te Tyrgise, u armiqesuan si kunder
edhe frika e Autonomise Shqipetare, i benë get i he-
dhin prapa krahevet gjithe merite edhe armigesite, ge
kishin midis tyre, e te bashkohen Greqia, Serbia, Bull-
garia edhe Mal' i Zi kundra Tyrqise, se ciles i deklla-
ruan lufte më.
Kohe me te bukure edhe rast si kete nuku munt
te gienin kure te kurres Ballkanasit, me gene ge Shqi-
petarët ishin teper te merzitur nga politika Anadolla-
ke, keshtu ge nuku muar anë ne këte lufte. Se për-
veg merzitjes ishin te g'armatosur, keshtu ge vetëm
nje kundërshtim te vogel treguan. Prandaj ushterit®
Greke, Serbe edhe te Malit Zi nuku gietne nonje kun-
dreshtim te math, prej ushterise Tyrke, edhe ryne e
zapetuan Shiperine me te rëne Selaniku.
Qeveria Tyrke atehere vetem e kupëtojti ge me-
dhelperite, te zakoneshme, si edhe me ushterine nuku
munte te pushonje kryengritjen Shqypetare prandaj
dergoti nje Komisjon fuqiploté, nga Stambolli, per te
neneshkruar nje traktat te mareveshjes edhe lidhjes.
midis Turgise e Shqiperise.
Komisjoni arriti ne Ysqyp ku ardhe dhe perfag®-
sonjesit e Shipetarivet edhe zune nga bisedimet. Pas
shume mbledhjeve arrine ne nj kupetim dyke line
nga Nyjet edhe nga njera ane edhe nga tjatra. Me nje
fjale njiheshe Kryesia e Turgise po me nje Shqiperi
Autonome! Keshtu pra u pushua kryengritja edhe nuku
organizatore. Mirpo pa shkuare shume kohe plasi luf-
ta Ballkanike!
Armiget me te medhenj, midis tyre, gier djethi-
naj, dyke perfituar nga politika e gelbure Tyrke, e
cila kishte 3 jet me radhe q® po perdorte fugine kun-
dra Shipetarevet, pernjerjesh u bashkuan edhe lithne
aliance kundra Turgise. Ata ge dridheshin nga hijeja
e Turgise me te pare ge Shpipetaret, te cilet ishin shy-
la edhe kraherori, te Tyrgise, u armiqesuan si kunder
edhe frika e Autonomise Shqipetare, i benë get i he-
dhin prapa krahevet gjithe merite edhe armigesite, ge
kishin midis tyre, e te bashkohen Greqia, Serbia, Bull-
garia edhe Mal' i Zi kundra Tyrqise, se ciles i deklla-
ruan lufte më.
Kohe me te bukure edhe rast si kete nuku munt
te gienin kure te kurres Ballkanasit, me gene ge Shqi-
petarët ishin teper te merzitur nga politika Anadolla-
ke, keshtu ge nuku muar anë ne këte lufte. Se për-
veg merzitjes ishin te g'armatosur, keshtu ge vetëm
nje kundërshtim te vogel treguan. Prandaj ushterit®
Greke, Serbe edhe te Malit Zi nuku gietne nonje kun-
dreshtim te math, prej ushterise Tyrke, edhe ryne e
zapetuan Shiperine me te rëne Selaniku.
— 143 —
Shiperia po shkeleshe, an' e mban®, me nj'an®
prej ushterive Greke edhe me tjater ane prej ushterive
Nerbo-Malëzeze, dyke gjetur pengim edhe kundreshtim
vetem ne kryegytetet te Shqiperise, Shkodre edhe Jani-
ne, ku leftonin trimat Shipëtare nëne homande te dy
luftetarevet te medhenj, Esat Pasha Toptani edhe Esat
Pasha Janina, dy heroje te cilet habitne gjithe botën
me burrerin' e tyre ge treguan.
Deshperimi pra ishte i pa treguare ner gjithe Shqi-
petarët, per fatin ge i priste, po g' munt te beniu? Gji-
the shpresen e kishin varur tek P'erëndia per te mje-
rën Shiperi, edhe si te hequr prej magneti dreitoheshin
ne Vlore per te gjetur nonje shpëtim. Plakosne nga
gjithe anëte te Shqiperisi po as nonje vendim nuku
mereshe prej askujt, per shpetimin te atdheut, kur se
armiqöt po shkelnin me gjithe anëte.
Ne kete kohe edhe gjendje, kage kritike e te re-
zikgme, arriti ne Vlore plaku Ismail Qemali, keshtu
ge gjithe veshtrimi ishte drejtuar tek ky plak i rahur
me diplomatine Europeane, edhe priste shpëtim. Edhe
kishte aresye populli ge te marte giithe shpresen, tek
ky plak i vyer edh' i ndjere, me gene ge vetëm mën-
dja e Ismail Qemalit munte te gjithte nje enigm®
kaqe te koklaviture!
Shqiperia po shkonte ne oren e fundit te rezikut,
se me nj'anë ushteria Serbe arriti ne Durres, ushteria
Greke po vazhdonte perparimin te saj edhe ushteria
Tyrke, e there edh' e gkateruare, po permblidheshe
ne Berat. Nuku kishte mbetur pra perveg Vlores e ci-
la lidheshe me Gjinokastren edhe me Janinen dyke ju
kundershtuar ushterise Greke pa nonje shprese.
Ne te ketille gjendje duheshe mëndje e holle edhe
guxim, prandaj Ismail Qemali si mendonet, vete vetiu,
mblodhi gjithe paresine, ge ndodheshe ne Vlore, edhe
si u tregon gendjen edhe rezikun te math u thote q®
melemi edhe shpresa e fundit e shpëtimit gendron ke-
tu: Te keputurit te Shiperise, nga Tyrgia, edhe pro-
kllamimi i vetegeverimit te saj si nje i pavarure. Me-
Shiperia po shkeleshe, an' e mban®, me nj'an®
prej ushterive Greke edhe me tjater ane prej ushterive
Nerbo-Malëzeze, dyke gjetur pengim edhe kundreshtim
vetem ne kryegytetet te Shqiperise, Shkodre edhe Jani-
ne, ku leftonin trimat Shipëtare nëne homande te dy
luftetarevet te medhenj, Esat Pasha Toptani edhe Esat
Pasha Janina, dy heroje te cilet habitne gjithe botën
me burrerin' e tyre ge treguan.
Deshperimi pra ishte i pa treguare ner gjithe Shqi-
petarët, per fatin ge i priste, po g' munt te beniu? Gji-
the shpresen e kishin varur tek P'erëndia per te mje-
rën Shiperi, edhe si te hequr prej magneti dreitoheshin
ne Vlore per te gjetur nonje shpëtim. Plakosne nga
gjithe anëte te Shqiperisi po as nonje vendim nuku
mereshe prej askujt, per shpetimin te atdheut, kur se
armiqöt po shkelnin me gjithe anëte.
Ne kete kohe edhe gjendje, kage kritike e te re-
zikgme, arriti ne Vlore plaku Ismail Qemali, keshtu
ge gjithe veshtrimi ishte drejtuar tek ky plak i rahur
me diplomatine Europeane, edhe priste shpëtim. Edhe
kishte aresye populli ge te marte giithe shpresen, tek
ky plak i vyer edh' i ndjere, me gene ge vetëm mën-
dja e Ismail Qemalit munte te gjithte nje enigm®
kaqe te koklaviture!
Shqiperia po shkonte ne oren e fundit te rezikut,
se me nj'anë ushteria Serbe arriti ne Durres, ushteria
Greke po vazhdonte perparimin te saj edhe ushteria
Tyrke, e there edh' e gkateruare, po permblidheshe
ne Berat. Nuku kishte mbetur pra perveg Vlores e ci-
la lidheshe me Gjinokastren edhe me Janinen dyke ju
kundershtuar ushterise Greke pa nonje shprese.
Ne te ketille gjendje duheshe mëndje e holle edhe
guxim, prandaj Ismail Qemali si mendonet, vete vetiu,
mblodhi gjithe paresine, ge ndodheshe ne Vlore, edhe
si u tregon gendjen edhe rezikun te math u thote q®
melemi edhe shpresa e fundit e shpëtimit gendron ke-
tu: Te keputurit te Shiperise, nga Tyrgia, edhe pro-
kllamimi i vetegeverimit te saj si nje i pavarure. Me-
- 144 -
njtimi i Plakut pelgenet nga te gjithe edhe me gezim
te math neneshkruhet protokolli i shenjte!
Atehere Ismail Qemali perpara popullit proklamon
vetegeverimin te Shqiperise edhe me duart e tij te gel-
nikta ngriti flamurin dykrenor te Shiperis® ne mest
te enthusiazmit, te pareshture, te popullit i cili gante
nga gezimi!
Pas 500 jet, pra, u dermuan zinxhirat e roberise
edhe atehere Toske edhe Grege, Muhamedane e te Krish-
tere u njojtne ge jane vellezer edhe bijt'e vertejte te
nënës Shiperi! @'atehere u spore githe dhelperite
edhe intrigat e armigövet, te cilët i kishin perçare
Shipötarët, ne Turq edhe Kaure, keshtu q® e kupë-
tuan se Shiperia ishte nj e te gjithevet pa nonje
ndryshim feje!
Simbolli edhe dita me e shenjte, kombétare edhe
historike, per kombin Shipetar, ishte edhe do te je-
te, sa te ronj® bota, dita e flamurit 28 Nëntor 1912!!!
Formohet Kabineti i pare, i Shqiperise, nën® Kry-
esi te Ismail Qemalit kesisoj: Kryeminister Ismail Qe-
mali edhe nenëkryetar Nikolla Kagori, Minister Myfid
be Libohova, Mehmet Pasha Kalkadeneli, Luigi Gura-
kuqi, Petro Poga, Abdi be Toptani, Lef Nosi, Midhat
Erasheri edhe Pandeli Cale. Me te u formuar Kabine-
ti me vrap Ismail Qemali u ben te njojture Fugive
te Medha vendimin te kombit Shqipëtar edhe u lute-
she t'i mprohen te drejtat e tij ne Konferance te pages.
Prokllamimi i vetegeverimit Shiperise, i pa pri-
ture edhe i papandehure, solli nje ndryshim te math
ne qarget diplomatike aqe me teper kur se n® Lon-
dre ishte hapure Konferanca e paqes Balkanike edhe
bisedonin pör zgjidhjen te kösaj geshtje. Pas ca dit nje
vapor lufte Greku bombardojti Doganën e Vlores dy-
ke bere te paka deme. @everia tone protestoiti ne Gre-
qi, per mbi kete ngjarje, e cila u pergjigi ge gabimisht
u véperua kejo goditje dyke pandehur se flamuri ishte
i Tyrqise edhe jo i Shqiperise.
Grekrit, per te mos patur mareveshje me Europën,
njtimi i Plakut pelgenet nga te gjithe edhe me gezim
te math neneshkruhet protokolli i shenjte!
Atehere Ismail Qemali perpara popullit proklamon
vetegeverimin te Shqiperise edhe me duart e tij te gel-
nikta ngriti flamurin dykrenor te Shiperis® ne mest
te enthusiazmit, te pareshture, te popullit i cili gante
nga gezimi!
Pas 500 jet, pra, u dermuan zinxhirat e roberise
edhe atehere Toske edhe Grege, Muhamedane e te Krish-
tere u njojtne ge jane vellezer edhe bijt'e vertejte te
nënës Shiperi! @'atehere u spore githe dhelperite
edhe intrigat e armigövet, te cilët i kishin perçare
Shipötarët, ne Turq edhe Kaure, keshtu q® e kupë-
tuan se Shiperia ishte nj e te gjithevet pa nonje
ndryshim feje!
Simbolli edhe dita me e shenjte, kombétare edhe
historike, per kombin Shipetar, ishte edhe do te je-
te, sa te ronj® bota, dita e flamurit 28 Nëntor 1912!!!
Formohet Kabineti i pare, i Shqiperise, nën® Kry-
esi te Ismail Qemalit kesisoj: Kryeminister Ismail Qe-
mali edhe nenëkryetar Nikolla Kagori, Minister Myfid
be Libohova, Mehmet Pasha Kalkadeneli, Luigi Gura-
kuqi, Petro Poga, Abdi be Toptani, Lef Nosi, Midhat
Erasheri edhe Pandeli Cale. Me te u formuar Kabine-
ti me vrap Ismail Qemali u ben te njojture Fugive
te Medha vendimin te kombit Shqipëtar edhe u lute-
she t'i mprohen te drejtat e tij ne Konferance te pages.
Prokllamimi i vetegeverimit Shiperise, i pa pri-
ture edhe i papandehure, solli nje ndryshim te math
ne qarget diplomatike aqe me teper kur se n® Lon-
dre ishte hapure Konferanca e paqes Balkanike edhe
bisedonin pör zgjidhjen te kösaj geshtje. Pas ca dit nje
vapor lufte Greku bombardojti Doganën e Vlores dy-
ke bere te paka deme. @everia tone protestoiti ne Gre-
qi, per mbi kete ngjarje, e cila u pergjigi ge gabimisht
u véperua kejo goditje dyke pandehur se flamuri ishte
i Tyrqise edhe jo i Shqiperise.
Grekrit, per te mos patur mareveshje me Europën,
- 145 -
na prene kabllon, kishtu ge mbetm® te rethuar, si pesh-
ku pa uj®, nga gjithe anëte edhe ca me teper ahere
kur se kishim nevojen me te madhe ge te mesonim
gjyqin te fatit t' one, prej Konferances se pages. Vetem
kur vinte nga nonje anie lufte, per te kqyrun blloka-
tën, e na jepte nonj® gazete mesonim edhe neve se
g' beheshe ne bote!
Lufta po vazhdonte me reptesi te madhe ne for-
tesat te Janines, ku, ishte mbledhure gjithe faqia Greke
per te shtrenguar renien te Janines. Po Esat Pasha
gendronte i gelnikte me ata burra luftetare Shqipetar®,
me gjithe qe municionet edhe te ngrenat kishin zen®
t' i sosen. Pas shume lufterave, te repta e te paresh-
tura dit' e nate, u shtrengua te vinj® vete mbreti, i
Gregise, edh' atehere u perseritne goditjet me te më-
dha, gjer sa mbeti Esat Pasha pa nonj® gjyle e pa
buke edhe kesisoj e dorezojti Janinen ne duart te ush-
terise Greke, 6 Mars 1913!
Me te rëne Janina ju ture Gjinokastres, Delvines,
Permetit e Tepelenes, pa gietur nonje kundreshtim fa-
re, edhe po i afroheshin Vlores. Atehere na pushtojti
nje frike e madhe, andaj me vrap beme nje mbledhje
me sosovasit dyke patur per kryetare trimat burra Isa
Boletine, Riza be Jakoven, Zenel be Ipekun, edhe ne-
ve gilthe refugjatet e Loskerise me Salih Butken, Mu-
harem Kushitin edhe vendosme qe te leftojme gjer te
mbetet i fundit, per nder te flamurit q'u ngrit ne
Vlore, me gjithe ge e dinim fort mire se kundreshtimi
yne ishte varrimi i sigurte! Lumterisht ushteria Greke
nuku kish urdher per Vloren edhe keshtu zune prap®
jetën te blokates, dyke pritur dita ditën ge te nënë-
shkrueshe paqeja.
Kur se ndodheshim ne te ketille gjendje e dish-
perim ardhi ne Vlore, prej Serbie, Fehim be Zavalani
i derguar me nje mision te posagme nga ana e geve-
ris® Serbe. Misioni ishte nje proponim q' i böheshe ge-
verise tone qe te rynte Shiperia ne nje Konfederacie
me Serbine dyke patur te dy shtetet Kryetar mbretin
na prene kabllon, kishtu ge mbetm® te rethuar, si pesh-
ku pa uj®, nga gjithe anëte edhe ca me teper ahere
kur se kishim nevojen me te madhe ge te mesonim
gjyqin te fatit t' one, prej Konferances se pages. Vetem
kur vinte nga nonje anie lufte, per te kqyrun blloka-
tën, e na jepte nonj® gazete mesonim edhe neve se
g' beheshe ne bote!
Lufta po vazhdonte me reptesi te madhe ne for-
tesat te Janines, ku, ishte mbledhure gjithe faqia Greke
per te shtrenguar renien te Janines. Po Esat Pasha
gendronte i gelnikte me ata burra luftetare Shqipetar®,
me gjithe qe municionet edhe te ngrenat kishin zen®
t' i sosen. Pas shume lufterave, te repta e te paresh-
tura dit' e nate, u shtrengua te vinj® vete mbreti, i
Gregise, edh' atehere u perseritne goditjet me te më-
dha, gjer sa mbeti Esat Pasha pa nonj® gjyle e pa
buke edhe kesisoj e dorezojti Janinen ne duart te ush-
terise Greke, 6 Mars 1913!
Me te rëne Janina ju ture Gjinokastres, Delvines,
Permetit e Tepelenes, pa gietur nonje kundreshtim fa-
re, edhe po i afroheshin Vlores. Atehere na pushtojti
nje frike e madhe, andaj me vrap beme nje mbledhje
me sosovasit dyke patur per kryetare trimat burra Isa
Boletine, Riza be Jakoven, Zenel be Ipekun, edhe ne-
ve gilthe refugjatet e Loskerise me Salih Butken, Mu-
harem Kushitin edhe vendosme qe te leftojme gjer te
mbetet i fundit, per nder te flamurit q'u ngrit ne
Vlore, me gjithe ge e dinim fort mire se kundreshtimi
yne ishte varrimi i sigurte! Lumterisht ushteria Greke
nuku kish urdher per Vloren edhe keshtu zune prap®
jetën te blokates, dyke pritur dita ditën ge te nënë-
shkrueshe paqeja.
Kur se ndodheshim ne te ketille gjendje e dish-
perim ardhi ne Vlore, prej Serbie, Fehim be Zavalani
i derguar me nje mision te posagme nga ana e geve-
ris® Serbe. Misioni ishte nje proponim q' i böheshe ge-
verise tone qe te rynte Shiperia ne nje Konfederacie
me Serbine dyke patur te dy shtetet Kryetar mbretin
- 146 —
te Serbise. everia Shqipëtare nuku e priti kete pro-
ponim nga shume shkake e kesisoj nuku ryne as ne
nonj® bisedim per mareveshje.
Te blokuare, zume te ndjejme mungimin e gie-
rrave te rrojtjes edhe neve, pa nonje shprese ge do te
hapeshe blokata. Per fat te keq kishte ca kohe qe edhe
aniet Greke nuku na vizitonin si perpara, prandaj ndo-
dheshim te brengosur e te merzitur po g' munt te
bënim ?
Ne te ketille deshperim ndodheshim kur nje bre-
ma, errête fare edhe gjindja ishte mbyllure ne per
shtepite, degjonet nje signall vapori ge rynte ne liman
te Vlores, me 26 Mars 1913. Ishte mjaft ge të kulët
gjithe gjindja e te rezohet ne skele per te mesuar g' va-
por ishte edhe g'te rea na sillte. Dritat po llamein g®
per se largu dike i dhene nie bukuri te vegante, lima-
nit, aqe me teper ahere kur kish mbeture, prej kage
kohe i shkrete. Me te u afruare heth ankoren edhe
dalin me nje shallupe me benzin® Petre Goxhamani
edhe Petre Kakariqi, nga te cilët mesuam qe ishte
Yakti i Duk Moanpensiere. Pyes Goxhamanin, shok
te vjeter, reganërisht per Prine Gjiken ne ndodheshe
ne Yakt, e m'u pergjigi ge jo, pergjigjie e cila me
kalli ne dyshim, me gene qe Goxhamani ishte sekre-
tari i Prine Gjikes.
Rame te flem® po mua nuku me zinte gjumi, kö-
sisoj qe pa u gdhire mire rezohem ne skele edhe heth
syte ne Yakt, kur shoh qe pranë flamurit Engles va-
lonte edhe flamuri i Shqiperise! Zemra me rihte pa
prere, nga gezimi, kur pashe edhe flamurin tone te
valonte per mbi Yakt e nje mije shpresa te bukura
me shkuan nër mënt, per pritmjen te Shiperise. Nj®
shallupe niset nga Yakti edhe me te n afruar sallu-
tonj Prine Gjiken, me te cilin njihesha fort mire q®
ne Romani. Dalin perjashta e me ben te njojtur me
D-re te Dukes edhe nje Oficer ge ishin bashke.
Me pak fjale Prine Gjika me thote: I dashuri
Grameno, po eq dore nga kerkimi i Fronit Shiperis®
te Serbise. everia Shqipëtare nuku e priti kete pro-
ponim nga shume shkake e kesisoj nuku ryne as ne
nonj® bisedim per mareveshje.
Te blokuare, zume te ndjejme mungimin e gie-
rrave te rrojtjes edhe neve, pa nonje shprese ge do te
hapeshe blokata. Per fat te keq kishte ca kohe qe edhe
aniet Greke nuku na vizitonin si perpara, prandaj ndo-
dheshim te brengosur e te merzitur po g' munt te
bënim ?
Ne te ketille deshperim ndodheshim kur nje bre-
ma, errête fare edhe gjindja ishte mbyllure ne per
shtepite, degjonet nje signall vapori ge rynte ne liman
te Vlores, me 26 Mars 1913. Ishte mjaft ge të kulët
gjithe gjindja e te rezohet ne skele per te mesuar g' va-
por ishte edhe g'te rea na sillte. Dritat po llamein g®
per se largu dike i dhene nie bukuri te vegante, lima-
nit, aqe me teper ahere kur kish mbeture, prej kage
kohe i shkrete. Me te u afruare heth ankoren edhe
dalin me nje shallupe me benzin® Petre Goxhamani
edhe Petre Kakariqi, nga te cilët mesuam qe ishte
Yakti i Duk Moanpensiere. Pyes Goxhamanin, shok
te vjeter, reganërisht per Prine Gjiken ne ndodheshe
ne Yakt, e m'u pergjigi ge jo, pergjigjie e cila me
kalli ne dyshim, me gene qe Goxhamani ishte sekre-
tari i Prine Gjikes.
Rame te flem® po mua nuku me zinte gjumi, kö-
sisoj qe pa u gdhire mire rezohem ne skele edhe heth
syte ne Yakt, kur shoh qe pranë flamurit Engles va-
lonte edhe flamuri i Shqiperise! Zemra me rihte pa
prere, nga gezimi, kur pashe edhe flamurin tone te
valonte per mbi Yakt e nje mije shpresa te bukura
me shkuan nër mënt, per pritmjen te Shiperise. Nj®
shallupe niset nga Yakti edhe me te n afruar sallu-
tonj Prine Gjiken, me te cilin njihesha fort mire q®
ne Romani. Dalin perjashta e me ben te njojtur me
D-re te Dukes edhe nje Oficer ge ishin bashke.
Me pak fjale Prine Gjika me thote: I dashuri
Grameno, po eq dore nga kerkimi i Fronit Shiperis®
- 147 -
per te ja oferuar Duk Moanpesiere, trashegimtar i Bur
bunevet edhe nje nga me te pasurit e Mbreterve te
Europes. Fati i ardhi ne dere Shipörise edhe tani le
to perfitojne Shipetaret, se rast te ketille nuku do te
gjejne. Si ndejme edhe pake, ne zyre te karantines,
me mori edhe mua ne Yakt ku isha i pari ge me pa-
ragiti L. N. Tij Dukes. Me priti me kenagesi te ma-
dhe edhe biseduam per mbi konferancen te pages edhe
pritmjen te Shiperise.
Duka dolli ne qytet e vizitoiti geverine dyke i
dhuruare Bashkise 2,000 fr. ar per te vobeketit. Bise-
duan per, mbi oferten te Fronit edhe te beheshe proklla-
mimi i Dukes per Mbret i Shiperise ge te dyjtën dite:
Ismail @emali, Myfit Libohova, Gurakuqi si edhe ge
te gjithe Ministret e populli e pritne me gezim, ket®
oferte, po mjerisht nuku dinim as pak frymën e Euro-
pes, prandaj u vendos ge Ismail @emali me. Guraku-
qin edhe Isa Boletinin te vinin me Yaktin ne Europe
per kete geshtje si edhe geshtjet te kufivet e te ngri-
turit te bllokos.
N° Europe nuku gjetne nga fuqit' e medha ge t'®
perkrahin kanditaturen te Dukes edhe kesisoj Fronin
e lane ne dore te fugive te medha. Me perriekjet e
lutjet t® Ismail @emalit, pas 5-6 dit u ngrit blokata
edhe ardhi i pari vapor Italian. Niazi be Resnja, teper
i semure, ardhi nga Berati, ne Vlore, per te shkuar
ne Stamboll po, mjerisht' e vrane kur do te ipte nö
barke per geshtje vetjake. Une me te ndyerin Pandeli
Cale shkuam ne Itali dyke u hedhur Pandeliu ne
Svicer® edhe une ne Milano, ku ishte Komiteti Shqi-
petar nene kryesi te Preng Bid Dodes.
Pas perpjekjere ge beme ge te gjithe, te perndar®
ne Europe, u mblothme ne Vlore dyke pritur xbrazjen
te Shyiperise prej ushterive leftonjese. Me gëne ge Gji-
nokastra ndodheshe ne rezik shkuan ne Europe Myfit
Libohova me P'etro Pogen. Reut Ficon edhe Thoma
Papapanon per te protestuare kundra kerkimit te
Gregise.
per te ja oferuar Duk Moanpesiere, trashegimtar i Bur
bunevet edhe nje nga me te pasurit e Mbreterve te
Europes. Fati i ardhi ne dere Shipörise edhe tani le
to perfitojne Shipetaret, se rast te ketille nuku do te
gjejne. Si ndejme edhe pake, ne zyre te karantines,
me mori edhe mua ne Yakt ku isha i pari ge me pa-
ragiti L. N. Tij Dukes. Me priti me kenagesi te ma-
dhe edhe biseduam per mbi konferancen te pages edhe
pritmjen te Shiperise.
Duka dolli ne qytet e vizitoiti geverine dyke i
dhuruare Bashkise 2,000 fr. ar per te vobeketit. Bise-
duan per, mbi oferten te Fronit edhe te beheshe proklla-
mimi i Dukes per Mbret i Shiperise ge te dyjtën dite:
Ismail @emali, Myfit Libohova, Gurakuqi si edhe ge
te gjithe Ministret e populli e pritne me gezim, ket®
oferte, po mjerisht nuku dinim as pak frymën e Euro-
pes, prandaj u vendos ge Ismail @emali me. Guraku-
qin edhe Isa Boletinin te vinin me Yaktin ne Europe
per kete geshtje si edhe geshtjet te kufivet e te ngri-
turit te bllokos.
N° Europe nuku gjetne nga fuqit' e medha ge t'®
perkrahin kanditaturen te Dukes edhe kesisoj Fronin
e lane ne dore te fugive te medha. Me perriekjet e
lutjet t® Ismail @emalit, pas 5-6 dit u ngrit blokata
edhe ardhi i pari vapor Italian. Niazi be Resnja, teper
i semure, ardhi nga Berati, ne Vlore, per te shkuar
ne Stamboll po, mjerisht' e vrane kur do te ipte nö
barke per geshtje vetjake. Une me te ndyerin Pandeli
Cale shkuam ne Itali dyke u hedhur Pandeliu ne
Svicer® edhe une ne Milano, ku ishte Komiteti Shqi-
petar nene kryesi te Preng Bid Dodes.
Pas perpjekjere ge beme ge te gjithe, te perndar®
ne Europe, u mblothme ne Vlore dyke pritur xbrazjen
te Shyiperise prej ushterive leftonjese. Me gëne ge Gji-
nokastra ndodheshe ne rezik shkuan ne Europe Myfit
Libohova me P'etro Pogen. Reut Ficon edhe Thoma
Papapanon per te protestuare kundra kerkimit te
Gregise.
— 148 —
Shkodra gendronte e rethuare edhe e bombarduare,
dit' e nate, po luani Esat Toptani gendronte i patundure
edhe ge nga Taraboshi edhe nga Bardica i shtynte
armiqöt. Me rethimin e Shkodres mbeti Europa e ha-
bitur edhe gjithe garket ushteriake edhe diplomatike
guditeshin me guximin edhe trimerine te Esat Pashes,
i cili me njö grusht Shipetare mori nje fame te ma-
dhe edhe nderoti gjithe kombin Shqipëtar!
Mirpo goditjet e repta e te perditishme zune t'ja
sosin municionet Esat Pashes, edhe te ngrenit arriu
kage pak sa 1 t' i jepte ushterise, sa per popullin 110
nuku 1 vinte, perveg te tjeravet sende te nevoshme ge
i ishin sosur! Me gjithe keto herohji i Shqiperise nu-
ku tandeshe po, si nje Kapitan anie ge veshtron mbyt-
jen edhe ri i patundur mbi detyre, kerkonte ge te gen-
dronj® gier ne orën e fundit, per te mbushur detyren
ushteriake edhe Shqipëtare!
Vetem atehere kur e pa qe gjindja diste nga u-
rija edhe yshqeheshe me rënje bime e pemesh, ushteria
arriti me 1 te te ngrenit municionët a sosn® krejt
edhe g'do shprese ndihme ishte e prere ge t'i vinte,
nga gjekundi, atehere edhe vetem atehere vendosi Esat
Pasha ge t'e jape Shkodren, ne dore te armigevet, me
23 Prill 1913!
Shkodra vertet ra, po Xhenerali i math, Esat Pa-
sha Toptani, nuku e dha! Beri mareveshje me armiget,
me kondite, qe te jete i lire q® te hiqet me ushterine,
ne Tirane, edhe kesisoj ditën 23 Prill pas nje rethimi
prej 7 muaj, dyke lettuar si burrat me te medhenj te
botes, dolli me nderime te medha, nga ana e armige-
vet, dolli nga Shkodra jo si i mundur po mundés!!!
Pa si ndenji ca kohe ne Tirane edhe mori vehten,
pas kage te vojtura, ardhi ne Vlore edhe per hir te
atdheut pranoji te rynje ne habinet dyke mare Mi-
nistrine te punerave Brendeshme. Gezimi ishte i pa-
treguare ne zemrat e popullit, per kete mareveshje e
cila siguronte pritmjen e lumture per Shiperine, po ky
gezim ishte i shkurter se me vrap zune mjerimet! Si
Shkodra gendronte e rethuare edhe e bombarduare,
dit' e nate, po luani Esat Toptani gendronte i patundure
edhe ge nga Taraboshi edhe nga Bardica i shtynte
armiqöt. Me rethimin e Shkodres mbeti Europa e ha-
bitur edhe gjithe garket ushteriake edhe diplomatike
guditeshin me guximin edhe trimerine te Esat Pashes,
i cili me njö grusht Shipetare mori nje fame te ma-
dhe edhe nderoti gjithe kombin Shqipëtar!
Mirpo goditjet e repta e te perditishme zune t'ja
sosin municionet Esat Pashes, edhe te ngrenit arriu
kage pak sa 1 t' i jepte ushterise, sa per popullin 110
nuku 1 vinte, perveg te tjeravet sende te nevoshme ge
i ishin sosur! Me gjithe keto herohji i Shqiperise nu-
ku tandeshe po, si nje Kapitan anie ge veshtron mbyt-
jen edhe ri i patundur mbi detyre, kerkonte ge te gen-
dronj® gier ne orën e fundit, per te mbushur detyren
ushteriake edhe Shqipëtare!
Vetem atehere kur e pa qe gjindja diste nga u-
rija edhe yshqeheshe me rënje bime e pemesh, ushteria
arriti me 1 te te ngrenit municionët a sosn® krejt
edhe g'do shprese ndihme ishte e prere ge t'i vinte,
nga gjekundi, atehere edhe vetem atehere vendosi Esat
Pasha ge t'e jape Shkodren, ne dore te armigevet, me
23 Prill 1913!
Shkodra vertet ra, po Xhenerali i math, Esat Pa-
sha Toptani, nuku e dha! Beri mareveshje me armiget,
me kondite, qe te jete i lire q® te hiqet me ushterine,
ne Tirane, edhe kesisoj ditën 23 Prill pas nje rethimi
prej 7 muaj, dyke lettuar si burrat me te medhenj te
botes, dolli me nderime te medha, nga ana e armige-
vet, dolli nga Shkodra jo si i mundur po mundés!!!
Pa si ndenji ca kohe ne Tirane edhe mori vehten,
pas kage te vojtura, ardhi ne Vlore edhe per hir te
atdheut pranoji te rynje ne habinet dyke mare Mi-
nistrine te punerave Brendeshme. Gezimi ishte i pa-
treguare ne zemrat e popullit, per kete mareveshje e
cila siguronte pritmjen e lumture per Shiperine, po ky
gezim ishte i shkurter se me vrap zune mjerimet! Si
Deshmori Kombëtar
MUÇO QULI
MUÇO QULI
- 151 -
ne shume raste historike, keshtu edhe ahere u ndodhe
zemer liq te cilët, per te mbushur inatet edhe gellimet
vetiake, kalle grindje midis Ismail Qemalit edhe Esat
Pashës edhe muntne te bindin Esat Pashen qe te for-
monje tjater geveri ne Durres me Shiperin e mesme
nëne sundim !
KRYE E IV.
Giendj e deshperuare
As shuplaka e made g® ju dha Shiperise, me
padrejtesine ge veperojti Konferenca e pages, nuku u
ndjeh kage shume sa goditja e paanishme e Darresit!
Vertejt Konferenca e Londres 1913 krijojti nje Shqi-
peri te krastiture. sig eshte sot, po perçarja e Durre-
sit tregoti ge nuku meritonim as per kage.
Armiqisite zune midis te dy geverive, per te tre-
guar zotimin e fugine cilado, keshtu ge arrin® edhe
ne lufte vellavrasje! Eshte nje nga faget me te tmer-
shme edhe me te zeza, prej te historise kombëtare, me
ngjarjet e hershme, te veperuara ne nj® kohe kage
kritike kur se pjesa m' e madhe e Shqiperise ndodhe-
she e pa liruare nga ushterite Greko Serbo-Malizeze.
Ne kite kohe zune te vine edhe Kontrolloret te
Fugive te medha, ne Vlore, per te kgyrur edhe orga-
nizuar Shqiperine, pas vendimit te Konferances, po
mjerisht nga t' e zinin punimin, kur se vete Shqipe-
tarët u sillnin pengime edhe ngaterime? Nga këto shka-
ke Mali i Zi nuku desh t' e lironte Shkodren, köshtu
q® Fugit' e Medha e shtrenguan te higet edhe t' e ma-
rin ato sundimin te Shkodres dyke line per @everitar
Amiralin Engles, Kolonel Filipsin.
Serbet u hoqne nga Poradeci dyke ua dorezuar
Shipëtarevet, köshtu ge u bashkua me Elbasanin, i
cili ishte nine sundim te Vlores. Poradeei u be nje
gendre per Korgaret e Kolonjarët refugjat®, te eilet
prisnin dita me diten xbrazjen te vëndeve tyre, prej
ne shume raste historike, keshtu edhe ahere u ndodhe
zemer liq te cilët, per te mbushur inatet edhe gellimet
vetiake, kalle grindje midis Ismail Qemalit edhe Esat
Pashës edhe muntne te bindin Esat Pashen qe te for-
monje tjater geveri ne Durres me Shiperin e mesme
nëne sundim !
KRYE E IV.
Giendj e deshperuare
As shuplaka e made g® ju dha Shiperise, me
padrejtesine ge veperojti Konferenca e pages, nuku u
ndjeh kage shume sa goditja e paanishme e Darresit!
Vertejt Konferenca e Londres 1913 krijojti nje Shqi-
peri te krastiture. sig eshte sot, po perçarja e Durre-
sit tregoti ge nuku meritonim as per kage.
Armiqisite zune midis te dy geverive, per te tre-
guar zotimin e fugine cilado, keshtu ge arrin® edhe
ne lufte vellavrasje! Eshte nje nga faget me te tmer-
shme edhe me te zeza, prej te historise kombëtare, me
ngjarjet e hershme, te veperuara ne nj® kohe kage
kritike kur se pjesa m' e madhe e Shqiperise ndodhe-
she e pa liruare nga ushterite Greko Serbo-Malizeze.
Ne kite kohe zune te vine edhe Kontrolloret te
Fugive te medha, ne Vlore, per te kgyrur edhe orga-
nizuar Shqiperine, pas vendimit te Konferances, po
mjerisht nga t' e zinin punimin, kur se vete Shqipe-
tarët u sillnin pengime edhe ngaterime? Nga këto shka-
ke Mali i Zi nuku desh t' e lironte Shkodren, köshtu
q® Fugit' e Medha e shtrenguan te higet edhe t' e ma-
rin ato sundimin te Shkodres dyke line per @everitar
Amiralin Engles, Kolonel Filipsin.
Serbet u hoqne nga Poradeci dyke ua dorezuar
Shipëtarevet, köshtu ge u bashkua me Elbasanin, i
cili ishte nine sundim te Vlores. Poradeei u be nje
gendre per Korgaret e Kolonjarët refugjat®, te eilet
prisnin dita me diten xbrazjen te vëndeve tyre, prej
— 152 —
ushterise Greke. Mirpo lufta vilazerore po vazhdonte,.
per te mbushur egoizmat edh' inatet vetiake, keshtu
qo pas kage goditjeve ra Elbasani ne dore te krye-
ngritesvet, te cilet u bashkuan me geverine te Durresit,.
keshtu ge edhe Poradeci u bashkua me Durresin.
Babillonia po mbreteronte me gjithe anëte, te s®
ngrates Shiperi, edhe populli i gjore nuku dinte nga
cila ane te anonte, po desh nuku desh ish i shtringu-
are te gyrmonte te fugishmët e dites, te cilët g' këm-
beheshin njeri pas jatrit. Kontrollorët po perpiqeshin
t' i pagesonin geverite te Vlores me te Durresit, age
me teper per te lehtesuar ardhjen te Mbretit, te eilin
e kish pëlqyer dhe zgjedhur Europa, po burrat patri-
ote preferonin prishjen te Shiperise, me mire, se sa
te benin therori egoizmat edhe inatet e tyre vetiake !!!
Duheshe, pra, persëri plaku i Shiperise, Ismail
Qemali, ge me mëndjen e tij te kelqyer te jape shem-
bell urtesie edhe patriotizme. Diplomati i math u menj-
tua thelle qe perpara atdheut duheshe te benje gdo the-
rori, prandaj vendosi ge te hiqet nga punerat edhe te
largohet nga Shqiperia, per te lehtesuar barren e rënde,
ge kishin mare Kontrolloret, edhe me kete menyre tö
sillte pagen ne Shgiperi.
Nuku ndenji as pak ne mentime po thiri Kontro-
llorët edhe si u fagi qellimin u dorezoji fugine ne
dore te tyre. Te mallëngjyer Kontrollorët pergezuan bu-
rrin te Math per kete therori, pastaj, si muar fugin®
ne dore, nëneshkruan nje Proces-Verbal ku gfaquin
sherbimet e meda si edhe therorite q'i kish jelle Shqi-
perise, gjithe kohën e sundimit edhe aqe me teper me
therorin® te fundit. Kesisoj mori lamtumire Plaku, prej
se dashures Shiperi, edhe u hoth ne Europe, ge ku
prape vazhgonte mirevajtjen te Shgiperise!
Me te mare fugine ne dore Kontrollorët zune nga
veperimet, dyke mbajtur ne punerat Ministrit ge ishin
gjer te vinte Mbreti. Per te sjelle pagen e duhur®
zgjodhe nj® Komision nëne Kryesi te Esat Pashes, i
cili te vinte ne Waldemburg te Saksonis®, per te i
ushterise Greke. Mirpo lufta vilazerore po vazhdonte,.
per te mbushur egoizmat edh' inatet vetiake, keshtu
qo pas kage goditjeve ra Elbasani ne dore te krye-
ngritesvet, te cilet u bashkuan me geverine te Durresit,.
keshtu ge edhe Poradeci u bashkua me Durresin.
Babillonia po mbreteronte me gjithe anëte, te s®
ngrates Shiperi, edhe populli i gjore nuku dinte nga
cila ane te anonte, po desh nuku desh ish i shtringu-
are te gyrmonte te fugishmët e dites, te cilët g' këm-
beheshin njeri pas jatrit. Kontrollorët po perpiqeshin
t' i pagesonin geverite te Vlores me te Durresit, age
me teper per te lehtesuar ardhjen te Mbretit, te eilin
e kish pëlqyer dhe zgjedhur Europa, po burrat patri-
ote preferonin prishjen te Shiperise, me mire, se sa
te benin therori egoizmat edhe inatet e tyre vetiake !!!
Duheshe, pra, persëri plaku i Shiperise, Ismail
Qemali, ge me mëndjen e tij te kelqyer te jape shem-
bell urtesie edhe patriotizme. Diplomati i math u menj-
tua thelle qe perpara atdheut duheshe te benje gdo the-
rori, prandaj vendosi ge te hiqet nga punerat edhe te
largohet nga Shqiperia, per te lehtesuar barren e rënde,
ge kishin mare Kontrolloret, edhe me kete menyre tö
sillte pagen ne Shgiperi.
Nuku ndenji as pak ne mentime po thiri Kontro-
llorët edhe si u fagi qellimin u dorezoji fugine ne
dore te tyre. Te mallëngjyer Kontrollorët pergezuan bu-
rrin te Math per kete therori, pastaj, si muar fugin®
ne dore, nëneshkruan nje Proces-Verbal ku gfaquin
sherbimet e meda si edhe therorite q'i kish jelle Shqi-
perise, gjithe kohën e sundimit edhe aqe me teper me
therorin® te fundit. Kesisoj mori lamtumire Plaku, prej
se dashures Shiperi, edhe u hoth ne Europe, ge ku
prape vazhgonte mirevajtjen te Shgiperise!
Me te mare fugine ne dore Kontrollorët zune nga
veperimet, dyke mbajtur ne punerat Ministrit ge ishin
gjer te vinte Mbreti. Per te sjelle pagen e duhur®
zgjodhe nj® Komision nëne Kryesi te Esat Pashes, i
cili te vinte ne Waldemburg te Saksonis®, per te i
- 153 -
oferuar Princit Wilgelmit te Wjedit kurorën te Shqi-
perise, pas pelqimit te Fuqivet te Medha. Komisioni
arriti ne Waldemburg edhe u prit me nderime te m®-
dha. Princi priti me gezim te math kuroren q® i ofe-
ronte kombi Shqipetar edhe tha ge pasketaj jeta e Tij.
eshte lidhure me fatin e Shqiperise.
Me gjithe kete grindjet, perçarjet edhe goditjet,
midis Shqipetarivet, po vazhdonin se fara e mallku-
arö kishte zene renje te shendoshe edhe nuku g'kule-
she dot!
Korça do te liroheshe prej ushtërise Greke po kujt
t' i dorezoheshe? Xhandarmerise Vlores ose te Durrë-
sit? Nga Vlora ishte derguare nje kompani me 100
xhandare, nën® Komande te Major Mustafa Aranitesit
edhe Kapiten Gjilardit, per te mare Rorgen ne dore-
zim, po mjerisht gjetne ndalime nga xhandaret te El-
basanit edhe Poradecit, edhe u shtrenguan ge te per-
gajne malet me dbore gjer arrine ne kufi te Korges,
me 25 Shkurt 1914. everitari Grek Konduli, Shqi-
petar prej te Gregise, i dorezoiti Korçën Xnandarme-
rise Shqipetare dyke gkembyer urimet e zakoneshme
ne te ketilla raste, me 2 Mars 1914.
Me 7 Mars 1914 arriti ne Durres Madheria e Tij
Wilhelmi i I, Mbret i Shqiperise bashke me Mbret®-
reshën, ne sallutim te topave nga aniet e luftes, te
Fugive te Medha edhe te fortesavet te Durresit. Po-
pulli me enthusiazme edhe bertime te pasosura I priti
me te shkelur token e Shqiperise edhe gjer ryne ne
Pallat ge ishte pregatitur fort bukur.
Kontrollorët me te I uruar mireardhjen i dorezuan
fuqine prej dores tyre, köshtu ge Mbreti i ngarkojti
barrën Turhan Pashes per te formuar Kabinetin. Ka-
neti u formua kesisoj: Turhan Pasha Kryeminister edhe
i p. tö jashtme, Esat Pasha i luftes e i brendeshme,
Dr. Turtulli i Arësimit, Prenk Bib Doda i pun. Bo-
tore, Myfid beu i drejtesis®, Hasan be Prishtina i pos-
tavet, Dr. Adamidhi i financavet, Azis Pasha i buj-
gesise.
oferuar Princit Wilgelmit te Wjedit kurorën te Shqi-
perise, pas pelqimit te Fuqivet te Medha. Komisioni
arriti ne Waldemburg edhe u prit me nderime te m®-
dha. Princi priti me gezim te math kuroren q® i ofe-
ronte kombi Shqipetar edhe tha ge pasketaj jeta e Tij.
eshte lidhure me fatin e Shqiperise.
Me gjithe kete grindjet, perçarjet edhe goditjet,
midis Shqipetarivet, po vazhdonin se fara e mallku-
arö kishte zene renje te shendoshe edhe nuku g'kule-
she dot!
Korça do te liroheshe prej ushtërise Greke po kujt
t' i dorezoheshe? Xhandarmerise Vlores ose te Durrë-
sit? Nga Vlora ishte derguare nje kompani me 100
xhandare, nën® Komande te Major Mustafa Aranitesit
edhe Kapiten Gjilardit, per te mare Rorgen ne dore-
zim, po mjerisht gjetne ndalime nga xhandaret te El-
basanit edhe Poradecit, edhe u shtrenguan ge te per-
gajne malet me dbore gjer arrine ne kufi te Korges,
me 25 Shkurt 1914. everitari Grek Konduli, Shqi-
petar prej te Gregise, i dorezoiti Korçën Xnandarme-
rise Shqipetare dyke gkembyer urimet e zakoneshme
ne te ketilla raste, me 2 Mars 1914.
Me 7 Mars 1914 arriti ne Durres Madheria e Tij
Wilhelmi i I, Mbret i Shqiperise bashke me Mbret®-
reshën, ne sallutim te topave nga aniet e luftes, te
Fugive te Medha edhe te fortesavet te Durresit. Po-
pulli me enthusiazme edhe bertime te pasosura I priti
me te shkelur token e Shqiperise edhe gjer ryne ne
Pallat ge ishte pregatitur fort bukur.
Kontrollorët me te I uruar mireardhjen i dorezuan
fuqine prej dores tyre, köshtu ge Mbreti i ngarkojti
barrën Turhan Pashes per te formuar Kabinetin. Ka-
neti u formua kesisoj: Turhan Pasha Kryeminister edhe
i p. tö jashtme, Esat Pasha i luftes e i brendeshme,
Dr. Turtulli i Arësimit, Prenk Bib Doda i pun. Bo-
tore, Myfid beu i drejtesis®, Hasan be Prishtina i pos-
tavet, Dr. Adamidhi i financavet, Azis Pasha i buj-
gesise.
— 154 —
Shqiperia giithe festoji me gezim te math ardhjen
te Mbretit dyke shpresuar q® pasketaj vetem lumteria
do te zoteronte ne e ngrata Shiperi, pas kage vojtje-
ve. Mjerisht, ishte vetem nje pandihm ge vareshe, mbi
kete shpres®, se me ardhur Mbreti te shkuarat do te
haroheshin edhe se bashku, te rethuar reth Fronit, do
te perpiqeshin per perparimin te atdheut. Mirpo zjari
nuku ishte i shuare por vetem i mbuluare prandaj
nuku priteshe perveg nje shenje ge te pelciste kazani
qê po zjente. Gazeta « Atdheu», te veteranit Jani Le-
hova me Milto Guren, i hiqte verejtjen geverise te
mare masa te repta se zune ku ketu ku atje nga no-
nje levizje po nuku i jepnin nonje rendesi dyke i pan-
dehur vendiake. everia kerkonte ge me menyra ge-
tesore te sillte prehjen, age me teper qe Mbreti i gjore
sa ge kishte ardhure. Edhe kur se keto veperoheshin,
ne Shiperin' e mesme, fare pa pandehur peleet krye-
ngritja e Korçes brenda ne gytet.
Kejo kryengritje nuku ka refim edhe shembell ne
histori te perboteshme! Organizatoret, te kesaj kryengri-
tje, u treguan ca barbare te dobete, te cilet per te
mbushur gellimet e tyre katile veeruan kryengritjen
e Korçes per te i thine nje ngjyre patriotike. Mjerisht
u xbulua me von, maska po si suall kage mjerime
mbi gjindjen te se zezes Korge !
Mundet ge geveria Greke te mos kish dije, per
kete kryengritje, po provat ge u zune vertetuan, plo-
terisht, qe zyrtare edhe Oficere Greke jo vetem se ki-
shin dije po ata vete e kishin organizuar, dyke perdo-
rur per vegle popullin e mjere, per te fituar fame e
te linin emrat e pardekura, ne histori te Gregise !
Vertejt kane ngjare kryengritje edhe shkretime,
po kane patur nje qellim edhe nje organizacie te ati-
le ge kane habitur boten edhe i kane mprojtur, lev-
duar e nderuar. Shtrengime tiranike e te paduruara
edhe deshperimi i fundit i ka shtyre ge te bejne kry-
engritje ne per qytete, me gellim qe te fitojne te drej-
Shqiperia giithe festoji me gezim te math ardhjen
te Mbretit dyke shpresuar q® pasketaj vetem lumteria
do te zoteronte ne e ngrata Shiperi, pas kage vojtje-
ve. Mjerisht, ishte vetem nje pandihm ge vareshe, mbi
kete shpres®, se me ardhur Mbreti te shkuarat do te
haroheshin edhe se bashku, te rethuar reth Fronit, do
te perpiqeshin per perparimin te atdheut. Mirpo zjari
nuku ishte i shuare por vetem i mbuluare prandaj
nuku priteshe perveg nje shenje ge te pelciste kazani
qê po zjente. Gazeta « Atdheu», te veteranit Jani Le-
hova me Milto Guren, i hiqte verejtjen geverise te
mare masa te repta se zune ku ketu ku atje nga no-
nje levizje po nuku i jepnin nonje rendesi dyke i pan-
dehur vendiake. everia kerkonte ge me menyra ge-
tesore te sillte prehjen, age me teper qe Mbreti i gjore
sa ge kishte ardhure. Edhe kur se keto veperoheshin,
ne Shiperin' e mesme, fare pa pandehur peleet krye-
ngritja e Korçes brenda ne gytet.
Kejo kryengritje nuku ka refim edhe shembell ne
histori te perboteshme! Organizatoret, te kesaj kryengri-
tje, u treguan ca barbare te dobete, te cilet per te
mbushur gellimet e tyre katile veeruan kryengritjen
e Korçes per te i thine nje ngjyre patriotike. Mjerisht
u xbulua me von, maska po si suall kage mjerime
mbi gjindjen te se zezes Korge !
Mundet ge geveria Greke te mos kish dije, per
kete kryengritje, po provat ge u zune vertetuan, plo-
terisht, qe zyrtare edhe Oficere Greke jo vetem se ki-
shin dije po ata vete e kishin organizuar, dyke perdo-
rur per vegle popullin e mjere, per te fituar fame e
te linin emrat e pardekura, ne histori te Gregise !
Vertejt kane ngjare kryengritje edhe shkretime,
po kane patur nje qellim edhe nje organizacie te ati-
le ge kane habitur boten edhe i kane mprojtur, lev-
duar e nderuar. Shtrengime tiranike e te paduruara
edhe deshperimi i fundit i ka shtyre ge te bejne kry-
engritje ne per qytete, me gellim qe te fitojne te drej-
- 155 —
itat e tyre, po jo kurre ge te bejne remuje gytetet edhe
te vriten vella me villa si ca armike!
Kryengritja pra e korges nuku ka aspak nonje
lidhje me nje gellim te ketille. Kur te ishte se popu-
Ili i Korges nuku desh flamurin e sundimin te tij, do-
methene nuku desh te ronte i lire po rob nëne flamu-
rin Grek, atehere munt ge te kundershtoheshe me arme
ne dore, pa a ngritur flamuri i Shiperise, edhe jo si
shkuan dite e te pelcase pa nonje shkak kryengritja
brenda ne gytet.
Besojme ge ishte e nevojshme, per te rinite edhe
per pritmjen, ge t' u refejme me pak fjale kombesine
te Korges si edhe rjedhjet histori e. Korça ishte nje
qytet 1 kulluar Shqipëtar, pa as nonje te huaj, edhe
perbehet nga te krishter® edhe Muhamedane dyke
patur shumicen te Krishterët. Brez pas brezi stergy-
shët kishin shkuar ne nje dashuri e vilazeri, te pa
shembellte, edhe as m' i vogli episod nuku ka ngjare
nga shkaku i ndryshimit fetar. Bajramet, Pashkat,
dasmat, gezimet si edhe hidherimet do t'i kaperxenin
se bashku vellazerisht.
Muhamedanët sido ge kishin fuqine ne dore prej
geverise Tyrke, me gellim diallezie, kurre nuku e ki-
shin perdorur kundra vellezerve tyre te krishtere,
« keshtu ge dashuria edhe villazeria mbreteronin ne
Korge. Edhe ne geshtje geveritare bashkoheshin, kur-
dohere, dyke mprojtur nevojat edhe enteresat e vëndit.
Per fat te zi armikët nuku e shekonin me sy t®
mire, këte dashuri, edhe nuku e pelgenin perparimin
te Korges, prandaj gjuhanin ge t'u gfageshe i pari
rast per te perfituare ge te mbillnin mollen e grindjes
e te perçarjes! Ky rast u ardhi ne dore edhe me vrap
zune nga veperimet. Tyrqit edhe Grekrit, armike seku-
Ilore midis tyre, u bashkuan pernjerjesh vetem e ve-
tem per te mbushur gellimin te perbashkëte ge t'i
perçanin Muhamedanët nga te Krishterët edhe t'u
mbillnin mollen e grindjes e te armigesise! Ky ishte
programi edhe gillimi i Tyrquet edhe Grekëvet jo ve-
itat e tyre, po jo kurre ge te bejne remuje gytetet edhe
te vriten vella me villa si ca armike!
Kryengritja pra e korges nuku ka aspak nonje
lidhje me nje gellim te ketille. Kur te ishte se popu-
Ili i Korges nuku desh flamurin e sundimin te tij, do-
methene nuku desh te ronte i lire po rob nëne flamu-
rin Grek, atehere munt ge te kundershtoheshe me arme
ne dore, pa a ngritur flamuri i Shiperise, edhe jo si
shkuan dite e te pelcase pa nonje shkak kryengritja
brenda ne gytet.
Besojme ge ishte e nevojshme, per te rinite edhe
per pritmjen, ge t' u refejme me pak fjale kombesine
te Korges si edhe rjedhjet histori e. Korça ishte nje
qytet 1 kulluar Shqipëtar, pa as nonje te huaj, edhe
perbehet nga te krishter® edhe Muhamedane dyke
patur shumicen te Krishterët. Brez pas brezi stergy-
shët kishin shkuar ne nje dashuri e vilazeri, te pa
shembellte, edhe as m' i vogli episod nuku ka ngjare
nga shkaku i ndryshimit fetar. Bajramet, Pashkat,
dasmat, gezimet si edhe hidherimet do t'i kaperxenin
se bashku vellazerisht.
Muhamedanët sido ge kishin fuqine ne dore prej
geverise Tyrke, me gellim diallezie, kurre nuku e ki-
shin perdorur kundra vellezerve tyre te krishtere,
« keshtu ge dashuria edhe villazeria mbreteronin ne
Korge. Edhe ne geshtje geveritare bashkoheshin, kur-
dohere, dyke mprojtur nevojat edhe enteresat e vëndit.
Per fat te zi armikët nuku e shekonin me sy t®
mire, këte dashuri, edhe nuku e pelgenin perparimin
te Korges, prandaj gjuhanin ge t'u gfageshe i pari
rast per te perfituare ge te mbillnin mollen e grindjes
e te perçarjes! Ky rast u ardhi ne dore edhe me vrap
zune nga veperimet. Tyrqit edhe Grekrit, armike seku-
Ilore midis tyre, u bashkuan pernjerjesh vetem e ve-
tem per te mbushur gellimin te perbashkëte ge t'i
perçanin Muhamedanët nga te Krishterët edhe t'u
mbillnin mollen e grindjes e te armigesise! Ky ishte
programi edhe gillimi i Tyrquet edhe Grekëvet jo ve-
— 156 —
tem kundra Korges po gjithe kombit Shqipetar, po
Korgen e kishin pengim edhe hale ne sy, prandaj ju
ture Forges dyke perdorur g'do menyre edhe propa-
gandë.
Rasti, i kaqe pritur, u gfaq me Konferancen e
Berlinit, pas luftes Russo-Tyrke, kur zune edhe Shqi-
petarët te xgjohen nga gjumi i rende, ku i kishin shten®,
edhe te kerkojne edhe ata te drejtat e tyre kombetare.
Kejo ishte vdekje per Tyrgine e Gregine, age me teper
u drodhe kur Shqipetaret zune te shtypnin libra shqip
ne Stamboll, prandaj a hodhe ne lufte per te farosur
g' do ndjenje kombetare, ge kish zene te ngjallet ne
zemrat e Shqipetarevet, po me teper kundra Korgarëvet
qe rembyen kryesine, si ne mërgim si ne Korçë brenda !
Më 1881 viziton Korgen i mallkuari Dervish Pasha,
armiku m'i math i kombit Shqipëtar, edhe, ca dit g®
ndenji, nuku pati tjatër pune e gellim perveg te keshi-
lonte Muhamedanët ge t'i urejne te Krishteret, se
jane armike, edhe te largohen nga bashke punimi edhe
me teper nga giuha shqipe, e cila eshte kundra tese
Muhamedane! Me kete rast perndahu nishane edhe
mjaft te hola ne per Hoxhallarët edhe fanatikët.
Me tjater anë Gregia, me anën te Fanarit edhe
perkrahjen te geveris® Tyrke, zuri te kalle fanatizmen
te Krishterëvet, me anën e fes® edhe shkollavet, te
cilën nuku e dinin as qe e kishin degjuar nonjehere.
Pa si geveria Tyrke e gkatërojti shogërine te Shqipe-
tarëvet, ne Stamboll, edhe ndalojti g' do botim ne gju-
hën shgipe, flamurin e rembyen Shgipëtarët -e Buku-
reshtit, afer qe te gjithe Korçare me garkun e Korges,
formuan shogerine « Drita» blene nje shtypeshkronj®
te tyre edhe zune te botojne librat shgip, te cilat i
perndahnin darovisht, pas statuës te shogerise.
Korgaret e Misirit e ge gjetke me gezim te math
u bashkuan, ne kete levizje kage te shenjte, edhe me
vrap zune te fillojne shogeria e te perhapin ndjenjat
kombëtare. Le te permendim qe ne Misir jetonte i pa-
vdekuri patriot Efthim Mitkua nga Korça, autori i
tem kundra Korges po gjithe kombit Shqipetar, po
Korgen e kishin pengim edhe hale ne sy, prandaj ju
ture Forges dyke perdorur g'do menyre edhe propa-
gandë.
Rasti, i kaqe pritur, u gfaq me Konferancen e
Berlinit, pas luftes Russo-Tyrke, kur zune edhe Shqi-
petarët te xgjohen nga gjumi i rende, ku i kishin shten®,
edhe te kerkojne edhe ata te drejtat e tyre kombetare.
Kejo ishte vdekje per Tyrgine e Gregine, age me teper
u drodhe kur Shqipetaret zune te shtypnin libra shqip
ne Stamboll, prandaj a hodhe ne lufte per te farosur
g' do ndjenje kombetare, ge kish zene te ngjallet ne
zemrat e Shqipetarevet, po me teper kundra Korgarëvet
qe rembyen kryesine, si ne mërgim si ne Korçë brenda !
Më 1881 viziton Korgen i mallkuari Dervish Pasha,
armiku m'i math i kombit Shqipëtar, edhe, ca dit g®
ndenji, nuku pati tjatër pune e gellim perveg te keshi-
lonte Muhamedanët ge t'i urejne te Krishteret, se
jane armike, edhe te largohen nga bashke punimi edhe
me teper nga giuha shqipe, e cila eshte kundra tese
Muhamedane! Me kete rast perndahu nishane edhe
mjaft te hola ne per Hoxhallarët edhe fanatikët.
Me tjater anë Gregia, me anën te Fanarit edhe
perkrahjen te geveris® Tyrke, zuri te kalle fanatizmen
te Krishterëvet, me anën e fes® edhe shkollavet, te
cilën nuku e dinin as qe e kishin degjuar nonjehere.
Pa si geveria Tyrke e gkatërojti shogërine te Shqipe-
tarëvet, ne Stamboll, edhe ndalojti g' do botim ne gju-
hën shgipe, flamurin e rembyen Shgipëtarët -e Buku-
reshtit, afer qe te gjithe Korçare me garkun e Korges,
formuan shogerine « Drita» blene nje shtypeshkronj®
te tyre edhe zune te botojne librat shgip, te cilat i
perndahnin darovisht, pas statuës te shogerise.
Korgaret e Misirit e ge gjetke me gezim te math
u bashkuan, ne kete levizje kage te shenjte, edhe me
vrap zune te fillojne shogeria e te perhapin ndjenjat
kombëtare. Le te permendim qe ne Misir jetonte i pa-
vdekuri patriot Efthim Mitkua nga Korça, autori i
— 157 —
« Mbletes Shqipe» i cili kish q® me 1875 ge mereshe
me giuhen Shqipe.
I pardekuri mireberes Korçar, Nastas Lakçeja,
perveg dhuretise q'i beri shogerise « Drites», ne Bu-
kuresht, i dhuronte edhe qytetit tij lindjak nje sume
te madhe, prej 10.000 lira Tyrke, me kondit® ge te
klliteshe edhe gjuha shipe bashke me gergishten ne
shkollat e Korges. Fanari me te mësuar kete proponim
keshillon Dhespotin me Plegesine qe me as nonje më-
nyre mos pranoine kete dhureti. Edhe nje te Djele i
tregone popullit, mbledhur ne Kish®, dhuretin® te Lak-
ses dyke i thine bukuroshet kesisoj: dietia duhet te
na gezenje te gjitheret po duhet te dijni edhe kete ge,
dyke pranuar te hollat, duhet te ndryshojme edhe fe-
në, domethënë te bëhemi Tyrq!!!
Pa fjale ge nje proponim te ketille, te cilin ua
treguan Dhespoti me sharlatanët Dhimogjeronte, nuku
• pranuan edhe q' athere hyri nje fanatizme e madhe
ne te Krishterët. N° per Kishrat gjithe kendimet e
Ungjillin, ge thuheshin shqip, i ndaluan, ne per shko-
lat mesonjesit, ge ishin Shqipëtare edhe i mesonin
nenesit me gjuhen gregisht edhe ship, i nuar edhe
suall Greke edhe vun® gjobe, ne nxenësit e nxineset,
per g'do fjale ge te kuvendonin ship!
Me 1886 pas shume perpjekjeve u dha leje, prei
•Stambolli, per te a gelur e para shkolle shqipe, ne
Korçe, edhe pas 3-4 vjet u gele 5 ne Kolonje, 1 ne
Starove edhe 1 ne Qyteze te Devollit. Shkollat zune
te perparonin me gjithe ndjekjet e mallkimet, me kat-
ran edhe pishe, ge beheshin ne per kishrat edhe Xha-
mite kundra te pabesive kombetare, po geveria Tyrke
nuku i shihte me sy te mire keto shkolla, prandaj i
mbylli edhe zuri nje ndjekje te repte kundra kombe-
tarevet edhe ç' do ndjenje kombëtare.
Q'atehere ryri grindja e madhe ne Korge dyke u
perçare populli ne Kombëtare, Grekoman® edhe Tyr-
komane, te cilet shekoheshin si armik® midis tyre.
Korça pra me bijt'e saj te mergimit meritojne
« Mbletes Shqipe» i cili kish q® me 1875 ge mereshe
me giuhen Shqipe.
I pardekuri mireberes Korçar, Nastas Lakçeja,
perveg dhuretise q'i beri shogerise « Drites», ne Bu-
kuresht, i dhuronte edhe qytetit tij lindjak nje sume
te madhe, prej 10.000 lira Tyrke, me kondit® ge te
klliteshe edhe gjuha shipe bashke me gergishten ne
shkollat e Korges. Fanari me te mësuar kete proponim
keshillon Dhespotin me Plegesine qe me as nonje më-
nyre mos pranoine kete dhureti. Edhe nje te Djele i
tregone popullit, mbledhur ne Kish®, dhuretin® te Lak-
ses dyke i thine bukuroshet kesisoj: dietia duhet te
na gezenje te gjitheret po duhet te dijni edhe kete ge,
dyke pranuar te hollat, duhet te ndryshojme edhe fe-
në, domethënë te bëhemi Tyrq!!!
Pa fjale ge nje proponim te ketille, te cilin ua
treguan Dhespoti me sharlatanët Dhimogjeronte, nuku
• pranuan edhe q' athere hyri nje fanatizme e madhe
ne te Krishterët. N° per Kishrat gjithe kendimet e
Ungjillin, ge thuheshin shqip, i ndaluan, ne per shko-
lat mesonjesit, ge ishin Shqipëtare edhe i mesonin
nenesit me gjuhen gregisht edhe ship, i nuar edhe
suall Greke edhe vun® gjobe, ne nxenësit e nxineset,
per g'do fjale ge te kuvendonin ship!
Me 1886 pas shume perpjekjeve u dha leje, prei
•Stambolli, per te a gelur e para shkolle shqipe, ne
Korçe, edhe pas 3-4 vjet u gele 5 ne Kolonje, 1 ne
Starove edhe 1 ne Qyteze te Devollit. Shkollat zune
te perparonin me gjithe ndjekjet e mallkimet, me kat-
ran edhe pishe, ge beheshin ne per kishrat edhe Xha-
mite kundra te pabesive kombetare, po geveria Tyrke
nuku i shihte me sy te mire keto shkolla, prandaj i
mbylli edhe zuri nje ndjekje te repte kundra kombe-
tarevet edhe ç' do ndjenje kombëtare.
Q'atehere ryri grindja e madhe ne Korge dyke u
perçare populli ne Kombëtare, Grekoman® edhe Tyr-
komane, te cilet shekoheshin si armik® midis tyre.
Korça pra me bijt'e saj te mergimit meritojne
- 158 —
fagen e pare te rilindjes Shiperise, edhe nuku duhet
kurre mohuar, ge po te mos ishin Korgarët, valle do
te ishin perhapur ndjenjat kombëtare edhe sot te ki-
shim nje Shiperi te lire!
Perpara pra se te lironin Korgën, Grekrit, kishin
ndare arme ne per grekomanët me te shenuar ge t'i
kishin me vehte. Per veg kesaj. ne ikjen e tyre, kishin
lene mjaft ushtare, gioja per te mbledhur municionët
ge kishin mbetur edhe per te ngritur te semurt ge
ndodheshin ne spitalet. @everia e Korges as pak nuku
• shkonte ner mënt per nonje levizje kryengritise, po.
kerkonte me g' do menyre pagesore, ge gysh edhe qysh,
te sillte vellazerine, midis popullit te Rorges, nëne hi-
jen te flamurit kombetar.
Mirepo Gregia, me anën te komitetit organizator,
veperonte si brenda ne gytet ku klliste fshehtazi ushta-
re edhe andare, keshtu edhe ne garkun e Korges po
mblidheshe fuqi e regullshme prej ushterie qö ne she-
njen e pare, ge do t'u jepeshe, te brendeshmit te
vraponin te zinin Teligrafianen, Prefekturën edhe gji-
the zyrat e te jashtmit te rethonin Korgen per te mos.
i ardhur nonje ndihme, ne gofte se bënte nonje kun-
dreshtim xhandarmaria edhe Shipëtarët kombëtar® të-
eilët kishin, pas zaptimit Grek, gjith® Muhamedanöt
ge igeshin per Tyrkomanë.
Pllani edhe dita ishin vendosur per diten 7 Prill,
dita e Vangjelizmoit, kur eshte prokllamuare kryengri-
tja e Gregise me 1821, po pa pandehur u xbulua më
5 dit perpara edhe plasi ne mest te nates. Kryekomi-
seri i Policise, Themistokli Germënji, per siguri edhe•
getesine te qytetit do te kgyrte per nate gytetin per
te u siguruar ne mbusheshe ploterisht detyreja g'u
kish besuar policisteve edhe vetedashesvet. Kesisoj fati
shpuri nje nate ne nje udhe tek shkonin nja 10 shpirt
te veshur me roba andarge, te cilet me armët ne dore
ecnin me gadale nëne strehe te shtepive. Pa u dhene
ze i gyrmon gjer sa ryne ne nje shtepi te xbrazete.
Me vrap Themistokliu mbleth shoke edhe rethon.
fagen e pare te rilindjes Shiperise, edhe nuku duhet
kurre mohuar, ge po te mos ishin Korgarët, valle do
te ishin perhapur ndjenjat kombëtare edhe sot te ki-
shim nje Shiperi te lire!
Perpara pra se te lironin Korgën, Grekrit, kishin
ndare arme ne per grekomanët me te shenuar ge t'i
kishin me vehte. Per veg kesaj. ne ikjen e tyre, kishin
lene mjaft ushtare, gioja per te mbledhur municionët
ge kishin mbetur edhe per te ngritur te semurt ge
ndodheshin ne spitalet. @everia e Korges as pak nuku
• shkonte ner mënt per nonje levizje kryengritise, po.
kerkonte me g' do menyre pagesore, ge gysh edhe qysh,
te sillte vellazerine, midis popullit te Rorges, nëne hi-
jen te flamurit kombetar.
Mirepo Gregia, me anën te komitetit organizator,
veperonte si brenda ne gytet ku klliste fshehtazi ushta-
re edhe andare, keshtu edhe ne garkun e Korges po
mblidheshe fuqi e regullshme prej ushterie qö ne she-
njen e pare, ge do t'u jepeshe, te brendeshmit te
vraponin te zinin Teligrafianen, Prefekturën edhe gji-
the zyrat e te jashtmit te rethonin Korgen per te mos.
i ardhur nonje ndihme, ne gofte se bënte nonje kun-
dreshtim xhandarmaria edhe Shipëtarët kombëtar® të-
eilët kishin, pas zaptimit Grek, gjith® Muhamedanöt
ge igeshin per Tyrkomanë.
Pllani edhe dita ishin vendosur per diten 7 Prill,
dita e Vangjelizmoit, kur eshte prokllamuare kryengri-
tja e Gregise me 1821, po pa pandehur u xbulua më
5 dit perpara edhe plasi ne mest te nates. Kryekomi-
seri i Policise, Themistokli Germënji, per siguri edhe•
getesine te qytetit do te kgyrte per nate gytetin per
te u siguruar ne mbusheshe ploterisht detyreja g'u
kish besuar policisteve edhe vetedashesvet. Kesisoj fati
shpuri nje nate ne nje udhe tek shkonin nja 10 shpirt
te veshur me roba andarge, te cilet me armët ne dore
ecnin me gadale nëne strehe te shtepive. Pa u dhene
ze i gyrmon gjer sa ryne ne nje shtepi te xbrazete.
Me vrap Themistokliu mbleth shoke edhe rethon.
— 159 —
shtepine per te u dhene, po ata pernjerjesh hapin zjar
edhe kesisoj plasi kryengrit a me 2 te Prillit. Ajy tmer
nuku tregonet dot kur se nga gjithe shtepite zune te
xbrazen arme gjithe natene. Ne mëngjes nje shumic®
e madhe e armatosure mblidhet ne Mitropoli per te
prokllamuar bashkimin me Gregine. Abdyl Ypi, zerën-
des Prefekti, bashke me Themistokline i keshillone
ine urtesi po me kot se lufta vazhdonte pa kumand®
midis kryengritesvet, nga shtepite. edhe xhandarmaris®
e cila u forcua perveg kombetarevet te korges edhe
me vetedashesit ge vrapuan nga fshatrat. Lufta mbajti
tri dit e tre net dyke u vrare mjaft nieres, midis cile-
vet Vasil Trebicka me Riza be Biblishtin kur mbush-
nin detyren e tyre si vetedashes, Kola Botta Xhema-
liu edhe te tjere, nga te dy anëte. Kryengritesit gello-
nin ge te zinin telegrafin e Prefekturen po gjetn® nje
kundreshtim te repte nga ana e xhandarmaris® e kom-
betarevet, dyke u plagosur ne dore edhe nj® Oficer
Hollandez.
Si e panë ge ndime ushtriake nuku u vinte ge
perjashta, pas programit, zune te jepen meballe pas
mehalle edhe leftonin vetem ushtaret edhe andarët
Greke ge nga brigjet te Sh. Thanasit edhe Sh. Elise.
Ne Sh. Eli u be nje lufte e repte se ushteria
Greke kish zene vende te forta, dyke patur edhe Bu-
shon me vehte per geveritar te Borges, po u thyen
dyke line mjaft te vrare pas tyre. Ne kete lufte tre-
gojti nje trimeri te madhe plaku i digjuar Kapitan
Kajua me shoket e tij. Nje ushteri tjater e bashkuar®
me andare kerkonte te rynte nga gryka e Mborjes po
u thye edhe zuri Dardhen po u ndoqne edhe ge ketej,
nga Mborjarët me Dr. Hakin®, Qemal Banushi, Aliu
me Ibrahimin edhe Gorarët.
Naten e fundit te Kryengritjes andarët edhe ush-
tarët Greke kishin vepëruar ca masakra te patreguara
ne mehalle te Vlehve ndane Korçes. Kishin copetuar
barbarisht Papa Lambron Bullamagin, priftin te
Vlehve, nje luftetar i forte per geshtjen Shiptare.
shtepine per te u dhene, po ata pernjerjesh hapin zjar
edhe kesisoj plasi kryengrit a me 2 te Prillit. Ajy tmer
nuku tregonet dot kur se nga gjithe shtepite zune te
xbrazen arme gjithe natene. Ne mëngjes nje shumic®
e madhe e armatosure mblidhet ne Mitropoli per te
prokllamuar bashkimin me Gregine. Abdyl Ypi, zerën-
des Prefekti, bashke me Themistokline i keshillone
ine urtesi po me kot se lufta vazhdonte pa kumand®
midis kryengritesvet, nga shtepite. edhe xhandarmaris®
e cila u forcua perveg kombetarevet te korges edhe
me vetedashesit ge vrapuan nga fshatrat. Lufta mbajti
tri dit e tre net dyke u vrare mjaft nieres, midis cile-
vet Vasil Trebicka me Riza be Biblishtin kur mbush-
nin detyren e tyre si vetedashes, Kola Botta Xhema-
liu edhe te tjere, nga te dy anëte. Kryengritesit gello-
nin ge te zinin telegrafin e Prefekturen po gjetn® nje
kundreshtim te repte nga ana e xhandarmaris® e kom-
betarevet, dyke u plagosur ne dore edhe nj® Oficer
Hollandez.
Si e panë ge ndime ushtriake nuku u vinte ge
perjashta, pas programit, zune te jepen meballe pas
mehalle edhe leftonin vetem ushtaret edhe andarët
Greke ge nga brigjet te Sh. Thanasit edhe Sh. Elise.
Ne Sh. Eli u be nje lufte e repte se ushteria
Greke kish zene vende te forta, dyke patur edhe Bu-
shon me vehte per geveritar te Borges, po u thyen
dyke line mjaft te vrare pas tyre. Ne kete lufte tre-
gojti nje trimeri te madhe plaku i digjuar Kapitan
Kajua me shoket e tij. Nje ushteri tjater e bashkuar®
me andare kerkonte te rynte nga gryka e Mborjes po
u thye edhe zuri Dardhen po u ndoqne edhe ge ketej,
nga Mborjarët me Dr. Hakin®, Qemal Banushi, Aliu
me Ibrahimin edhe Gorarët.
Naten e fundit te Kryengritjes andarët edhe ush-
tarët Greke kishin vepëruar ca masakra te patreguara
ne mehalle te Vlehve ndane Korçes. Kishin copetuar
barbarisht Papa Lambron Bullamagin, priftin te
Vlehve, nje luftetar i forte per geshtjen Shiptare.
- 160 -
Bashke me priftin kishin masakruar edhe te villane
Sotir Bullamagin edhe Vasil Tallabakun. Grate i mun-
duan qe te tregonin te hollat edhe u muar faredo ge
kishin nga gjerrat e arta e te argenta ge kishin. Keto
u gjentne ne ushtaret e regullshme edhe andaret Greke,
te vilët u zune te gialle edhe u burgosne.
Pas getesise te Korges lufterat zune ne Kolonje
edhe pertej Dardhes edhe Arezes 3 ore lark Korges.
Nö luften te Arezes nga ana tone ishin Demir Aliu
Areza, Jashar be Starova edhe Kapitan Kajua Babi-
eni, te cilët me nj® grusht luftetare u gendruan burre-
risht nje ushterie te madhe e te regullshme Greke, te
bashkuar edhe me nje shumice andaresh. Lufta mbajti
nje dite pa pushim edle me se fundi u thyen Greket
dyke line mjaft te vrare. Nga ana tone u vran® 2 ve-
ta edhe 3 te plagosure.
Lufta e Kolonjes mbajti 3-4 dit se nje ushteri e
madhe Greke e perndare njera nene komande te Ma-
jorit Varda, me 800 shpirt, tjatra nga ana e Vakefevet
bejne nje goditje te repte per te i hyre Korges po me
se fundi u dermuan Greket edhe te thyer arrine gjer
ne Mes te Urave, te ndjekur prej Shipëtareve q® per-
beheshin prej xhandarmarise, nëne komande te Majorit
Mustafa Aranitasit, prej Salih Butkes me shokët e
tij edhe me filloshqiptar® Amerikan Spencerin, Kole
Rodhes e Mina Gramenos etj, prej Qani be Ypit me
shoke, Mehmet Dusharit e gjithe Kolonjareve luftetare.
Grekrit lane mjaft te vrare edhe me te ikur per
siguri doqne gytetin Leskovik pa si e remyen. Edhe
nga Shipëtaret u vran® 10 shpirt midis cilivet Qani
be Ypiedhe u plagos rënde Mehmet Dushari e 4 shoke.
Lufta do te vazhdonte po nje telegrame nga Durresi,
prej Esat Pashes lajmeronte ge u lith armëpushim se
Komisioni i Kontrollit ka vajtur ne Korfus per marë-
veshje me Zografon.
Kejo lajme edhe ky urdher rane si rufeja mbi
Shipetarit, te cilet perparonin po u shtrenguan te pu-
shone luften edhe te caktone nje kufi sa kohe te
Bashke me priftin kishin masakruar edhe te villane
Sotir Bullamagin edhe Vasil Tallabakun. Grate i mun-
duan qe te tregonin te hollat edhe u muar faredo ge
kishin nga gjerrat e arta e te argenta ge kishin. Keto
u gjentne ne ushtaret e regullshme edhe andaret Greke,
te vilët u zune te gialle edhe u burgosne.
Pas getesise te Korges lufterat zune ne Kolonje
edhe pertej Dardhes edhe Arezes 3 ore lark Korges.
Nö luften te Arezes nga ana tone ishin Demir Aliu
Areza, Jashar be Starova edhe Kapitan Kajua Babi-
eni, te cilët me nj® grusht luftetare u gendruan burre-
risht nje ushterie te madhe e te regullshme Greke, te
bashkuar edhe me nje shumice andaresh. Lufta mbajti
nje dite pa pushim edle me se fundi u thyen Greket
dyke line mjaft te vrare. Nga ana tone u vran® 2 ve-
ta edhe 3 te plagosure.
Lufta e Kolonjes mbajti 3-4 dit se nje ushteri e
madhe Greke e perndare njera nene komande te Ma-
jorit Varda, me 800 shpirt, tjatra nga ana e Vakefevet
bejne nje goditje te repte per te i hyre Korges po me
se fundi u dermuan Greket edhe te thyer arrine gjer
ne Mes te Urave, te ndjekur prej Shipëtareve q® per-
beheshin prej xhandarmarise, nëne komande te Majorit
Mustafa Aranitasit, prej Salih Butkes me shokët e
tij edhe me filloshqiptar® Amerikan Spencerin, Kole
Rodhes e Mina Gramenos etj, prej Qani be Ypit me
shoke, Mehmet Dusharit e gjithe Kolonjareve luftetare.
Grekrit lane mjaft te vrare edhe me te ikur per
siguri doqne gytetin Leskovik pa si e remyen. Edhe
nga Shipëtaret u vran® 10 shpirt midis cilivet Qani
be Ypiedhe u plagos rënde Mehmet Dushari e 4 shoke.
Lufta do te vazhdonte po nje telegrame nga Durresi,
prej Esat Pashes lajmeronte ge u lith armëpushim se
Komisioni i Kontrollit ka vajtur ne Korfus per marë-
veshje me Zografon.
Kejo lajme edhe ky urdher rane si rufeja mbi
Shipetarit, te cilet perparonin po u shtrenguan te pu-
shone luften edhe te caktone nje kufi sa kohe te
- 161 —
mbanjo armëpushimi. Me tjater ane populli i Korgës
bashke me garkun mbajne nje meting te math edhe
zgjedhin delegate Midhat Frasherin e mua per te vaj-
tur ne Durres ge te protestonim tek Mbreti, Ambasa-
dorët, edhe tek Komisioni Kontrollor kundra venome-
ve ge kerkonte Greqia te kish ne Shqiperi.
KRYE E V.
Mbreti shkon nga Shiperia
Kur se këto ngjisnin ne Korçe edhe ne krainat e
saj ne Darres xbulonte nje pregatitje kryengritise prej
Esat Pashes. Oficeret Hollandeze me xhandarmarine e
shume vetedashes kombetare rethone shtepine te Esat
Pashes, ku njerzit e tij kundreshtohen me arm® edhe
vetem pas bombardimit jepet i gjalle. Ministri i Ita-
lise Baron Alioti perzjehet edhe kesisoj e liruan Esat
Pashen edhe shkon per ne Napoli dyke dhene fjalën
qe nuku do te kthehet kurre ne Shiperi.
Pas dy dit te largimit te Esat Pashes, me 21 Maj,
pelcet kryengritja e pregatiture ne Shjak edhe ne Ka-
vaje ku ishin mbledhur fanatiket. Te forcuar i afrohen
Durresit edhe zene goditje nga te dy anëte ku u vrane
kag® trima, vella me vella, njera ane dyke leftuar per
menjtimin e kalbur qe te sjellin Tyrqine prape, edhe
tjatra ane leftonte per flamurin kombëtar e per vete-
geverimin te Shqiperise.
Ne keto goditje rane deshmore Kapiteni Kamber
Sejdini nga Elbasani, Ceno Shara nga Vlora, Zef Ara-
pi edhe Haki Glina! Më 4 te Qershorit rebelet Osman-
linj kerkojne nga Kontrollorët ge te largohet Mbreti
nga Shqiperia se ndryshe do te vazhdone luften. Krye-
ngritia po perhapeshe ne gjithe Shqiperin' e mesme pa
ditar as ata te mjere g' kerkonin.
M° 15 te Qershorit behet nje lufte e repte afer
Durresit nga te dy anste me gellim ge te zapötonin
mbanjo armëpushimi. Me tjater ane populli i Korgës
bashke me garkun mbajne nje meting te math edhe
zgjedhin delegate Midhat Frasherin e mua per te vaj-
tur ne Durres ge te protestonim tek Mbreti, Ambasa-
dorët, edhe tek Komisioni Kontrollor kundra venome-
ve ge kerkonte Greqia te kish ne Shqiperi.
KRYE E V.
Mbreti shkon nga Shiperia
Kur se këto ngjisnin ne Korçe edhe ne krainat e
saj ne Darres xbulonte nje pregatitje kryengritise prej
Esat Pashes. Oficeret Hollandeze me xhandarmarine e
shume vetedashes kombetare rethone shtepine te Esat
Pashes, ku njerzit e tij kundreshtohen me arm® edhe
vetem pas bombardimit jepet i gjalle. Ministri i Ita-
lise Baron Alioti perzjehet edhe kesisoj e liruan Esat
Pashen edhe shkon per ne Napoli dyke dhene fjalën
qe nuku do te kthehet kurre ne Shiperi.
Pas dy dit te largimit te Esat Pashes, me 21 Maj,
pelcet kryengritja e pregatiture ne Shjak edhe ne Ka-
vaje ku ishin mbledhur fanatiket. Te forcuar i afrohen
Durresit edhe zene goditje nga te dy anëte ku u vrane
kag® trima, vella me vella, njera ane dyke leftuar per
menjtimin e kalbur qe te sjellin Tyrqine prape, edhe
tjatra ane leftonte per flamurin kombëtar e per vete-
geverimin te Shqiperise.
Ne keto goditje rane deshmore Kapiteni Kamber
Sejdini nga Elbasani, Ceno Shara nga Vlora, Zef Ara-
pi edhe Haki Glina! Më 4 te Qershorit rebelet Osman-
linj kerkojne nga Kontrollorët ge te largohet Mbreti
nga Shqiperia se ndryshe do te vazhdone luften. Krye-
ngritia po perhapeshe ne gjithe Shqiperin' e mesme pa
ditar as ata te mjere g' kerkonin.
M° 15 te Qershorit behet nje lufte e repte afer
Durresit nga te dy anste me gellim ge te zapötonin
— 162 -
kryegytetin. Behet nje lufte e repte edhe deshperuare.
gjer sa u kthyen rebelet dyke line shume te vrate e
te plagosur. Edhe nga ana e xhandarmarise edhe vete-
dashevet u vrane edhe u plagosne mjaft, te cilëvet u
jepte ndihmen i pa-pertuari atdhetar Dr. Nikollaq P.
Zografi.
Koloneli Hollandez Thomson tek po kgyrte istika-
met edhe jepte kumande ne ushtarët ra edhe ay i vrare..
bryengritja po perhapeshe e ne Myzege edhe vazh-
donin qe t'i vinin Beratit. Fejzi Alizoti me lutet mua
edhe te pardekurit patriot Grigor Cilkes g® te vinim
edhe neve me nje top nëne komande te nje Oficeri
German, me teper ge te keshillonim te Krishterët në
getesi. Midhat Frasheri pranojti edhe hyri ne Ministri
te dyjte te Turhan Pashes keshtu qe mbeti ne Durres.
Ne Ejer u mbloth nje tuqi e madhe nga Vlora
edle nga Berati dyke patur per Kumandare Rollonellet
Besim Koken edhe Zia be Beratin. Atje mësuam ge
pertej Vioses ishte me rebelet edhe Bektash Cakrani
me 200 shpirt edhe ge llundrat i kish zapetuar Bekta-
shi. hejo gj®, e pabesuare, na pikelloti ne zemer pran-
daj kerkuam leje ge te vinja une me Cilken te hase-
shim me Bektashin perpara se te goditemi, me gene.
qö nuku na besoheshe kurre ge bashkeluftetari yne i
jeter te kish rene ne te kitille gabim te pandjere.
Proponimi yne u pelqye prej te ndyerit Bexhet
Nepravishtes, Prefekt i Beratit e te tjereve e shkuam
me vrap. Me te arrire ne Viose pyesim rojtesit te
lundravet per Bektashin e na pergjigjen qe Bektashin
e kane mbyllur ne kishe te Libofshes. U thomi ge te
lajmerone Bektashin qe eshte Mihal Gramenua me•
Grigor Cilken edhe keshtu pas pake jen Bektashi
me 10-15 shoke edhe dergon lundren te na mare. Pu-
themi e Bektashi dyke gare si nonje foshnje na tregon
pesimet ge kish hequr nga ata ge ishin
armiket te
Shiperise edhe tani e quanin trathëtor !
Si e ngushelluam i thame qe detyra e kombetarë-
vet te jeter eshte te hedhin prapa krahevet gfaredo, se:
kryegytetin. Behet nje lufte e repte edhe deshperuare.
gjer sa u kthyen rebelet dyke line shume te vrate e
te plagosur. Edhe nga ana e xhandarmarise edhe vete-
dashevet u vrane edhe u plagosne mjaft, te cilëvet u
jepte ndihmen i pa-pertuari atdhetar Dr. Nikollaq P.
Zografi.
Koloneli Hollandez Thomson tek po kgyrte istika-
met edhe jepte kumande ne ushtarët ra edhe ay i vrare..
bryengritja po perhapeshe e ne Myzege edhe vazh-
donin qe t'i vinin Beratit. Fejzi Alizoti me lutet mua
edhe te pardekurit patriot Grigor Cilkes g® te vinim
edhe neve me nje top nëne komande te nje Oficeri
German, me teper ge te keshillonim te Krishterët në
getesi. Midhat Frasheri pranojti edhe hyri ne Ministri
te dyjte te Turhan Pashes keshtu qe mbeti ne Durres.
Ne Ejer u mbloth nje tuqi e madhe nga Vlora
edle nga Berati dyke patur per Kumandare Rollonellet
Besim Koken edhe Zia be Beratin. Atje mësuam ge
pertej Vioses ishte me rebelet edhe Bektash Cakrani
me 200 shpirt edhe ge llundrat i kish zapetuar Bekta-
shi. hejo gj®, e pabesuare, na pikelloti ne zemer pran-
daj kerkuam leje ge te vinja une me Cilken te hase-
shim me Bektashin perpara se te goditemi, me gene.
qö nuku na besoheshe kurre ge bashkeluftetari yne i
jeter te kish rene ne te kitille gabim te pandjere.
Proponimi yne u pelqye prej te ndyerit Bexhet
Nepravishtes, Prefekt i Beratit e te tjereve e shkuam
me vrap. Me te arrire ne Viose pyesim rojtesit te
lundravet per Bektashin e na pergjigjen qe Bektashin
e kane mbyllur ne kishe te Libofshes. U thomi ge te
lajmerone Bektashin qe eshte Mihal Gramenua me•
Grigor Cilken edhe keshtu pas pake jen Bektashi
me 10-15 shoke edhe dergon lundren te na mare. Pu-
themi e Bektashi dyke gare si nonje foshnje na tregon
pesimet ge kish hequr nga ata ge ishin
armiket te
Shiperise edhe tani e quanin trathëtor !
Si e ngushelluam i thame qe detyra e kombetarë-
vet te jeter eshte te hedhin prapa krahevet gfaredo, se:
— 163 —
atyre u dhembet Shiperia, keshtu ge si na tregon ku
duhet shtene nie top kthenemi edhe u refejme bisedi-
min edhe mareveshjet ge beme. Ve me nate shkuam
qe te gjithe edhe pas dreke zuri topi te bombardonj.
Me vrap ikin rebelet edhe jen lundra per te na he-
dhur pertej. Arrime me te ngrysur ne Monastir te Ar-
denices, per mbi nje breg te nalët shume, ge ku duke-
she Myzegeja si nonje panorame.
Si ngritme topin e xbrazme 5-6 here ne ere per
te lajmeruar popullin ge t'i perunjet geverise. Vendo-
sim ge ne mëngjes te perndahen komisione paqesore
per te mbledhur armët edhe per te i keshilluar ne getsi.
Topi xbriti kundrejt Karbunares me luftetaret ge
ku dukeshin rebelet per mbi brigjet. Ne nje komision
pagesor isha edhe une, Cilka, Coruni nga Vlora, Lazo-
Bozo nga Kolonja e Myzeqese e te tjere. Vame ne
Bubuline e zume te mbledhim armët me urtesi, kur
ketu ishte thene te ngjase i pari episod fatzez, edhe
solla ner mënt fjalët te Bektash Cakranit g® me tha
ne Ardenice ge, ne gofte te veperojme me urtesi do
te fitojme, ndryshe jemi te humbure.
Tek mblithnim armët jen Zia beu me 50-60
Smokthinas edhe urdheron te djegin shtepine te prifit
edhe myftarit me gene se Bubulina ishte eiflig i Zia
beut edhe kish merira kundra priftit e mytarit q® ne
kohë te Sundimit Serb. Ishte mjaft ky urdher ge te
perhapet zjari ne te gjithe kete dyke plagkitar e rëm-
byer gjen e gjalle. Lufta u ndez kundrejt Karbu-
nares me rebelet ku vriten e plagosen mjaft, midis
cilevet Seit Qemali edhe si per gudi shpetoti Nuredin
be Vlora dyke ju vrare kali. Dr. Vasil P. Zografi po
rente si ne fushe te luftes si ne Spital te Ejerit per
te u dhene ndibmen e tij te plagosurvet.
Lufta plasi edhe gietke pa noje komand® e pa
nonje regull edhe shumica e luftetarevët u perndah ne
per fshatrat per te pjekur mishra e pula deti edhe ra-
ne pas te plackiturit. Nje plegesi ardhi nga Karbuna-
ra e Lushnja dyke kerkuar pushimin e luftes edhe 40-
atyre u dhembet Shiperia, keshtu ge si na tregon ku
duhet shtene nie top kthenemi edhe u refejme bisedi-
min edhe mareveshjet ge beme. Ve me nate shkuam
qe te gjithe edhe pas dreke zuri topi te bombardonj.
Me vrap ikin rebelet edhe jen lundra per te na he-
dhur pertej. Arrime me te ngrysur ne Monastir te Ar-
denices, per mbi nje breg te nalët shume, ge ku duke-
she Myzegeja si nonje panorame.
Si ngritme topin e xbrazme 5-6 here ne ere per
te lajmeruar popullin ge t'i perunjet geverise. Vendo-
sim ge ne mëngjes te perndahen komisione paqesore
per te mbledhur armët edhe per te i keshilluar ne getsi.
Topi xbriti kundrejt Karbunares me luftetaret ge
ku dukeshin rebelet per mbi brigjet. Ne nje komision
pagesor isha edhe une, Cilka, Coruni nga Vlora, Lazo-
Bozo nga Kolonja e Myzeqese e te tjere. Vame ne
Bubuline e zume te mbledhim armët me urtesi, kur
ketu ishte thene te ngjase i pari episod fatzez, edhe
solla ner mënt fjalët te Bektash Cakranit g® me tha
ne Ardenice ge, ne gofte te veperojme me urtesi do
te fitojme, ndryshe jemi te humbure.
Tek mblithnim armët jen Zia beu me 50-60
Smokthinas edhe urdheron te djegin shtepine te prifit
edhe myftarit me gene se Bubulina ishte eiflig i Zia
beut edhe kish merira kundra priftit e mytarit q® ne
kohë te Sundimit Serb. Ishte mjaft ky urdher ge te
perhapet zjari ne te gjithe kete dyke plagkitar e rëm-
byer gjen e gjalle. Lufta u ndez kundrejt Karbu-
nares me rebelet ku vriten e plagosen mjaft, midis
cilevet Seit Qemali edhe si per gudi shpetoti Nuredin
be Vlora dyke ju vrare kali. Dr. Vasil P. Zografi po
rente si ne fushe te luftes si ne Spital te Ejerit per
te u dhene ndibmen e tij te plagosurvet.
Lufta plasi edhe gietke pa noje komand® e pa
nonje regull edhe shumica e luftetarevët u perndah ne
per fshatrat per te pjekur mishra e pula deti edhe ra-
ne pas te plackiturit. Nje plegesi ardhi nga Karbuna-
ra e Lushnja dyke kerkuar pushimin e luftes edhe 40-
— 164 —
toheshin ata te sillnin getesine edhe se bashku t'i
vinin geverise ndihme ne Durres. Mirpo komandantet
nuku e pranuan edhe kesisoj rebelet u forcuan ca me
shume me gjithe popullin te Myzegese, te cilevet nuku
u mbeti tjater perveg vdekjes, pa si shtepite na diquin
edhe gjëne na rembenin !
Ato tê kegia q® me pane syte ne Myzege varrit
ja kam per te treguar! Te mörzitur, nga keto ngjarje,
edhe dyke pare qe e thyera ishte e sigurte vendosme
me Oilkön te kthehemi ne Fjer edhe q'atje ne Vlore.
Shkuam si i thame Besim Kokes i cili na dha nje
letre per Fejzi Alizotin e na u qa ge vetem nje paki-
ce luftetare kishin mbetur. Shkuam me gadale edhe
si u drekosm® ne Kolonje, ne Lazo Bozua muarm te
perpjeten e Ardenices edhe si kaperxyem Viosën arri-
me ngrysur ne Ejer po mbetme te habitar kur pame
nj® shumice te madhe te armatosur edhe te tjere po
vinin te meruar e me nxitim.
Shkaku ishte se ishin thyer, ndyrerisht, edhe i
kishin vëne perpara dyke lene pelat te ngarkuara me
plagkat qe te shpetonin nga vdekja, keshtu ge mbetne
mjaft te vrare edhe mjaft u mbytne per te kaperxyer
Viosen. Me te ketille katastrofe edhe remuje perfundoj
lutta e Myzeqese! numandarët me Oficerin Gierman i
gjetm® ne Konakët te Vrionasvet, ku ndodheshin Fejzi
Alizoti me Bexhet Nepravishtën edhe u tregonin hi-
dherimin qe nuku muntne te shpetonin topin. Sa per
katastrofen deshnin t' ja ngarkonin Bektash Cakranit
po une me Oilken protestuam per kite padrejtesi edhe
faji, tham®, u ngarkohet vetem Kumandarëvet.
Baktashi ardhi me vonuar me shokët e tij, edhe
me gene frike mos plagkitnin tregun te Fjerit, Fejzi
beu me Bexhet bene ja ngarkuan barrën Bektashit si
edhe geverimin. M' u lut Bektashi te gendronja edhe
une so ishte sigur qe ne pake dite do te sillnin gete-
sine e do te muntnin t'i ndihmonin Durresit, po me
gene teper i mërzitur shkova per ne Vlore.
Ne Vlore kisha 4-5 dit edhe nuku kisha vendosur
toheshin ata te sillnin getesine edhe se bashku t'i
vinin geverise ndihme ne Durres. Mirpo komandantet
nuku e pranuan edhe kesisoj rebelet u forcuan ca me
shume me gjithe popullin te Myzegese, te cilevet nuku
u mbeti tjater perveg vdekjes, pa si shtepite na diquin
edhe gjëne na rembenin !
Ato tê kegia q® me pane syte ne Myzege varrit
ja kam per te treguar! Te mörzitur, nga keto ngjarje,
edhe dyke pare qe e thyera ishte e sigurte vendosme
me Oilkön te kthehemi ne Fjer edhe q'atje ne Vlore.
Shkuam si i thame Besim Kokes i cili na dha nje
letre per Fejzi Alizotin e na u qa ge vetem nje paki-
ce luftetare kishin mbetur. Shkuam me gadale edhe
si u drekosm® ne Kolonje, ne Lazo Bozua muarm te
perpjeten e Ardenices edhe si kaperxyem Viosën arri-
me ngrysur ne Ejer po mbetme te habitar kur pame
nj® shumice te madhe te armatosur edhe te tjere po
vinin te meruar e me nxitim.
Shkaku ishte se ishin thyer, ndyrerisht, edhe i
kishin vëne perpara dyke lene pelat te ngarkuara me
plagkat qe te shpetonin nga vdekja, keshtu ge mbetne
mjaft te vrare edhe mjaft u mbytne per te kaperxyer
Viosen. Me te ketille katastrofe edhe remuje perfundoj
lutta e Myzeqese! numandarët me Oficerin Gierman i
gjetm® ne Konakët te Vrionasvet, ku ndodheshin Fejzi
Alizoti me Bexhet Nepravishtën edhe u tregonin hi-
dherimin qe nuku muntne te shpetonin topin. Sa per
katastrofen deshnin t' ja ngarkonin Bektash Cakranit
po une me Oilken protestuam per kite padrejtesi edhe
faji, tham®, u ngarkohet vetem Kumandarëvet.
Baktashi ardhi me vonuar me shokët e tij, edhe
me gene frike mos plagkitnin tregun te Fjerit, Fejzi
beu me Bexhet bene ja ngarkuan barrën Bektashit si
edhe geverimin. M' u lut Bektashi te gendronja edhe
une so ishte sigur qe ne pake dite do te sillnin gete-
sine e do te muntnin t'i ndihmonin Durresit, po me
gene teper i mërzitur shkova per ne Vlore.
Ne Vlore kisha 4-5 dit edhe nuku kisha vendosur
— 165 —
per ku te shkonj, Durres ose Korçe, kur nje dite dalin
ne skele ca atdhetare, prej. Amerike, midis cilëvet shoh
bishkeluftetarin te jeter Vangiel Gjiken me zonjën
e tij Thine edhe me vajzen Tefta 3 vit edhe gunin
Gjorgji prej 4-5 muaj. Vangjeli pas prishjes 2-3 here
nya geveria Tyrke mori femijen edhe shkojti me 1913
per ne Amerike. Edhe ketu ju pervesh luftes patrioti
se « Vatra» me « Djellin» kishin mbetur ne dore te
Lambi Gikozit, Tani Cekanit edhe Thimi Vagit, me:
göne ge Faik Konica, Fan Noli edhe Kristo Flogi ishin
bedhur ne Europe, ku bisedoheshe geshtja Shipetare.
1 ngarkuan menaxherine Vangjelit edhe me konferenca
e perpjekje ringjalli « Vatren» e « Djellin» edhe ngri-
ti shtypeshkronjen me mashina e vegla te rea, per te
cilat e ndihmonin me gezim Shqipetaret.
Pas ardhjes te Mbretit ju ngrit mëndja, mer fe-
mijen e kthenet ne Shqipëri. Vendosm® e shkuam per
ne Korçe po'ne gafe te Berzeshtit rame ne dore te
Osmanllinjvet te cilët na mbylle ne kishe. At® mbrema
na lane te gete si ardhi nje tabor me flamurin te Tyr-
qise edhe si thire tri here: gok jasha Patishah, ne obor
te kishes! Me teper se te gjithe une dridhesha si pur-
teka se e dinja g' me priste po te me dinin. Ne mën-
gjes na nxjerin e pyesin edhe une me Vangjelin i tho-
mi kumandantit Gerçit, nga anët te Elbasanit, ge kthe-
Baben. Une kisha gylaf te bar-
dhe po kumandani urdhron te ma gierin se kaurët ka-
ne te drejte te mbajne kapella. Na thote ge te jemi
gati se neser ose pasneser na dergon ne Shjak edhe
q'atje te shkonim me udhen te Elbasanit.
Aman e derman nuku digjonte kumandanti me
gjithe qe e perenduam ne qell me te e gojtur Pasha
edhe Bej, keshtu ge ryme ne plloçat e kishes te desh-
peruar po me teper Vani Gani edhe Kristaq Bratkua
se ishte i semure. Trimëresha shipëtark® Thina e
Vangjel Gjikes u jepte kurajo dyke thine g® me ne
fund g'do te bëjne perves se te na vrasin? Ditët
per ku te shkonj, Durres ose Korçe, kur nje dite dalin
ne skele ca atdhetare, prej. Amerike, midis cilëvet shoh
bishkeluftetarin te jeter Vangiel Gjiken me zonjën
e tij Thine edhe me vajzen Tefta 3 vit edhe gunin
Gjorgji prej 4-5 muaj. Vangjeli pas prishjes 2-3 here
nya geveria Tyrke mori femijen edhe shkojti me 1913
per ne Amerike. Edhe ketu ju pervesh luftes patrioti
se « Vatra» me « Djellin» kishin mbetur ne dore te
Lambi Gikozit, Tani Cekanit edhe Thimi Vagit, me:
göne ge Faik Konica, Fan Noli edhe Kristo Flogi ishin
bedhur ne Europe, ku bisedoheshe geshtja Shipetare.
1 ngarkuan menaxherine Vangjelit edhe me konferenca
e perpjekje ringjalli « Vatren» e « Djellin» edhe ngri-
ti shtypeshkronjen me mashina e vegla te rea, per te
cilat e ndihmonin me gezim Shqipetaret.
Pas ardhjes te Mbretit ju ngrit mëndja, mer fe-
mijen e kthenet ne Shqipëri. Vendosm® e shkuam per
ne Korçe po'ne gafe te Berzeshtit rame ne dore te
Osmanllinjvet te cilët na mbylle ne kishe. At® mbrema
na lane te gete si ardhi nje tabor me flamurin te Tyr-
qise edhe si thire tri here: gok jasha Patishah, ne obor
te kishes! Me teper se te gjithe une dridhesha si pur-
teka se e dinja g' me priste po te me dinin. Ne mën-
gjes na nxjerin e pyesin edhe une me Vangjelin i tho-
mi kumandantit Gerçit, nga anët te Elbasanit, ge kthe-
Baben. Une kisha gylaf te bar-
dhe po kumandani urdhron te ma gierin se kaurët ka-
ne te drejte te mbajne kapella. Na thote ge te jemi
gati se neser ose pasneser na dergon ne Shjak edhe
q'atje te shkonim me udhen te Elbasanit.
Aman e derman nuku digjonte kumandanti me
gjithe qe e perenduam ne qell me te e gojtur Pasha
edhe Bej, keshtu ge ryme ne plloçat e kishes te desh-
peruar po me teper Vani Gani edhe Kristaq Bratkua
se ishte i semure. Trimëresha shipëtark® Thina e
Vangjel Gjikes u jepte kurajo dyke thine g® me ne
fund g'do te bëjne perves se te na vrasin? Ditët
- 166 —
shkonin se rebelet liftonin q® te zapetonin Beratin e
vetém ca nga kapitanet te krishter® na vizitonin e na
shurdhonin veshet nga trimerite edhe ge sot ose nesër
bije Berati. Nj® brema e kishin djegur gushmagin nga
hidherimi edhe u thomi me Vangjelin kapitanëvet:
Mire Tyrqit qe duan Tyrgine po juve kaure gysh e
doni? Qeshne e na thone kesisoj, si i kishim gjetur
mjaft per shëndet te tyre edhe i levdonim: qe ata lëf-
tojne pas programit te Dhespotit e Korfuzit, ne fage
si per Tyrgine po gillimi eshte ge dyke leftuar Turgit
me Turqit do te ryne me nj'ane Greket e me tjater
ane Serbët edhe atehere do te jemi neve te zoterit e
vendit.
Qöllimi edhe programi ishte i vërtejte! Osman-
Ilinjte u gelnin rugen armiqëvet.
Pas ca luftera te repta e te perditishme, reth
Beratit, u thyen Osmanllinite edhe shohim te na vinje
Xhemali, i vellaj i ruajtesit te fshatit, i cili behet i
paditur e na thote: kush u ka mbyllur ketu? Nuku e
dine qe kane vulosur te shtate Mbreterit' e Medha per
Shiperine edhe kurr nuku behet Tyrqi? Mirpo frikën
kush na e nxirte? Vetöm atehere besuam kur shohim
dy xhanderma me flamurin ne dore besuam edhe si
i pergezuam per trimerin' e tyre me vrap shkuam ne
Berat, pas 10 dit ne plloçat e kishes.
Me te arrire ne Berat me thörret Bexhet beu, Pre-
fekti, ne Kala ku leftonte kundra rebelevet. Biseduam
gjer' e gjate mbi gendjen kritike qe shkonte Shqiperia.
Kalane e mbanin me topin te Ramazanit edhe me
burrerine te Kapiten Veis Sevranit i cili mbetur ve-
tëm me 20.25 shpirt po gendronte i patundur. Bexhet
beu me thote te ri ne Berat edhe 2 dite se do te me
jape ca te holla per ne Korge e do te me dergonje
me 3-4 kalores. I ndyeri Bexhet be e dinte per Korgön
po nuku desh t'e perhape edhe une pa shkuar ner
ment gjesendi u rexova ne qyet.
Te nesermet ishte nje pamje e tmeruare! Mije
burra e gra me foshnjat ne krahö vinin nga Korça.
shkonin se rebelet liftonin q® te zapetonin Beratin e
vetém ca nga kapitanet te krishter® na vizitonin e na
shurdhonin veshet nga trimerite edhe ge sot ose nesër
bije Berati. Nj® brema e kishin djegur gushmagin nga
hidherimi edhe u thomi me Vangjelin kapitanëvet:
Mire Tyrqit qe duan Tyrgine po juve kaure gysh e
doni? Qeshne e na thone kesisoj, si i kishim gjetur
mjaft per shëndet te tyre edhe i levdonim: qe ata lëf-
tojne pas programit te Dhespotit e Korfuzit, ne fage
si per Tyrgine po gillimi eshte ge dyke leftuar Turgit
me Turqit do te ryne me nj'ane Greket e me tjater
ane Serbët edhe atehere do te jemi neve te zoterit e
vendit.
Qöllimi edhe programi ishte i vërtejte! Osman-
Ilinjte u gelnin rugen armiqëvet.
Pas ca luftera te repta e te perditishme, reth
Beratit, u thyen Osmanllinite edhe shohim te na vinje
Xhemali, i vellaj i ruajtesit te fshatit, i cili behet i
paditur e na thote: kush u ka mbyllur ketu? Nuku e
dine qe kane vulosur te shtate Mbreterit' e Medha per
Shiperine edhe kurr nuku behet Tyrqi? Mirpo frikën
kush na e nxirte? Vetöm atehere besuam kur shohim
dy xhanderma me flamurin ne dore besuam edhe si
i pergezuam per trimerin' e tyre me vrap shkuam ne
Berat, pas 10 dit ne plloçat e kishes.
Me te arrire ne Berat me thörret Bexhet beu, Pre-
fekti, ne Kala ku leftonte kundra rebelevet. Biseduam
gjer' e gjate mbi gendjen kritike qe shkonte Shqiperia.
Kalane e mbanin me topin te Ramazanit edhe me
burrerine te Kapiten Veis Sevranit i cili mbetur ve-
tëm me 20.25 shpirt po gendronte i patundur. Bexhet
beu me thote te ri ne Berat edhe 2 dite se do te me
jape ca te holla per ne Korge e do te me dergonje
me 3-4 kalores. I ndyeri Bexhet be e dinte per Korgön
po nuku desh t'e perhape edhe une pa shkuar ner
ment gjesendi u rexova ne qyet.
Te nesermet ishte nje pamje e tmeruare! Mije
burra e gra me foshnjat ne krahö vinin nga Korça.
— 167 —-
per ne Berat. Ishin muhaxhiret ge kishin lëne shtepite
e kamjet per te shpetuar jeten e tyre, nga Greket e
Osmanllinjte. Midis tyre ishin Pandeli Vangjeli, Pre-
fekt' i Korgs, Abdyl Ypi, Themistokli Germenji edhe
vetedashesit midis cilevet vellezërit e mij Petrua, Mi-
naj edhe hogua te cilet kishin mare edhe gruan time
Niqka. Mesonj nga keta ge pas luftrave te repta qe
kishin patur me Osmanllijte ardhur nga Elbasani si
edhe me Grekrit u shtrënguan t' e line Korgën te cilën
e muar Grekrit me 8 Korik. Ne keto luftera a vrane
edhe Zalo be Prodani edhe trimi i trimavet Gani S.
Butka.
Osmanllinite te forcuar me ndihma te rea ju ture
persëri Beratit edhe pas 2 dit lufte ku muar anë edhe
vetedashesit e Korges, nëne Themistokli Germënjin, u
shtrenguam t'e leme Beratin te bjere ne dore
Osmanllinjvet. Shkuam gjithe naten ne per plumbat
edhe arrime ne Blash pas dreke. Deshnim te gendro-
nim po Kapiteni Qani Starja na keshilon te shkojm®
qö te kaperxenim Viosën, se ishim ne rezik me patur
edhe gra me vete. Arrime me te ngrysur po lundrarit
theshnin per neser se ishin te lodhur edhe ish nate.
Ca me te trembur edhe me tjater ane me te a dhuruar
Pandeli Vangjeli na hodhe pertej ge te gjithe gjer me
te gdhire.
U gelothme mire edhe shkuam ne Vlore se gje-
kundi nuku kish mbetur getesi. Anargia edhe remuja
zoteronin ne fatzeza Shiperi nga bijt' e saj! Ne Tepe-
lene te tjera luftera beheshin me Grekerit prane Kod-
res ku kishin gendruar Shipëtaret. Me perpara kishin
arrire Shipötaret ger ne Monastir te Cepos 2 ore
lark Gjinokastres edhe pa dyshim me perparimin ge
kishin maré do t'i rynin Gjinokastres, po nj® ushteri
e madhe me topa e mitralioza i thyen Shqipetaret
edhe gendruan ne Kodre.
Ne këto luftera Cerçis Topulli tregoti nje trime-
ri te madhe si edhe ne Berat qe i nxuar Osmanllinjte.
Mjerisht nuku kis mbetur as per trimëri as strategji
per ne Berat. Ishin muhaxhiret ge kishin lëne shtepite
e kamjet per te shpetuar jeten e tyre, nga Greket e
Osmanllinjte. Midis tyre ishin Pandeli Vangjeli, Pre-
fekt' i Korgs, Abdyl Ypi, Themistokli Germenji edhe
vetedashesit midis cilevet vellezërit e mij Petrua, Mi-
naj edhe hogua te cilet kishin mare edhe gruan time
Niqka. Mesonj nga keta ge pas luftrave te repta qe
kishin patur me Osmanllijte ardhur nga Elbasani si
edhe me Grekrit u shtrënguan t' e line Korgën te cilën
e muar Grekrit me 8 Korik. Ne keto luftera a vrane
edhe Zalo be Prodani edhe trimi i trimavet Gani S.
Butka.
Osmanllinite te forcuar me ndihma te rea ju ture
persëri Beratit edhe pas 2 dit lufte ku muar anë edhe
vetedashesit e Korges, nëne Themistokli Germënjin, u
shtrenguam t'e leme Beratin te bjere ne dore
Osmanllinjvet. Shkuam gjithe naten ne per plumbat
edhe arrime ne Blash pas dreke. Deshnim te gendro-
nim po Kapiteni Qani Starja na keshilon te shkojm®
qö te kaperxenim Viosën, se ishim ne rezik me patur
edhe gra me vete. Arrime me te ngrysur po lundrarit
theshnin per neser se ishin te lodhur edhe ish nate.
Ca me te trembur edhe me tjater ane me te a dhuruar
Pandeli Vangjeli na hodhe pertej ge te gjithe gjer me
te gdhire.
U gelothme mire edhe shkuam ne Vlore se gje-
kundi nuku kish mbetur getesi. Anargia edhe remuja
zoteronin ne fatzeza Shiperi nga bijt' e saj! Ne Tepe-
lene te tjera luftera beheshin me Grekerit prane Kod-
res ku kishin gendruar Shipëtaret. Me perpara kishin
arrire Shipötaret ger ne Monastir te Cepos 2 ore
lark Gjinokastres edhe pa dyshim me perparimin ge
kishin maré do t'i rynin Gjinokastres, po nj® ushteri
e madhe me topa e mitralioza i thyen Shqipetaret
edhe gendruan ne Kodre.
Ne këto luftera Cerçis Topulli tregoti nje trime-
ri te madhe si edhe ne Berat qe i nxuar Osmanllinjte.
Mjerisht nuku kis mbetur as per trimëri as strategji
- 168 -
se rebeshi e kish mare Shqiperine! Togje, togie po
vinin muhaxhire burra e gra, te ngarkuar me foshnjat,
po vinin ne ullinjte te Vlores per te shpetuar jetën!
Gjendja pra arriti ne orën e fundit edhe Ambasa-
dorët me Kontrollorët mbajne nje mbledhje edhe ven-
dosin te keshillojne Mbretin ge te shkonj®, pa si Fu-
git' e mëdha nuku munt t'i japin nonje ndihme ne nj®
gjendje kage kritike. Më 2 Gusht i gfagin Mbretit
menjtimet edhe keshillat, te cilat u pergjegi Mbreti
qe do t'i studionj® e bisedonje me Ministrit.
Me 14 Gusht pëlcet lufta Europeane keshtu g®
vendosne më 19 Gusht te perejellin Princin trashëgim-
tar Skënderbej edhe Princesën Eleonora, ne Gjermani,
edhe Mbreti me Mbretereshën shkuan nga Shqiperia
me 3 te Shtatorit, domethëne pas ne te mbreteruari
prej 5 muaj edhe 26 dit plot trubullime. Mbretëresha
gante si nonje foshnj®, gier hyri ne vaporin te luftes
Italian « Mizurata», me gjithe ngushëllimet te Turhan
Pashës e Sami be Vrionit, Shambellani i Pallatit edhe
besnikn gier ne orën e fundit.
Shqiperia mbeti pa Mbret e vetem ne meshire te
Perëndise!
KRYE E VI.
Shkelja edhe rikrijimi në Shqipëri
Mjerimet edhe gjithe te kegijat ne vënt te pusho-
nin, pas ikjes te Mbretit, me teper po sntoheshin ne
e ngrata Shqiperi. Gjakderdhja, midis vellazerise, vazh-
donte edhe anargia e remuja mbreteronin me te kater
anëte! Te treten dite, pas ikjes te Mbretit, rebellet
Osmanllinj ryne ne Durres edhe ngritne flamurin te
Tyrgise !
Me gjithe keto marrezira edhe vepra andikombe-
tare shpresonin ge pasketaj si muar edhe Vlorën Os-
manllinjte do te perkujdeseshin te paken per getesine
te vëndit. U pandeh ge dyke u formuar nje plegesi
se rebeshi e kish mare Shqiperine! Togje, togie po
vinin muhaxhire burra e gra, te ngarkuar me foshnjat,
po vinin ne ullinjte te Vlores per te shpetuar jetën!
Gjendja pra arriti ne orën e fundit edhe Ambasa-
dorët me Kontrollorët mbajne nje mbledhje edhe ven-
dosin te keshillojne Mbretin ge te shkonj®, pa si Fu-
git' e mëdha nuku munt t'i japin nonje ndihme ne nj®
gjendje kage kritike. Më 2 Gusht i gfagin Mbretit
menjtimet edhe keshillat, te cilat u pergjegi Mbreti
qe do t'i studionj® e bisedonje me Ministrit.
Me 14 Gusht pëlcet lufta Europeane keshtu g®
vendosne më 19 Gusht te perejellin Princin trashëgim-
tar Skënderbej edhe Princesën Eleonora, ne Gjermani,
edhe Mbreti me Mbretereshën shkuan nga Shqiperia
me 3 te Shtatorit, domethëne pas ne te mbreteruari
prej 5 muaj edhe 26 dit plot trubullime. Mbretëresha
gante si nonje foshnj®, gier hyri ne vaporin te luftes
Italian « Mizurata», me gjithe ngushëllimet te Turhan
Pashës e Sami be Vrionit, Shambellani i Pallatit edhe
besnikn gier ne orën e fundit.
Shqiperia mbeti pa Mbret e vetem ne meshire te
Perëndise!
KRYE E VI.
Shkelja edhe rikrijimi në Shqipëri
Mjerimet edhe gjithe te kegijat ne vënt te pusho-
nin, pas ikjes te Mbretit, me teper po sntoheshin ne
e ngrata Shqiperi. Gjakderdhja, midis vellazerise, vazh-
donte edhe anargia e remuja mbreteronin me te kater
anëte! Te treten dite, pas ikjes te Mbretit, rebellet
Osmanllinj ryne ne Durres edhe ngritne flamurin te
Tyrgise !
Me gjithe keto marrezira edhe vepra andikombe-
tare shpresonin ge pasketaj si muar edhe Vlorën Os-
manllinjte do te perkujdeseshin te paken per getesine
te vëndit. U pandeh ge dyke u formuar nje plegesi
— 169 —
geveritare, ne Durres, nëne Mustafa Ndroqin do te
vireshe nje regullim, po Esati nuku flinte edhe niset
ma anën te Gregise vete ne Serbi edhe ge nga Dibra,
si mori me vete mjaft Dibrane e te tjere Shipëtar®,
arrin n® Durres me 19 Shtator 1914. Ne krye Mustafa
Ndroqi me shoket e tij nuku deshnin t'i dorezonin
fuqine ne dore Esatit, po Esati u forcua edhe mori
frene ne dore dyke e njojture per kryetar.
Ne Toskeri edhe n® Gegëri Grekrit me nj'anë
edhe Serbet me tjater an® dignin, vrisnin edhe plag-
kitnin te mjeret Shipetare, te cilet te deshperuar
muar aratine, ca ne Vlore edhe ca ne Shkodre me
shprese q® te gjenin sigurimin te jetes. Shume te tjere,
nga frika, u hodhe ne Itali kishtu ge gytetet Brindisi
edhe Bari zjenin nga Shipëtarët, te cilet shprehnin
ge Italia i kish per te perkrahur edhe me ndihmen
te saj te ktheheshin në Shiperi. Ne Shkodre ngjasen
trubullime edhe vrasje midis kombetarivet edhe fana-
tikevet Osmanllinj ge kerkonin te ngrihnin flamurin
te Tyrqise, po me se fundi u dermuan nga kombetarët
edhe valojti flamuri i Shipëris® gier sa ryne Malezia-
sit ne Shkodre me 14 @ershor.
Kur te gmendurit fanatike perpiqeshin te ringjall-
nin Tyrgine edhe i kishin vene kazmën atdheut, lekura
e Shiperise kishte dale ne mezat me rastin e luftes
Europeane. Fugite gendrore i propononin Italise gjithe
Shiperine, ne qofte jo vetem se nuku mer ane ne
Infte, si Aliate, po edhe ne gendronte neutrale, po
Italia pa u mare vesh nxjer ushteri me 25 Dhjetor
1914 edhe zapëton Vlorën. Ne Londre neneshkruet nje
mareveshje, midis Aliateve, me te cilën Shiperin® e
ndahnin midis Italise, Gregise edhe Serbis®, köshtu
qe Shiperia u be shkelja e te gjitheve edhe fusha e
luftes ne Ballkan.
Me gene qe Greqia gendronte neutrale edhe Ali-
atet dyshonin mbi gendrimin te saj ushteria Italiane
perzuri Greket nga Shiperia e Juges, perveg se Kor-
gën te cilën e zaptojti ushteria Franceze edhe perzuri
geveritare, ne Durres, nëne Mustafa Ndroqin do te
vireshe nje regullim, po Esati nuku flinte edhe niset
ma anën te Gregise vete ne Serbi edhe ge nga Dibra,
si mori me vete mjaft Dibrane e te tjere Shipëtar®,
arrin n® Durres me 19 Shtator 1914. Ne krye Mustafa
Ndroqi me shoket e tij nuku deshnin t'i dorezonin
fuqine ne dore Esatit, po Esati u forcua edhe mori
frene ne dore dyke e njojture per kryetar.
Ne Toskeri edhe n® Gegëri Grekrit me nj'anë
edhe Serbet me tjater an® dignin, vrisnin edhe plag-
kitnin te mjeret Shipetare, te cilet te deshperuar
muar aratine, ca ne Vlore edhe ca ne Shkodre me
shprese q® te gjenin sigurimin te jetes. Shume te tjere,
nga frika, u hodhe ne Itali kishtu ge gytetet Brindisi
edhe Bari zjenin nga Shipëtarët, te cilet shprehnin
ge Italia i kish per te perkrahur edhe me ndihmen
te saj te ktheheshin në Shiperi. Ne Shkodre ngjasen
trubullime edhe vrasje midis kombetarivet edhe fana-
tikevet Osmanllinj ge kerkonin te ngrihnin flamurin
te Tyrqise, po me se fundi u dermuan nga kombetarët
edhe valojti flamuri i Shipëris® gier sa ryne Malezia-
sit ne Shkodre me 14 @ershor.
Kur te gmendurit fanatike perpiqeshin te ringjall-
nin Tyrgine edhe i kishin vene kazmën atdheut, lekura
e Shiperise kishte dale ne mezat me rastin e luftes
Europeane. Fugite gendrore i propononin Italise gjithe
Shiperine, ne qofte jo vetem se nuku mer ane ne
Infte, si Aliate, po edhe ne gendronte neutrale, po
Italia pa u mare vesh nxjer ushteri me 25 Dhjetor
1914 edhe zapëton Vlorën. Ne Londre neneshkruet nje
mareveshje, midis Aliateve, me te cilën Shiperin® e
ndahnin midis Italise, Gregise edhe Serbis®, köshtu
qe Shiperia u be shkelja e te gjitheve edhe fusha e
luftes ne Ballkan.
Me gene qe Greqia gendronte neutrale edhe Ali-
atet dyshonin mbi gendrimin te saj ushteria Italiane
perzuri Greket nga Shiperia e Juges, perveg se Kor-
gën te cilën e zaptojti ushteria Franceze edhe perzuri
— 170 —
ushterine e zyrtarët Greke. Ne Shqiperi te Veriut ku
kishin ryre Serbet edhe Maleziasit, si per te mprojtur
Esatin nga rebellet, i vuri perpara ushteria Austriake
edhe si zaptojti Shkodren arriti ne Durres. Keshtu pra
gjithe Shiperia u perça midis leftonjesvet Aliate edhe
Qendrore.
Me 1916 Themistokli Germenji, i cili ndodheshe
ne Poradec me shoket, meret vesh me Francezët edhe
jen ne Korge ku ngriti flamurin kombetar me 10
Dhjetor 1916 edhe prokllamohet Kazaja e Korges ve-
tegeverimtare. Neneshkruet nje protokoll midis Kolo-
nelit Frances Descoins, Themistokll Germenji edhe
keshilles geveritare ge independenca e kazase Korçes
do te ishte nëne mproitje te Frances. Qeverimi do te
ishte ne dore te keshilles; gjuha zyrtare do te jete
shqipeja, si ne zyrat ashtu edhe ne shkollat. Themis-
tokliu emerohet Prefekt i Policies Korges edhe zun®
nga veperimet. Mjerisht intrigantit edhe armiqöt te
kombit perdore gjithe menyrat te poshtera, kundra
Themistokliut, gjer i bintn® Francezet edhe e dergojne
ne Selanik, ku giqi ushteriak e denoti per trathetor
edhe më 9 Nentor 1917 e tyfegisin! Q'atëhere u rezua
edhe i vetemi flamur kombetar q® valonte n® Shqi-
peri, edhe Korça sundoheshe prej Francezevet.
Si shkuan Austriaket nga Sagiperia, pas luftes
Europeane, gjithe viset i zuri Italia perves Shkodres
ku ryne Francezet gjer ne perfundim te Kongresit
te Paqes. Më 25 Dhjetor 1918 mbahet nje mbledhje
kombëtare, n® Durres, e shtyture prej Italise edhe
formohet nje Kábinet nëne kryesine te Turhan Pashes
kesisoj: Turhan Pasha Kryetar, Prenk Bib Doda nene
Kryetar edhe anëtar® Myfit Libohova, Imzot Bumçi,
Mehmet Konica, Mehdi Frashëri, Dr. Turtulli, Fejzi
Alizoti, Luigi Gurakuqi, Petro Poga, Sami Vrioni,
Mustafa Kruja, Midhat Frashëri edle Lef Nosi.
Midis Italise edhe geverise tone u neneshkrua nje
mareveshje ge Vlora i jépeshe Italise edhe Shqiperia
tjater do te mbeteshe nëne protektorate te Italise,
ushterine e zyrtarët Greke. Ne Shqiperi te Veriut ku
kishin ryre Serbet edhe Maleziasit, si per te mprojtur
Esatin nga rebellet, i vuri perpara ushteria Austriake
edhe si zaptojti Shkodren arriti ne Durres. Keshtu pra
gjithe Shiperia u perça midis leftonjesvet Aliate edhe
Qendrore.
Me 1916 Themistokli Germenji, i cili ndodheshe
ne Poradec me shoket, meret vesh me Francezët edhe
jen ne Korge ku ngriti flamurin kombetar me 10
Dhjetor 1916 edhe prokllamohet Kazaja e Korges ve-
tegeverimtare. Neneshkruet nje protokoll midis Kolo-
nelit Frances Descoins, Themistokll Germenji edhe
keshilles geveritare ge independenca e kazase Korçes
do te ishte nëne mproitje te Frances. Qeverimi do te
ishte ne dore te keshilles; gjuha zyrtare do te jete
shqipeja, si ne zyrat ashtu edhe ne shkollat. Themis-
tokliu emerohet Prefekt i Policies Korges edhe zun®
nga veperimet. Mjerisht intrigantit edhe armiqöt te
kombit perdore gjithe menyrat te poshtera, kundra
Themistokliut, gjer i bintn® Francezet edhe e dergojne
ne Selanik, ku giqi ushteriak e denoti per trathetor
edhe më 9 Nentor 1917 e tyfegisin! Q'atëhere u rezua
edhe i vetemi flamur kombetar q® valonte n® Shqi-
peri, edhe Korça sundoheshe prej Francezevet.
Si shkuan Austriaket nga Sagiperia, pas luftes
Europeane, gjithe viset i zuri Italia perves Shkodres
ku ryne Francezet gjer ne perfundim te Kongresit
te Paqes. Më 25 Dhjetor 1918 mbahet nje mbledhje
kombëtare, n® Durres, e shtyture prej Italise edhe
formohet nje Kábinet nëne kryesine te Turhan Pashes
kesisoj: Turhan Pasha Kryetar, Prenk Bib Doda nene
Kryetar edhe anëtar® Myfit Libohova, Imzot Bumçi,
Mehmet Konica, Mehdi Frashëri, Dr. Turtulli, Fejzi
Alizoti, Luigi Gurakuqi, Petro Poga, Sami Vrioni,
Mustafa Kruja, Midhat Frashëri edle Lef Nosi.
Midis Italise edhe geverise tone u neneshkrua nje
mareveshje ge Vlora i jépeshe Italise edhe Shqiperia
tjater do te mbeteshe nëne protektorate te Italise,
- 171 —
keshtu ge Italia zuri t'i dorezonje sundimin geverise
Shqipëtare. Mirepo kjo mareveshje, sado e fshehte, nuku
u pelqye prej gjithe Shipötarivet edhe keshtu, me
gjithe pengimet te Italise, mbajtne nj® Kongres ne
Lushaje me 21 Janar 1920.
Ky Kongres ka per te mbetur historik edhe i pa-
vdekur, ne histori te Shiperise, me gine se nga ky
Kongres i cili mbajti 10 dit u hodhe themelet te
shtetit edhe shpetoji Shiperine, nga armiqöt, dyke
mprojtur vetegeverimin te saj me kufite te caktuara
prej Konferances te Londres 1913.
Po nuku duhet haruar kurre ge shpëtimi i atdheut
u detyrohet fort shume edhe Shipetarevet te mergimit,
te cilët me këte rast nuku lane gjesendi per prapa,
per mprojtjen te vetegeverimit Shqiperise, age ne kohe
te luftes si edhe ne kohe te Konferances Pages ne
Paris. Protestimet, Memorandumet edhe lutjet rithnin
si bresheri, nga Romania, Misiri, Amerika, Bullgaria,
Tyrqia edhe tekdo ku ndodhoshin Shqipetare.
Perveg kötyreve derguan edhe Delegate ne Paris
prane Konferances se Paqes. Te Amerikes ishin Nure-
din Vlora, D.r Turtulli, Mehmet Konica, Parashgevi
Girjas, Amerikani filloshqiptar Enrikson edhe Mihal
Gramenua, te Stambollit ishin Halil Pasha, Shan Te-
pelena, Fuat Dibra, At Bonatti, Sylejman edhe Dr.
Blinishti, nga Romania Pandeli Vangjeli, Prine Gjika,
Dr. Temua, Dhimitri Berati edhe Petro Goxhamani,
nga Korça Vangjo Turtulli, Salahedin Blloshi edhe
Dhimitri Mano, edhe Shkodra perfaqesoheshe me Pater®
Gjergi Fishtën.
deveria e Durresit perfagesoheshe prej Turham
Pashes, Imzot Bumçi, Mehmet Konices, Louji Guraku-
qit, Dr. Turtulli edhe Mustafa Kruja. Mjerisht edhe
anëtarët te geverise ishin te perçare midis tyre, köshtu
qö Turhan Pasha me Imzot Bumgin, Mustafa Krujën
edhe Luji Gurakugin si edhe Fishtën punonin veçanë-
risht, Mehmet Konica, Dr. Turtulli edhe Midhat Fra-
shëri, i cili vepëronte nga Svicera me mos mundur te
keshtu ge Italia zuri t'i dorezonje sundimin geverise
Shqipëtare. Mirepo kjo mareveshje, sado e fshehte, nuku
u pelqye prej gjithe Shipötarivet edhe keshtu, me
gjithe pengimet te Italise, mbajtne nj® Kongres ne
Lushaje me 21 Janar 1920.
Ky Kongres ka per te mbetur historik edhe i pa-
vdekur, ne histori te Shiperise, me gine se nga ky
Kongres i cili mbajti 10 dit u hodhe themelet te
shtetit edhe shpetoji Shiperine, nga armiqöt, dyke
mprojtur vetegeverimin te saj me kufite te caktuara
prej Konferances te Londres 1913.
Po nuku duhet haruar kurre ge shpëtimi i atdheut
u detyrohet fort shume edhe Shipetarevet te mergimit,
te cilët me këte rast nuku lane gjesendi per prapa,
per mprojtjen te vetegeverimit Shqiperise, age ne kohe
te luftes si edhe ne kohe te Konferances Pages ne
Paris. Protestimet, Memorandumet edhe lutjet rithnin
si bresheri, nga Romania, Misiri, Amerika, Bullgaria,
Tyrqia edhe tekdo ku ndodhoshin Shqipetare.
Perveg kötyreve derguan edhe Delegate ne Paris
prane Konferances se Paqes. Te Amerikes ishin Nure-
din Vlora, D.r Turtulli, Mehmet Konica, Parashgevi
Girjas, Amerikani filloshqiptar Enrikson edhe Mihal
Gramenua, te Stambollit ishin Halil Pasha, Shan Te-
pelena, Fuat Dibra, At Bonatti, Sylejman edhe Dr.
Blinishti, nga Romania Pandeli Vangjeli, Prine Gjika,
Dr. Temua, Dhimitri Berati edhe Petro Goxhamani,
nga Korça Vangjo Turtulli, Salahedin Blloshi edhe
Dhimitri Mano, edhe Shkodra perfaqesoheshe me Pater®
Gjergi Fishtën.
deveria e Durresit perfagesoheshe prej Turham
Pashes, Imzot Bumçi, Mehmet Konices, Louji Guraku-
qit, Dr. Turtulli edhe Mustafa Kruja. Mjerisht edhe
anëtarët te geverise ishin te perçare midis tyre, köshtu
qö Turhan Pasha me Imzot Bumgin, Mustafa Krujën
edhe Luji Gurakugin si edhe Fishtën punonin veçanë-
risht, Mehmet Konica, Dr. Turtulli edhe Midhat Fra-
shëri, i cili vepëronte nga Svicera me mos mundur te
— 172 —
vinte ne Paris, punonin veçanërisht. Delegatet te Kolloni-
ve te mergimit punonin edhe ata veganërisht dyke patur
per kryetar Hall Pashen, mjaft 1 zoti edhe 1 rahur
ne ceshtje diplomatike. Per te sjelle nje marëveshje
ardhe ne Paris Mehdi be Frasheri, Myfit Libohova e
Lef Nosi po me kot te gjitha.
Shkaku i mos bashkepunimit rithte nga te mos
besuarit qe kishin mbi geverine te Durresit, pas mare-
veshjes me Italine ge kishin bere, po dyke giykuar
hollesisht ishte pa dobi ky veperim i perçare, se dele-
gatët ishin te lire edhe perdornin nje gjuhe pas nevojes.
Lumterisht ge te gjithe ishin ne nj® program edhe ne
nje gellim. Edhe Esat Pasha nuku largoneshe as pak,
nga programi e veperimi kombetar, dyke punuar veça-
nerisht. Nuku duhet mohuar qe Esat Pasha i solli
sherbime te gmuara atdheut, ne Konterance te Pages,
me gene ge u moat hesap ge Esati si President i
Shiperise mori ane ne Lufte pran® Aliatevet.
Kongresi i Lushnjes mbajti 5 dit edhe shtrojti
bazat e geverimit te shtetit gier te mblidheshe mbledhja
kombetare themeltare. Vendosi qe te geveriset me nje
Keshille te Nalte, prej 4 vetash, Kabineti te formohet:
prej 7 Minister, Keshilla kombëtare prej 37 anëtar®
edhe ndarjen Administratore. Vendosi rezimin te Ka-
binetit Darresit edhe zgjodhi nje Delegacion pranë-
Konferences se Pages, prej Imzot Bumgit, Mehmet
Konices edhe Dr. Turtulit.
Si u betuan anëtaiët te Reshilles kombetare me
vrap zune nga veperimi edhe me vota zgjodhe Resh.
llen e Nalte kesisoj: Akit Pashën, Imzot Bumgin,
Dr. Turtulin edhe Abdi Tuptanin. Rabineti u formua
kesisoj: Sulejman Delvina Kryeminister, Ahmet Zogu :
i P. Brendeshme, Sotir Peci i Aresimit, Hoxha Ka-
dri i Drejtesis®, Ndoc Soba i Financavet, Mehmet
Konica i P. Jashtme, i Luftes Ali Riza Pasha Kolo-
nja. Per kryegytet te he per heshme vendosne Tiranën :
edhe u vendos ge Kuvëndi i Lushnjes te mos perçahet.
gier te mare ne dore fugine ceveria.
vinte ne Paris, punonin veçanërisht. Delegatet te Kolloni-
ve te mergimit punonin edhe ata veganërisht dyke patur
per kryetar Hall Pashen, mjaft 1 zoti edhe 1 rahur
ne ceshtje diplomatike. Per te sjelle nje marëveshje
ardhe ne Paris Mehdi be Frasheri, Myfit Libohova e
Lef Nosi po me kot te gjitha.
Shkaku i mos bashkepunimit rithte nga te mos
besuarit qe kishin mbi geverine te Durresit, pas mare-
veshjes me Italine ge kishin bere, po dyke giykuar
hollesisht ishte pa dobi ky veperim i perçare, se dele-
gatët ishin te lire edhe perdornin nje gjuhe pas nevojes.
Lumterisht ge te gjithe ishin ne nj® program edhe ne
nje gellim. Edhe Esat Pasha nuku largoneshe as pak,
nga programi e veperimi kombetar, dyke punuar veça-
nerisht. Nuku duhet mohuar qe Esat Pasha i solli
sherbime te gmuara atdheut, ne Konterance te Pages,
me gene ge u moat hesap ge Esati si President i
Shiperise mori ane ne Lufte pran® Aliatevet.
Kongresi i Lushnjes mbajti 5 dit edhe shtrojti
bazat e geverimit te shtetit gier te mblidheshe mbledhja
kombetare themeltare. Vendosi qe te geveriset me nje
Keshille te Nalte, prej 4 vetash, Kabineti te formohet:
prej 7 Minister, Keshilla kombëtare prej 37 anëtar®
edhe ndarjen Administratore. Vendosi rezimin te Ka-
binetit Darresit edhe zgjodhi nje Delegacion pranë-
Konferences se Pages, prej Imzot Bumgit, Mehmet
Konices edhe Dr. Turtulit.
Si u betuan anëtaiët te Reshilles kombetare me
vrap zune nga veperimi edhe me vota zgjodhe Resh.
llen e Nalte kesisoj: Akit Pashën, Imzot Bumgin,
Dr. Turtulin edhe Abdi Tuptanin. Rabineti u formua
kesisoj: Sulejman Delvina Kryeminister, Ahmet Zogu :
i P. Brendeshme, Sotir Peci i Aresimit, Hoxha Ka-
dri i Drejtesis®, Ndoc Soba i Financavet, Mehmet
Konica i P. Jashtme, i Luftes Ali Riza Pasha Kolo-
nja. Per kryegytet te he per heshme vendosne Tiranën :
edhe u vendos ge Kuvëndi i Lushnjes te mos perçahet.
gier te mare ne dore fugine ceveria.
— 173 —
Me 11 te Shkurtit arriti ne Tirane geveria edhe
zuri te veperone dyke organizuar Ministrite e to
benje emenimet e duhura ne Administrate.
Gezimi ishte i patreguare ne gjithe anët e Shqi-
perise, per themelimin te shtetit tone mbi nje program
fjesht kombëtar, edhe garket diplomatike te botes u
pritne me simpathi te madhe aqe me teper te Parisit,
ku beri nje pershtypie te pelqyere midis Konferencia-
revet te Paqes. Shenjen te pare e deftehu Franca e
cila dyke hegur ushterine, prej Shkodre, ja dorezojti
sundimin geverise te Tiranes me 11 Mars 1920.
Njera pas tjatres zune Prefekturat te bashkoheshin
reth geverise te Tiranes. Korça e cila sundoheshe prej
Francezëvet mban nje meting te math me mije burra
edhe gri ku kerkojne bashkimin me Tiranen edhe per
te treten here u ngrit flamuri kombetar 26 Maj 1920.
Te nesermet sundimtaret Franceze u dorezuan sundi-
min edhe logarite Shiptarevet dyke uruar ge te sho-
hin nje Shipöri te lumture. Rezuan flamurin Frances
ne bugim te Bandës « Vatra» me Marssiliezen edhe
shkuan me nderime te medha nga ana e popullit Korçes.
Kur se vazhdonte gezimi edhe mirivajja e shtetit
tone, pa pandehur, gfaget nje levizje me gellim ge te
rezonte geverine edhe te sillte ne fugi Esat Toptanin.
Lumterisht nuku mundi te perhapet se populli
ishte
ngopur nga mjerimet qe kish hequr, me te ketilla
propaganda, prandaj u dermua pernjerjesh pa gjakder-
dhje. Pas ca kohe më 13 ershor u vra Esat Pasha
ne Paris prej Avni Rustemit edhe kesisoj shpëtojti
kombi prej nje pretendenti te rezikgme.
Ne këte kohe pelcet edhe kryengritja e Vlores
kundra Italianëvet. Kryengritja mori nje ngiyre lufte
edhe u goditne shipëtaret me Italianit, reptesisht,
edhe me humbje te medha u thyen Italianët edhe
Shipötaret zapëtuan gytetin. Pa si u forcuan Italia-
nët i nuar prape Shipëtaret, nga gyteti, po lufterat
vazhdonin se ardhe ndihmes nga gjithe anët e Shqi-
perise, köshta qé geveria Italiane ardhi nö nj® marë-
Me 11 te Shkurtit arriti ne Tirane geveria edhe
zuri te veperone dyke organizuar Ministrite e to
benje emenimet e duhura ne Administrate.
Gezimi ishte i patreguare ne gjithe anët e Shqi-
perise, per themelimin te shtetit tone mbi nje program
fjesht kombëtar, edhe garket diplomatike te botes u
pritne me simpathi te madhe aqe me teper te Parisit,
ku beri nje pershtypie te pelqyere midis Konferencia-
revet te Paqes. Shenjen te pare e deftehu Franca e
cila dyke hegur ushterine, prej Shkodre, ja dorezojti
sundimin geverise te Tiranes me 11 Mars 1920.
Njera pas tjatres zune Prefekturat te bashkoheshin
reth geverise te Tiranes. Korça e cila sundoheshe prej
Francezëvet mban nje meting te math me mije burra
edhe gri ku kerkojne bashkimin me Tiranen edhe per
te treten here u ngrit flamuri kombetar 26 Maj 1920.
Te nesermet sundimtaret Franceze u dorezuan sundi-
min edhe logarite Shiptarevet dyke uruar ge te sho-
hin nje Shipöri te lumture. Rezuan flamurin Frances
ne bugim te Bandës « Vatra» me Marssiliezen edhe
shkuan me nderime te medha nga ana e popullit Korçes.
Kur se vazhdonte gezimi edhe mirivajja e shtetit
tone, pa pandehur, gfaget nje levizje me gellim ge te
rezonte geverine edhe te sillte ne fugi Esat Toptanin.
Lumterisht nuku mundi te perhapet se populli
ishte
ngopur nga mjerimet qe kish hequr, me te ketilla
propaganda, prandaj u dermua pernjerjesh pa gjakder-
dhje. Pas ca kohe më 13 ershor u vra Esat Pasha
ne Paris prej Avni Rustemit edhe kesisoj shpëtojti
kombi prej nje pretendenti te rezikgme.
Ne këte kohe pelcet edhe kryengritja e Vlores
kundra Italianëvet. Kryengritja mori nje ngiyre lufte
edhe u goditne shipëtaret me Italianit, reptesisht,
edhe me humbje te medha u thyen Italianët edhe
Shipötaret zapëtuan gytetin. Pa si u forcuan Italia-
nët i nuar prape Shipëtaret, nga gyteti, po lufterat
vazhdonin se ardhe ndihmes nga gjithe anët e Shqi-
perise, köshta qé geveria Italiane ardhi nö nj® marë-
- 174 —
veshje pagesore me geverine tone edhe u be armëpu-
shim. Më 17 Gusht Vlora ju dorezua xhandarmaris®
edhe sundimtarevet Shipëtare, pas traktatit Italo-
Shqipëtar, edhe flamuri u ngrit per mbi Vlorën histo-
rike edhe trimnore, ne mest te enthuziazmit e ne bu-
gim te Bandavet kombetare.
Me bashkimin te Vlores Shqiperia mbeti vetege-
verimtare me kufite te caktuara prej Konferances te
Londres 1913 edhe nuku priteshe perveg ge te vinte
nj® Komisjon, i zgjedhur prej Lidbjes te Kombevet,
per te regulluar kufite strategjike edhe ca pengime te
vogela ge gendronin te pazgjidhura, midis Serbise,
Gregise edhe Shiperise, per mbi geshtjen te kufive,
age me teper se kishin ngjare goditje me Serbet.
Me 14 Nintor Kabineti i Sulejman Delvines dha
doreheqjen edhe Keshilla e Nalte i ngarkon barrën
Ilias Vrionit per formimin te Kabinetit, edhe si u for-
mua me Nëntor u mbyll Senati i zgjedhur, prej Kon-
gresit Lushnjes, dyke u vendosur me Dekrete prej Re-
shilles Nalte qe te behet zgjedhje Parllamentare ne Shkurte
1921. Agjedbjet u mbaruan edhe me 21 te Prillit gelet
i pari Parllament i Shqiperise me 97 Depytenj edhe
si zgjothne Kryetar® te Parllamentit, Pandeli Evan-
gjelin, si edhe Biroun nisne nga veperimet, pa si votuan
regullimin te Parllamentit.
N° Korik behet nje levizje ne Mirdite nga shkaku
i te mos perkujdesurit te @everis®, po me keshilla urtesie
u getesua vëndi edhe levizja u pushua. Ilias Vrioni
dha doreheqjen te gjithe Kabinetit po Keshilla e Nalt®
i ngarkojti barën persëri Ilias Vrionit i cili, dyke per-
mbledhur nga elementat me te proruar, formojti Kabi-
netin e dyjte me 11 Korik edhe mori besimin te Parlla-
mentit, me nje shumice vetash. Pa shkuar as 3 muaj
zune perseri vertitjet politike, te parasenave, edhe Ilias
Vrioni dha doreheqjen me gjithe Kabinetin.
Gjendja politike ishte kage e perzjere sa nuku
priteshe perveg shkendise ge te pelciste ekspllozja, ge
po zjente, nga bukurirat te politikanëve tane, te cilet
veshje pagesore me geverine tone edhe u be armëpu-
shim. Më 17 Gusht Vlora ju dorezua xhandarmaris®
edhe sundimtarevet Shipëtare, pas traktatit Italo-
Shqipëtar, edhe flamuri u ngrit per mbi Vlorën histo-
rike edhe trimnore, ne mest te enthuziazmit e ne bu-
gim te Bandavet kombetare.
Me bashkimin te Vlores Shqiperia mbeti vetege-
verimtare me kufite te caktuara prej Konferances te
Londres 1913 edhe nuku priteshe perveg ge te vinte
nj® Komisjon, i zgjedhur prej Lidbjes te Kombevet,
per te regulluar kufite strategjike edhe ca pengime te
vogela ge gendronin te pazgjidhura, midis Serbise,
Gregise edhe Shiperise, per mbi geshtjen te kufive,
age me teper se kishin ngjare goditje me Serbet.
Me 14 Nintor Kabineti i Sulejman Delvines dha
doreheqjen edhe Keshilla e Nalte i ngarkon barrën
Ilias Vrionit per formimin te Kabinetit, edhe si u for-
mua me Nëntor u mbyll Senati i zgjedhur, prej Kon-
gresit Lushnjes, dyke u vendosur me Dekrete prej Re-
shilles Nalte qe te behet zgjedhje Parllamentare ne Shkurte
1921. Agjedbjet u mbaruan edhe me 21 te Prillit gelet
i pari Parllament i Shqiperise me 97 Depytenj edhe
si zgjothne Kryetar® te Parllamentit, Pandeli Evan-
gjelin, si edhe Biroun nisne nga veperimet, pa si votuan
regullimin te Parllamentit.
N° Korik behet nje levizje ne Mirdite nga shkaku
i te mos perkujdesurit te @everis®, po me keshilla urtesie
u getesua vëndi edhe levizja u pushua. Ilias Vrioni
dha doreheqjen te gjithe Kabinetit po Keshilla e Nalt®
i ngarkojti barën persëri Ilias Vrionit i cili, dyke per-
mbledhur nga elementat me te proruar, formojti Kabi-
netin e dyjte me 11 Korik edhe mori besimin te Parlla-
mentit, me nje shumice vetash. Pa shkuar as 3 muaj
zune perseri vertitjet politike, te parasenave, edhe Ilias
Vrioni dha doreheqjen me gjithe Kabinetin.
Gjendja politike ishte kage e perzjere sa nuku
priteshe perveg shkendise ge te pelciste ekspllozja, ge
po zjente, nga bukurirat te politikanëve tane, te cilet
- 175 -
per te mbushur egoizmat edhe inatet vetiake, ose me
mire per Fronat Ministeriale nuku e kishin per as
gjesendi se te shkretoneshe Shqiperia. Te vetegojturat
partira politike, Populloreja edhe Perparimtarja, pa
nonje program grindeshin, midis tyre, vetem e vetem
per fuqine. Perveg ketyreve partira ishte formuar edhe
«Lidhja e Shenjte» ge t'i shenjtronte punerat ca me mire !
Ne te ketille gendje ndodheshin garket poltike,
ne Tirane, prandal, per te mos u majisur ca me shum®
edhe mos ngjisnin trubullime, preferojti Ilias Vrioni
ndjeh kriza me kritike, me gene q® cila parti ishte
ne pozite te merte fugine ne dore». U menjtuan ge per
te u getuar punerat te formoheshe nji Kabinet asjatere
edhe kesisoje Keshilla e Nalte i ngarkoj barrën Pandeli
Evangielit, i cili me 16 Tetor tormoji Rabinetin, i
bazuar mbi besimin edhe ndihmen te gjithe partive sig
i ishin zotuar.
Mjerisht, nuskat politike zune te lozin ne parasene,
dyke patur edhe Keshillen e Nalte qe u hiqte spangon,
keshtu ge per te mos u ashperuar ca me teper punerat
u mbyll Parlamenti. Keto ngjisnin ne kohen kur se
Konferanca e Ambasadorere, ne Paris, e njojti vete-
geverimin te Shiperise me kufite te 1913 edhe urdh-
rojti Serbine qe te higet ne kufite te caktuara. Komi-
sioni i Lidhjes se Kombevet, per te kgyrur jendjen
te Shiperise, arriti me 21 Nentor, ne Tirane, edhe
bukuroshët politikane vazhdonin grindjen edhe gkate-
rimet!
M° 6 Dhjetor pra pas mezit nates nj® shumic®
rijeres te armatosur, Dibran®, Kosovas eti. rethojn®
Hotelin Internacional, ku flinte Kryeministri, edhe
prisnin te paren shenj® ge te mbushnin detyren e
shenjte per atdhenë!!! Me ora 2 pas mezit nates ngji-
ten ne dhome te Kryeministrit Hasan Prishtina, Mustafa
Kruja edhe Ramis Daci, te cilët i tregojne gjendjen
kritike edhe bejne thirje ne patriotizme te tij per te
per te mbushur egoizmat edhe inatet vetiake, ose me
mire per Fronat Ministeriale nuku e kishin per as
gjesendi se te shkretoneshe Shqiperia. Te vetegojturat
partira politike, Populloreja edhe Perparimtarja, pa
nonje program grindeshin, midis tyre, vetem e vetem
per fuqine. Perveg ketyreve partira ishte formuar edhe
«Lidhja e Shenjte» ge t'i shenjtronte punerat ca me mire !
Ne te ketille gendje ndodheshin garket poltike,
ne Tirane, prandal, per te mos u majisur ca me shum®
edhe mos ngjisnin trubullime, preferojti Ilias Vrioni
ndjeh kriza me kritike, me gene q® cila parti ishte
ne pozite te merte fugine ne dore». U menjtuan ge per
te u getuar punerat te formoheshe nji Kabinet asjatere
edhe kesisoje Keshilla e Nalte i ngarkoj barrën Pandeli
Evangielit, i cili me 16 Tetor tormoji Rabinetin, i
bazuar mbi besimin edhe ndihmen te gjithe partive sig
i ishin zotuar.
Mjerisht, nuskat politike zune te lozin ne parasene,
dyke patur edhe Keshillen e Nalte qe u hiqte spangon,
keshtu ge per te mos u ashperuar ca me teper punerat
u mbyll Parlamenti. Keto ngjisnin ne kohen kur se
Konferanca e Ambasadorere, ne Paris, e njojti vete-
geverimin te Shiperise me kufite te 1913 edhe urdh-
rojti Serbine qe te higet ne kufite te caktuara. Komi-
sioni i Lidhjes se Kombevet, per te kgyrur jendjen
te Shiperise, arriti me 21 Nentor, ne Tirane, edhe
bukuroshët politikane vazhdonin grindjen edhe gkate-
rimet!
M° 6 Dhjetor pra pas mezit nates nj® shumic®
rijeres te armatosur, Dibran®, Kosovas eti. rethojn®
Hotelin Internacional, ku flinte Kryeministri, edhe
prisnin te paren shenj® ge te mbushnin detyren e
shenjte per atdhenë!!! Me ora 2 pas mezit nates ngji-
ten ne dhome te Kryeministrit Hasan Prishtina, Mustafa
Kruja edhe Ramis Daci, te cilët i tregojne gjendjen
kritike edhe bejne thirje ne patriotizme te tij per te
— 176 -
mos ngjare nonje gjakderdhje. Pandeli Evangieli, si
biseduan gjer e gjate, u thote ge ajy ja ka dhine dorë-
begjen gazim Koculit per te ja dorezuar Keshilles Nalte.
I falnderojne Pandeli Evengielit per shembëllen
patriotike edhe si bashkohen me Qazim koculin, shkojn®
per te dorezuar doreheqjen te Kabinetit ne dore te
Keshilles Nalte. Keshilla ja ngarkon barren Hasan
Prishtines i cili formojti Kabinetin. Pa mbushur as
6 dit u shterngua edhe Hasan Prishtina te jape dore-
heqjen me 11 Dhjetor nga shkaku se gjakrat u ndez®
ca me teper.
Gjendja politike kish kapercyer guken e krizes
edhe duheshe gendur melemi per te mbajtur gangre-
nen, te paken per pake kohe gjer mos i gjendeshe ilagi
i shermit, prandaj vendosne t'i dorezone fugin® Ido-
mene Kosturit, i cili pranojti barren dyke mbajtur
Kryeministrine vete edhe Ministerite t'i kgyrnin Krye-
sekretaret, te Ministrive, gjer te mblidheshe Parllamenti,
e kesisoje u getuan gjakrat. Parlamenti u mbloth me
nihtim te math edhe me 24 Dhjetor formojti Kabinetin
Xhafer Ypi.
U pandeh ge gjakrat u getuan edhe do t'i jepnin
gjithe ndihmen geverise per te mbushur nevojat e
shtetit, age te brendishmet si edhe te jashtmet, ge lyp-
nin nj® getesi te plote edhe bashköpunimin, mirpo
egoistet, intrigantet, ziligarët edhe gkateronjesit deshe-
ronin me mire prishjen te Shiperise se sate mos mbu-
shnin ambiciet edhe inatet vetiake, kesisoj g® me 8
Mars 1922 pelcet nje kryengritje e madhe e cila e shpuri
gjer ne buze te varrit Shqiperine!
Ne nje ore kage te deshperuare edhe te rezikçme,
ne te cilën shkonte fati i atdheut, nuku duheshin bise:
dime edhe keshilla prej te Honxho-Bonchovet, dyke
equr tespijet ne dore po duheshe pune, pune edhe pune!
Duheshe nje dor'e hekurte ge te munte te shpetonje
atdheun, nga ky rezik i math, po qysh edhe cili guxonte?
Ahere si nga Zoti i Math i Oili e ka mprojtur®
edhe shpetuare te ngratën Shiperi, nga shume rezige,
mos ngjare nonje gjakderdhje. Pandeli Evangieli, si
biseduan gjer e gjate, u thote ge ajy ja ka dhine dorë-
begjen gazim Koculit per te ja dorezuar Keshilles Nalte.
I falnderojne Pandeli Evengielit per shembëllen
patriotike edhe si bashkohen me Qazim koculin, shkojn®
per te dorezuar doreheqjen te Kabinetit ne dore te
Keshilles Nalte. Keshilla ja ngarkon barren Hasan
Prishtines i cili formojti Kabinetin. Pa mbushur as
6 dit u shterngua edhe Hasan Prishtina te jape dore-
heqjen me 11 Dhjetor nga shkaku se gjakrat u ndez®
ca me teper.
Gjendja politike kish kapercyer guken e krizes
edhe duheshe gendur melemi per te mbajtur gangre-
nen, te paken per pake kohe gjer mos i gjendeshe ilagi
i shermit, prandaj vendosne t'i dorezone fugin® Ido-
mene Kosturit, i cili pranojti barren dyke mbajtur
Kryeministrine vete edhe Ministerite t'i kgyrnin Krye-
sekretaret, te Ministrive, gjer te mblidheshe Parllamenti,
e kesisoje u getuan gjakrat. Parlamenti u mbloth me
nihtim te math edhe me 24 Dhjetor formojti Kabinetin
Xhafer Ypi.
U pandeh ge gjakrat u getuan edhe do t'i jepnin
gjithe ndihmen geverise per te mbushur nevojat e
shtetit, age te brendishmet si edhe te jashtmet, ge lyp-
nin nj® getesi te plote edhe bashköpunimin, mirpo
egoistet, intrigantet, ziligarët edhe gkateronjesit deshe-
ronin me mire prishjen te Shiperise se sate mos mbu-
shnin ambiciet edhe inatet vetiake, kesisoj g® me 8
Mars 1922 pelcet nje kryengritje e madhe e cila e shpuri
gjer ne buze te varrit Shqiperine!
Ne nje ore kage te deshperuare edhe te rezikçme,
ne te cilën shkonte fati i atdheut, nuku duheshin bise:
dime edhe keshilla prej te Honxho-Bonchovet, dyke
equr tespijet ne dore po duheshe pune, pune edhe pune!
Duheshe nje dor'e hekurte ge te munte te shpetonje
atdheun, nga ky rezik i math, po qysh edhe cili guxonte?
Ahere si nga Zoti i Math i Oili e ka mprojtur®
edhe shpetuare te ngratën Shiperi, nga shume rezige,
- 177 -
u gfaq ne orizont nje djale i ri, po me nje zemer prej
dragua, i prikosure me nje mendje te kulluare edhe
i mbushure plot ndjenja atdhesore mori guximin, dyke
vene jeten e tij ne rezik, ge t'i dale balle e te shpe-
tonje atdheun nga ky rezik! Ky ishte nj® xhen, ishte
nje shpetimtar i derguar prej Qellit!
Ky djal'i ri, me kaqe guxim, nuku ishte tjater
per veg se Ahmet Zogut!
Ahmet Zogu ishte Minister i P. te Brendeshme
edhe nuku kishte shume kohe ge kur se ishte kthyere
nga Miredita, ku pushojti levizjen, edhe nga kufite
Shqiptaro Serbe ku mundi te dermonje nje trubullim
te math, te pregatitur nga andikombëtaret me ndihmën,
pa dyshim, te Serbise. Gjith kesisoj rembeu huten ne
dore ede me trimat e tij, besnike e luftetare, dermoj-
ti köte kryengritje kage te rezikeme per Shiperin®
Si nje leojke, se ciles duan t' i prishin folene edhe t'i
pergajne klyshet, u hoth permbi rebellet edhe i der-
mojti. S'ka fjale se u derth po fort pak gjak, ne krye-
qytet, po dyke i ndjekur kimba kembes mundi t'i
dermonje me gjithe anëte, ku ishte perhapur kryengritja.
U zune mjaft nga kryetaret, te cilet u denuan me
mvarje, prei Gjyqit ushteriak edhe te tjere u burgosne.
Hasan Prishtina me ca shoke shkuan, me mprojtjen
te Perfaqesonjesit te Engliteres, jashte Shiperise. Me
këto masa te forta u getua g'do levizje kryengritese
ne Shpiperi.*
Edhe gjithe keto levizje, andikombetare, ngjane ne
ato dit kur se kishte ardhur ne Shqiperi Komisjoni
strategjik Ushteriak per te caketuar kufite Shqiptaro-
Serbe edhe Shiptaro-Greke, pis vendimit te Ambasa-
dorere te Pages ne Paris.
Parlamenti, me keto ngjarje te veshtira edhe te
dömshme, pör atdneun, rezojti nga Keshilla e Nalte
Akif Pashen edhe Imzot Bumgin si mproites te kun-
dreshtarvet edhe trubullonjesvet. Dr. Turtuli me Abdi
Toptanin per te protestuar kundra vendimit te Parlla-
mentit, mbi shoket e tyre, dhane edhe keta doreheqjen.
u gfaq ne orizont nje djale i ri, po me nje zemer prej
dragua, i prikosure me nje mendje te kulluare edhe
i mbushure plot ndjenja atdhesore mori guximin, dyke
vene jeten e tij ne rezik, ge t'i dale balle e te shpe-
tonje atdheun nga ky rezik! Ky ishte nj® xhen, ishte
nje shpetimtar i derguar prej Qellit!
Ky djal'i ri, me kaqe guxim, nuku ishte tjater
per veg se Ahmet Zogut!
Ahmet Zogu ishte Minister i P. te Brendeshme
edhe nuku kishte shume kohe ge kur se ishte kthyere
nga Miredita, ku pushojti levizjen, edhe nga kufite
Shqiptaro Serbe ku mundi te dermonje nje trubullim
te math, te pregatitur nga andikombëtaret me ndihmën,
pa dyshim, te Serbise. Gjith kesisoj rembeu huten ne
dore ede me trimat e tij, besnike e luftetare, dermoj-
ti köte kryengritje kage te rezikeme per Shiperin®
Si nje leojke, se ciles duan t' i prishin folene edhe t'i
pergajne klyshet, u hoth permbi rebellet edhe i der-
mojti. S'ka fjale se u derth po fort pak gjak, ne krye-
qytet, po dyke i ndjekur kimba kembes mundi t'i
dermonje me gjithe anëte, ku ishte perhapur kryengritja.
U zune mjaft nga kryetaret, te cilet u denuan me
mvarje, prei Gjyqit ushteriak edhe te tjere u burgosne.
Hasan Prishtina me ca shoke shkuan, me mprojtjen
te Perfaqesonjesit te Engliteres, jashte Shiperise. Me
këto masa te forta u getua g'do levizje kryengritese
ne Shpiperi.*
Edhe gjithe keto levizje, andikombetare, ngjane ne
ato dit kur se kishte ardhur ne Shqiperi Komisjoni
strategjik Ushteriak per te caketuar kufite Shqiptaro-
Serbe edhe Shiptaro-Greke, pis vendimit te Ambasa-
dorere te Pages ne Paris.
Parlamenti, me keto ngjarje te veshtira edhe te
dömshme, pör atdneun, rezojti nga Keshilla e Nalte
Akif Pashen edhe Imzot Bumgin si mproites te kun-
dreshtarvet edhe trubullonjesvet. Dr. Turtuli me Abdi
Toptanin per te protestuar kundra vendimit te Parlla-
mentit, mbi shoket e tyre, dhane edhe keta doreheqjen.
— 178 —
Q' atehere zuri te mbreteronje getesia edhe geveria
te mbushnje detyren e saj ge t' u benje balle demeve
te medha, ge i ardhe shtefit mbi krye nga ambiciet
edhe egoizmat te kundreshtarevet ose me mire te dush-
manëvet ge losnin me fatin te Shiperise!
Më 24 Janar 1922 Parlamenti zgjodhi Keshillen
te Nalte te perbere prej Ymer Pashes Vrionit, Sotir
Pecit, Refik Toptanit edhe Ndog Pistulit.
Me gjithe këto ngjarje mos pandehin se u penduan
edhe pushuan grindjet. Caparet edhe nuskat vazhdonin
te lozin ne parasene, te Parllamentit, edhe ne garket
politike. Tani ishte edhe rje tjeter seshtje e cila
u hante mushkerine. Trimeria e Ahmet Zogut, g®
shpëtoj atdheun, ne vent ge t' i gezonte i hidheronte,
me gëne se Ahmeti fitoji nje fame edhe nje simpathi,
te patreguare, ne zemer te gjithe kombit Shipëtar,
prandaj kerkonin me lloji menyra t'i sillnin pengime
geverise.
Me gene se Parllamenti zgjodhi ne Keshillen e
Nalte Gjon Coben edhe Xhafer Ypin, Kryeministri
dha doreheqjen me 2 te Dhjetorit 1922, nga Kryemi-
nistria vetëm, te cilën e pranoti Ahmet Zogu bashke
me Ministrine te p. te Brendeshme ge kish. Me von
u bëne ca ndryshime kesisoj: ne vënt te Hysen Vrio-
nit u emënua Milto Titulani Minister i Drejtesise, ne
vënt te Spiro Kolekes, Minister i p. Botore, u emenua
Seifi Vilamasi edhe ne vënt te Ismail Haki Tatzatit
u emënua Mustafa Aranitasi.
Me giithe keto ndryshime prape nuku reshtin
kundreshtaret. Pengime per mbi pengime i sillnin
geverise, ne Parlament, kur me pyetje per mbi ngeren
e tjatren, kur per nonje ligi xgjatnin bisedimet, vetem
e vetem per te merzitur geverine edhe pastaj me ob-
strukcionizmen, per te u vene kallaj te gjithavet. Ob-
strukcion kishin degjuar nofta retem, po nuku ishin
enteresuar as pak, Parllamentaret tanë, ge vetëm ate-
here kur @everia del jashte Konshtutes edhe shkel
g'do te drejte me kembe, po jo se u be nonje faj,
Q' atehere zuri te mbreteronje getesia edhe geveria
te mbushnje detyren e saj ge t' u benje balle demeve
te medha, ge i ardhe shtefit mbi krye nga ambiciet
edhe egoizmat te kundreshtarevet ose me mire te dush-
manëvet ge losnin me fatin te Shiperise!
Më 24 Janar 1922 Parlamenti zgjodhi Keshillen
te Nalte te perbere prej Ymer Pashes Vrionit, Sotir
Pecit, Refik Toptanit edhe Ndog Pistulit.
Me gjithe këto ngjarje mos pandehin se u penduan
edhe pushuan grindjet. Caparet edhe nuskat vazhdonin
te lozin ne parasene, te Parllamentit, edhe ne garket
politike. Tani ishte edhe rje tjeter seshtje e cila
u hante mushkerine. Trimeria e Ahmet Zogut, g®
shpëtoj atdheun, ne vent ge t' i gezonte i hidheronte,
me gëne se Ahmeti fitoji nje fame edhe nje simpathi,
te patreguare, ne zemer te gjithe kombit Shipëtar,
prandaj kerkonin me lloji menyra t'i sillnin pengime
geverise.
Me gene se Parllamenti zgjodhi ne Keshillen e
Nalte Gjon Coben edhe Xhafer Ypin, Kryeministri
dha doreheqjen me 2 te Dhjetorit 1922, nga Kryemi-
nistria vetëm, te cilën e pranoti Ahmet Zogu bashke
me Ministrine te p. te Brendeshme ge kish. Me von
u bëne ca ndryshime kesisoj: ne vënt te Hysen Vrio-
nit u emënua Milto Titulani Minister i Drejtesise, ne
vënt te Spiro Kolekes, Minister i p. Botore, u emenua
Seifi Vilamasi edhe ne vënt te Ismail Haki Tatzatit
u emënua Mustafa Aranitasi.
Me giithe keto ndryshime prape nuku reshtin
kundreshtaret. Pengime per mbi pengime i sillnin
geverise, ne Parlament, kur me pyetje per mbi ngeren
e tjatren, kur per nonje ligi xgjatnin bisedimet, vetem
e vetem per te merzitur geverine edhe pastaj me ob-
strukcionizmen, per te u vene kallaj te gjithavet. Ob-
strukcion kishin degjuar nofta retem, po nuku ishin
enteresuar as pak, Parllamentaret tanë, ge vetëm ate-
here kur @everia del jashte Konshtutes edhe shkel
g'do te drejte me kembe, po jo se u be nonje faj,
- 179 —
qofte me dashje ose padashje, nga Ministrit edhe ne-
nëpunesit.
Obstrakcionet jane fort te ralla qu ngjasin ne
Parllamentet Koushtutese te botes, me gene se nje
Obstrukcion i paaresyeshme nuku ka tjater gellim
perveg se te iget @everia edhe t'u thot®: Urdhroni
merni vëndin tone edhe mos beni shamate! Perveg se
ne Parlament kishte ryre edhe ne Administratat nj®
perçarje e mos bindje disiplinore, edhe per fat te
keq kish kallur hundën ne ushtëri!
Koha shkonte me kot kur ishin geshtje me rën-
desi per te biseduar e per te gjetur ilagin te sherimit,
te krizes ikonomike ne te cilën shkonte Shiperia.
Per mbi hallet e brendishme kishim edhe halle
te perjashtme me vrasjen te Amerikanëvet, ge kishin
ardhur n° Shqipëri per te vizituar Shqigerine e te
mernin konçesione. everia Amerikane u vertetua
ploterisht ge geveria tone ishte e pafajshme edhe per-
dori gjithe fugine gier sa vravi ca nga vrasësit, ge
nuku jepeshin, edhe te tjeret i dinojti me varje.
27 Gusht, tek ktheheshin nga Janina, vritet, ne prite
q'i kishin bëre, Xhenerali Italian Tellini, Kryetari i
Komisionit Nerkombëtar per te caktuar kufite Ship-
taro-Greke edhe Shqiptaro-Serbe.
Rejo ngjarje e kege pikelloti githe kombin
Shqiptar e ca me teper everine tone me gene ge
vrasja u vepërua afer kufise tone. Lumterisht u verte-
tua ge kejo vrasje ishte vepëruare me gellim politik
nga te tjerët edhe kesisoj shpetuam nga nonje konflikt
diplomatik me Italine. Shipëtarët u helmuan pa
mase per vrasjen te Xheneral Tellinit, se yshgenin nje
simpathi te madhe, kundrejt Xheneralit, edhe e gojt-
ne ge vraja u veperua me teper. kundra Shqiperise.
Qarket politike, te Tiranes, bisedonin me nxehte-
sire giendjen te brendeshme pas deshirave te vetase,
per fat te mire, ge te gjithe ishin politikane te më-
dhenj edhe si cilido jepte e merte me theorit' e tyre,
pa patur as parim as program po vetem se jam Po-
qofte me dashje ose padashje, nga Ministrit edhe ne-
nëpunesit.
Obstrakcionet jane fort te ralla qu ngjasin ne
Parllamentet Koushtutese te botes, me gene se nje
Obstrukcion i paaresyeshme nuku ka tjater gellim
perveg se te iget @everia edhe t'u thot®: Urdhroni
merni vëndin tone edhe mos beni shamate! Perveg se
ne Parlament kishte ryre edhe ne Administratat nj®
perçarje e mos bindje disiplinore, edhe per fat te
keq kish kallur hundën ne ushtëri!
Koha shkonte me kot kur ishin geshtje me rën-
desi per te biseduar e per te gjetur ilagin te sherimit,
te krizes ikonomike ne te cilën shkonte Shiperia.
Per mbi hallet e brendishme kishim edhe halle
te perjashtme me vrasjen te Amerikanëvet, ge kishin
ardhur n° Shqipëri per te vizituar Shqigerine e te
mernin konçesione. everia Amerikane u vertetua
ploterisht ge geveria tone ishte e pafajshme edhe per-
dori gjithe fugine gier sa vravi ca nga vrasësit, ge
nuku jepeshin, edhe te tjeret i dinojti me varje.
27 Gusht, tek ktheheshin nga Janina, vritet, ne prite
q'i kishin bëre, Xhenerali Italian Tellini, Kryetari i
Komisionit Nerkombëtar per te caktuar kufite Ship-
taro-Greke edhe Shqiptaro-Serbe.
Rejo ngjarje e kege pikelloti githe kombin
Shqiptar e ca me teper everine tone me gene ge
vrasja u vepërua afer kufise tone. Lumterisht u verte-
tua ge kejo vrasje ishte vepëruare me gellim politik
nga te tjerët edhe kesisoj shpetuam nga nonje konflikt
diplomatik me Italine. Shipëtarët u helmuan pa
mase per vrasjen te Xheneral Tellinit, se yshgenin nje
simpathi te madhe, kundrejt Xheneralit, edhe e gojt-
ne ge vraja u veperua me teper. kundra Shqiperise.
Qarket politike, te Tiranes, bisedonin me nxehte-
sire giendjen te brendeshme pas deshirave te vetase,
per fat te mire, ge te gjithe ishin politikane te më-
dhenj edhe si cilido jepte e merte me theorit' e tyre,
pa patur as parim as program po vetem se jam Po-
- 180 —
pullor ose Perparimtar etj.! Me nje fjale do te gjenje
Babillonine te gjalle ne kryeqytet !
Me Dekret tö Keshilles Nalte më 30 te Shtatorit
Parllamenti gperndahet edhe populli theritet ne zgje-
daje te rea per nj® Mbledhje Kombëtare Themeltare
qe te behen me 17 te Dhjetorit 1923, pas vendimit g®
ishte vendosur. Operndarja e Parllamentit edhe thirja
per Mbledhjen Kombetare Themeltare (Asamblen®)
gezoti gjithe popullin me gene ge me kete menyre
do te pushonin grindjet edhe me tjater ané do t'i
hidheshin themelet shtetnore te geverimit te shtetit
Shiptar.
Kryeministri edhe Minister i p. Brendeshme, Ah-
met Zogu, me kete rast dha nj® shembell patriotike,
si burrat e medhenj, i cili do te mbetet i paharuar
edhe nje trashegim ne te pritmet geveritar® edhe po-
litikane te Shiperise. Dyke pare qe gjithe lufta edhe
veshtrimi, i politikanëvet, kundreshtare, ishte drejtuar
vetëm kundra tij, Ahmet Zogu nuku gendrojti as pak
ne menjtim, po, per te mos u pandehur edhe besuar
ge do te sillte pengime edhe terorizma ne zgjedhjet,
u largua nga Ministria e p. Brendöshme dyke ja do-
rezuar Seifi Vllamasit, Ministrit p. Botore.
Nje shembell patriotike dha e nje tjater burre i
shenuar, nje jave perpara zgjedhjevet. Ky esht® Pi-
shkopi Noli. Me göne qe ne dorezimin e tij, ne Ame-
rike, ngjajti nje episod me Arqiepiskopin Rus, Ale-
ksandrin, edhe populli fedak Orthodhoks Shqipetar
kishte nj® pllenk ne zemer, pranoji lutjet e popullit
edhe kesisoj me ceremoni te madhe u dorezua, ierar-
gisht, prej Sh. Tyre Ierotheo, Dhespot' i Korges, per-
para zyrtarive edhe nje shumice te patreguare nga
populli. Me te u dorezuar ju kenduan lutje me titllat
ge ka Dhespoti i Durresit.
Enthusiazmi edhe gezimi ishin te patreguara ne
zemrat te gjith Shipëtarevet, te Krishter® e Muhame-
dane, me verën te shenjte ede patriotike ge veperojti
Sh. e Tij Pishkopi Theofan Noli, Dhespot i Durresit.
pullor ose Perparimtar etj.! Me nje fjale do te gjenje
Babillonine te gjalle ne kryeqytet !
Me Dekret tö Keshilles Nalte më 30 te Shtatorit
Parllamenti gperndahet edhe populli theritet ne zgje-
daje te rea per nj® Mbledhje Kombëtare Themeltare
qe te behen me 17 te Dhjetorit 1923, pas vendimit g®
ishte vendosur. Operndarja e Parllamentit edhe thirja
per Mbledhjen Kombetare Themeltare (Asamblen®)
gezoti gjithe popullin me gene ge me kete menyre
do te pushonin grindjet edhe me tjater ané do t'i
hidheshin themelet shtetnore te geverimit te shtetit
Shiptar.
Kryeministri edhe Minister i p. Brendeshme, Ah-
met Zogu, me kete rast dha nj® shembell patriotike,
si burrat e medhenj, i cili do te mbetet i paharuar
edhe nje trashegim ne te pritmet geveritar® edhe po-
litikane te Shiperise. Dyke pare qe gjithe lufta edhe
veshtrimi, i politikanëvet, kundreshtare, ishte drejtuar
vetëm kundra tij, Ahmet Zogu nuku gendrojti as pak
ne menjtim, po, per te mos u pandehur edhe besuar
ge do te sillte pengime edhe terorizma ne zgjedhjet,
u largua nga Ministria e p. Brendöshme dyke ja do-
rezuar Seifi Vllamasit, Ministrit p. Botore.
Nje shembell patriotike dha e nje tjater burre i
shenuar, nje jave perpara zgjedhjevet. Ky esht® Pi-
shkopi Noli. Me göne qe ne dorezimin e tij, ne Ame-
rike, ngjajti nje episod me Arqiepiskopin Rus, Ale-
ksandrin, edhe populli fedak Orthodhoks Shqipetar
kishte nj® pllenk ne zemer, pranoji lutjet e popullit
edhe kesisoj me ceremoni te madhe u dorezua, ierar-
gisht, prej Sh. Tyre Ierotheo, Dhespot' i Korges, per-
para zyrtarive edhe nje shumice te patreguare nga
populli. Me te u dorezuar ju kenduan lutje me titllat
ge ka Dhespoti i Durresit.
Enthusiazmi edhe gezimi ishin te patreguara ne
zemrat te gjith Shipëtarevet, te Krishter® e Muhame-
dane, me verën te shenjte ede patriotike ge veperojti
Sh. e Tij Pishkopi Theofan Noli, Dhespot i Durresit.
- 181 -
Kishin aresye ge te gezohen, se me kete vepre Kisha
Orthodhokse Autogefale shipe do te forcoheshe me
themeltarin, keshtu g® bashkerisht te tri Pishkopët
do te perpiqeshin t'e naltesonin Kishën Orthodhokse
ne themele te forta per lavdi te atdheut.
Me kete vepre rodhe urimet nga Reshilla e Nalt®,
Qeveria edhe nga gjithe anëte te Shqiperise e mergi-
mit. de te githe shprehnin se, paskëtaj, Pishkopi No-
li do te hidheshe ne fushen fetare, per te cilën eshte
prikosure, edhe politiken militante do t'ua linte poli-
tikanëvet ge jane te hedhur ne kete lufte.
Per fat te keq Korça e zgjodhi perfagesonjes ne
Asamblene, keshtu ge rekeja politike e hoqi me vete,
per te humbur gjithe simpathine ge kish fitnar, edhe,
me tjater ane, per te i sjelle dime te medha edhe
gkaterime, sig do te shohim, atdheut !
KRYE E VII.
Gelja e Asambles®
Lufta elektorale u veperua me nje getesi te madhe
ne gjithe anëte. Ne köto zgjedhje u ndjeh, per herën
te pare, lufta elektorale se u perpoqne kundreshtaret
midis tyre per te fituar besimin e votat te zgjedhesvet.
Vertet ge u perdore dhelperira e te taksura, gostira
edhe te holla per te fituar vota me teper cilado ane.
Pa fjale edhe oratorite ishin ne urdherin te dites
dyke gfaqur programe, ge vetem ne enderat i kishin
pare, per t'u mbushur mëndjen popullit ge lumteria
ka per te rjedhur mbi Shiperine, ne gofte se zgjithnin
ata perfaqesonjes ne Mbledhjen kombëtare. Edhe poli-
tikanët tanë nuku e kishin as pak per turp ge te flisnin
ne emer te partive, te cilat naten i krijonin edhe ne
mëngjes na lajmeronin popullit me anën te propagan-
disteve. Me kete menyre ne g'do gytet te Shiperis®
ul formuan kaqe pertira sa kanërxenin edhe Numrin tö
Kishin aresye ge te gezohen, se me kete vepre Kisha
Orthodhokse Autogefale shipe do te forcoheshe me
themeltarin, keshtu g® bashkerisht te tri Pishkopët
do te perpiqeshin t'e naltesonin Kishën Orthodhokse
ne themele te forta per lavdi te atdheut.
Me kete vepre rodhe urimet nga Reshilla e Nalt®,
Qeveria edhe nga gjithe anëte te Shqiperise e mergi-
mit. de te githe shprehnin se, paskëtaj, Pishkopi No-
li do te hidheshe ne fushen fetare, per te cilën eshte
prikosure, edhe politiken militante do t'ua linte poli-
tikanëvet ge jane te hedhur ne kete lufte.
Per fat te keq Korça e zgjodhi perfagesonjes ne
Asamblene, keshtu ge rekeja politike e hoqi me vete,
per te humbur gjithe simpathine ge kish fitnar, edhe,
me tjater ane, per te i sjelle dime te medha edhe
gkaterime, sig do te shohim, atdheut !
KRYE E VII.
Gelja e Asambles®
Lufta elektorale u veperua me nje getesi te madhe
ne gjithe anëte. Ne köto zgjedhje u ndjeh, per herën
te pare, lufta elektorale se u perpoqne kundreshtaret
midis tyre per te fituar besimin e votat te zgjedhesvet.
Vertet ge u perdore dhelperira e te taksura, gostira
edhe te holla per te fituar vota me teper cilado ane.
Pa fjale edhe oratorite ishin ne urdherin te dites
dyke gfaqur programe, ge vetem ne enderat i kishin
pare, per t'u mbushur mëndjen popullit ge lumteria
ka per te rjedhur mbi Shiperine, ne gofte se zgjithnin
ata perfaqesonjes ne Mbledhjen kombëtare. Edhe poli-
tikanët tanë nuku e kishin as pak per turp ge te flisnin
ne emer te partive, te cilat naten i krijonin edhe ne
mëngjes na lajmeronin popullit me anën te propagan-
disteve. Me kete menyre ne g'do gytet te Shiperis®
ul formuan kaqe pertira sa kanërxenin edhe Numrin tö
- 182 —
kanditavet. Sa pör Kryetare ishin te gjithe, köshta g®
pernjerjesh u begatua Shqiperia!
Populli Shqipëtar sado i pastervitur ne lufterat
elektorale mundi t' i kupetonje fort mire, edhe te tre-
gohet partizan i flakte cilas do ane ge i lypte votat
e me kete menyre perfitonte nga te gjithe.
Ne Korge e ne Gjinokastre lufta ishte m' e repté
midis partive edhe u harxhuan mjaft te holla. Keto
te holla ishin nga dirsa e popullit, te atij populli ge
do t'i zgjithte perfaqesonjes! Edhe sikur nuku arrinte
dirsa e brendishme po edhe dirsa e Shipetarivet te
Amerikes, ge punone ne Fabrikat, per te perkrahur
politikanet e medhenj e te fameshme, ne köto zgjedhje
te Mbledhjes Themeltare! Valle kur ka per te ardhur
ajo dite ge te dije populli te jape votën e tij per ve-
ten e tij ! ...
Me gjithe keto zgjedhjet muar funt ne nje getesi
te madhe m® 27 Dhjetor edhe populli priste me padu-
hapjen te Asambles® per te shekuar themelet g® do
t' i hidheshin shtetit tone mbi geverimin t® pritnjes.
Me 21 Janar 1924 hapet Asambleja edhe zgjidhet
Kryetar veterani plak Petro Poga. Vishtrimi i gjithe
kombit ishte drejtuar tek Asambleja, per te veshtruar
e degjuar programet, menjtimet edhe parimet ge ysh-
genin politikanet, te cilet perfagesonin kombin, po,
per fat te zi, as gjesendi nga köto nuku gfaqnin. Per
kundrazi ge ditën e pare zune peshperimet, te higen
njeri prej jatrit me göllim djallezor, te formohen kli-
ka edhe te lozin perséri nuskat ne senën te Asamblesë !
Zilia, nakari, egoizma edhe inati i kish verbeuar
me teper se padija q® perse ishin mbledhur, keshtu ge
vetem edhe vetem grindje edhe me geshtje vetjake
shkonin kohën e tyre, pa u mejtuar ose a turperuar,
as pak, per barren e rënde edhe detyren ge kishin
perpara kombit. Vetem per te ndezur gjakrat te popu-
llit mjere mbanin nga nonj interpellim, per mbi ga-
bimet te nonj® Krahinari, ge te duken sa enteresohen
edhe sa u dhembet Shiperia !
kanditavet. Sa pör Kryetare ishin te gjithe, köshta g®
pernjerjesh u begatua Shqiperia!
Populli Shqipëtar sado i pastervitur ne lufterat
elektorale mundi t' i kupetonje fort mire, edhe te tre-
gohet partizan i flakte cilas do ane ge i lypte votat
e me kete menyre perfitonte nga te gjithe.
Ne Korge e ne Gjinokastre lufta ishte m' e repté
midis partive edhe u harxhuan mjaft te holla. Keto
te holla ishin nga dirsa e popullit, te atij populli ge
do t'i zgjithte perfaqesonjes! Edhe sikur nuku arrinte
dirsa e brendishme po edhe dirsa e Shipetarivet te
Amerikes, ge punone ne Fabrikat, per te perkrahur
politikanet e medhenj e te fameshme, ne köto zgjedhje
te Mbledhjes Themeltare! Valle kur ka per te ardhur
ajo dite ge te dije populli te jape votën e tij per ve-
ten e tij ! ...
Me gjithe keto zgjedhjet muar funt ne nje getesi
te madhe m® 27 Dhjetor edhe populli priste me padu-
hapjen te Asambles® per te shekuar themelet g® do
t' i hidheshin shtetit tone mbi geverimin t® pritnjes.
Me 21 Janar 1924 hapet Asambleja edhe zgjidhet
Kryetar veterani plak Petro Poga. Vishtrimi i gjithe
kombit ishte drejtuar tek Asambleja, per te veshtruar
e degjuar programet, menjtimet edhe parimet ge ysh-
genin politikanet, te cilet perfagesonin kombin, po,
per fat te zi, as gjesendi nga köto nuku gfaqnin. Per
kundrazi ge ditën e pare zune peshperimet, te higen
njeri prej jatrit me göllim djallezor, te formohen kli-
ka edhe te lozin perséri nuskat ne senën te Asamblesë !
Zilia, nakari, egoizma edhe inati i kish verbeuar
me teper se padija q® perse ishin mbledhur, keshtu ge
vetem edhe vetem grindje edhe me geshtje vetjake
shkonin kohën e tyre, pa u mejtuar ose a turperuar,
as pak, per barren e rënde edhe detyren ge kishin
perpara kombit. Vetem per te ndezur gjakrat te popu-
llit mjere mbanin nga nonj interpellim, per mbi ga-
bimet te nonj® Krahinari, ge te duken sa enteresohen
edhe sa u dhembet Shiperia !
— 183 -
Me te ketilla pengime i sillnin geverise ndalime
ne te shtruarit edhe biseduarit geshtjet me rëndesi
edhe geshtjet themeltare te shtetit tone. Cuka pastaj
e diplomatise, te kundreshtarevët, ishte Obstrukcioni !
Politikani i math, Pishkopi Noli, nuku munte te tre-
gonte dot ndryshe programet e tij, te thella e te gjera,
perveg se me menyren te Obstrukcionit, te cilin e kish
mösuar sig duket, si Papagalloja! Dredhanika Sulejman
Delvina bashke me susmajmunet e tjere jepnin e mer-
nin me metodat dhelparake, prej te shkolles veter
Halldupe !
Nuku deshnin t' e gfaquin, shipëtarisht, ge me-
nyrat e perdorimet e tyre, trashanike, te pakripura,
te ndohtura edhe demprurese nuku kishin tjater ge-
lim perveç se rezimin te geverise edhe te mernin ata
fugine ne dore. Po; ky ishte gellimi e programi edhe
as gësendi tjater. Edhe veçanërisht e me teper lufta
edhe kundreshtimi ishin drejtuar kundra Kryeminis-
trit, Ahmet Zogut, te cilin e kishin hale ne sy!
Ahmet Zogun nuku duhet te dyshonj® njeri g®
nuku e donin krokodillet politikan® tanë. Jo; qe te
gjithe e donin fort teper, edhe me cilin do ge te fja-
loseshe e ngrinin ne gell per virtutat e tij, po, mje-
risht, e donin me gellim te fshehët. E donin Ahme-
tin qe t'e kishin vegel politike edhe nje fortese te
forte ge te zoteronin ata edhe t'e kishin fugine ne
dore. Me te vertejte i gjori Ahmet ge te gjithe i nde-
ronte edh' e i degjonte, si djal'i ri, i papjekure edhe
i pasterviture go te kupetonte djalëlzit' e tyre, köshtu
go as pak nuku shkonte ner mënt madheshtira po
perpiqeshe ge vetem gysh e gysh t'i sherbente atdheut.
Mirpo këto sjellje edhe me urtesine, patriotizmen
e me therorite qe beri dyke vene jeten e tij perpara,
per shpetimin te atdheut, e naltesuane kage teper
Ahmetin sa u perhap fama mbi gjithe anëte edhe
fitojti simpathine te gjithe kombit. Emri pra i Ahmet
Logut kishte nje adhurim te vegant® ne zemer te
popullit.
Me te ketilla pengime i sillnin geverise ndalime
ne te shtruarit edhe biseduarit geshtjet me rëndesi
edhe geshtjet themeltare te shtetit tone. Cuka pastaj
e diplomatise, te kundreshtarevët, ishte Obstrukcioni !
Politikani i math, Pishkopi Noli, nuku munte te tre-
gonte dot ndryshe programet e tij, te thella e te gjera,
perveg se me menyren te Obstrukcionit, te cilin e kish
mösuar sig duket, si Papagalloja! Dredhanika Sulejman
Delvina bashke me susmajmunet e tjere jepnin e mer-
nin me metodat dhelparake, prej te shkolles veter
Halldupe !
Nuku deshnin t' e gfaquin, shipëtarisht, ge me-
nyrat e perdorimet e tyre, trashanike, te pakripura,
te ndohtura edhe demprurese nuku kishin tjater ge-
lim perveç se rezimin te geverise edhe te mernin ata
fugine ne dore. Po; ky ishte gellimi e programi edhe
as gësendi tjater. Edhe veçanërisht e me teper lufta
edhe kundreshtimi ishin drejtuar kundra Kryeminis-
trit, Ahmet Zogut, te cilin e kishin hale ne sy!
Ahmet Zogun nuku duhet te dyshonj® njeri g®
nuku e donin krokodillet politikan® tanë. Jo; qe te
gjithe e donin fort teper, edhe me cilin do ge te fja-
loseshe e ngrinin ne gell per virtutat e tij, po, mje-
risht, e donin me gellim te fshehët. E donin Ahme-
tin qe t'e kishin vegel politike edhe nje fortese te
forte ge te zoteronin ata edhe t'e kishin fugine ne
dore. Me te vertejte i gjori Ahmet ge te gjithe i nde-
ronte edh' e i degjonte, si djal'i ri, i papjekure edhe
i pasterviture go te kupetonte djalëlzit' e tyre, köshtu
go as pak nuku shkonte ner mënt madheshtira po
perpiqeshe ge vetem gysh e gysh t'i sherbente atdheut.
Mirpo këto sjellje edhe me urtesine, patriotizmen
e me therorite qe beri dyke vene jeten e tij perpara,
per shpetimin te atdheut, e naltesuane kage teper
Ahmetin sa u perhap fama mbi gjithe anëte edhe
fitojti simpathine te gjithe kombit. Emri pra i Ahmet
Logut kishte nje adhurim te vegant® ne zemer te
popullit.
— 184 —
Ky ishte shkaku i ndalimeve, pengimeve edhe
obstrakcionit q' i sillnin geverise ne Parllament edhe
ne Asamble, edhe as gjesendi tjater. Ahmet Zogu edhe
vetëm Ahnet Zogu ishte tani q'i bashkojti kundre-
shtarët ne nje gellim per te rezuar Ahmetin, te cilin
e urenin pa si e pane ge nuku e fituan dot t'e kishin
per vegle mprojtese, si cilido nga plete politikane,
Krokodille edhe Kamelione !
Per fat te zi me propaganda e me lloji mënyra
muntne te mbjellin edhe perhapin farren e kege e
demprurese, dyke bere pasanike, ketu atje, te cilet ca
me ditje ca me paditje giyrmonin programin gkatero-
njes per atdheun. Edhe sot na dridhet zemra kur
kujtojmö ge kejo far' e zeze zuri rënje ne Vlora histo-
rike, ne ajo Vlore ge ngriti flamurin kombetar, pas
500 vjet roberie!
Kurre edhe kurre nuku pandehte nonje Shgipetar
q® ate Vlore me ndjenja kombëtare edhe me patriote
veterane, si Seit @emali, Hamza Isaj, Qazim kokoshi,
Spiro Koleka, Qazim Koculi edhe shume te tjere, do
te pregatiteshe nj® kryengritje per vellavrasje! Mje-
risht atje gjeti folene ky gellim kage i vishtire - se
eshte turp te quajme andikombëtar — per te i vene
nje vulate te zeze historise kombetare !
Ne ushteri prape kishte hyre perçarja e demorali-
zimi, nga shkaku i politikanevet, keshtu ge nuku
njihte geni te zotin, pa u mejtuar as pak ge me ket®
gkaterim humbiste kombi fugine shtetnor, per te cile
bënte therorira te medha vetem e vetëm ge te gen-
dronte ne naltesi, ne disipline edhe asjatere prei g' do
te trazuare ne politike. Administratat u tronditne edhe
ato nga detyrat ge kishin edhe ishin ndare dyke anuar
kur ca me anën geveritare kur ca me anën kryengritese.
Ne kete, giendje kishin arrire punerat prandaj per
te sjelle getesin® Ahmet Zogu preferoti ge te iget prej
fuqise edhe dha doreheqjen me gjithe Kabinetin. Kë-
shilla e Nalte, e cila iqte tespijet edhe nuku peshonte
gjendjen kritike ne te cilen shkonte Shqiperia, pranojti
Ky ishte shkaku i ndalimeve, pengimeve edhe
obstrakcionit q' i sillnin geverise ne Parllament edhe
ne Asamble, edhe as gjesendi tjater. Ahmet Zogu edhe
vetëm Ahnet Zogu ishte tani q'i bashkojti kundre-
shtarët ne nje gellim per te rezuar Ahmetin, te cilin
e urenin pa si e pane ge nuku e fituan dot t'e kishin
per vegle mprojtese, si cilido nga plete politikane,
Krokodille edhe Kamelione !
Per fat te zi me propaganda e me lloji mënyra
muntne te mbjellin edhe perhapin farren e kege e
demprurese, dyke bere pasanike, ketu atje, te cilet ca
me ditje ca me paditje giyrmonin programin gkatero-
njes per atdheun. Edhe sot na dridhet zemra kur
kujtojmö ge kejo far' e zeze zuri rënje ne Vlora histo-
rike, ne ajo Vlore ge ngriti flamurin kombetar, pas
500 vjet roberie!
Kurre edhe kurre nuku pandehte nonje Shgipetar
q® ate Vlore me ndjenja kombëtare edhe me patriote
veterane, si Seit @emali, Hamza Isaj, Qazim kokoshi,
Spiro Koleka, Qazim Koculi edhe shume te tjere, do
te pregatiteshe nj® kryengritje per vellavrasje! Mje-
risht atje gjeti folene ky gellim kage i vishtire - se
eshte turp te quajme andikombëtar — per te i vene
nje vulate te zeze historise kombetare !
Ne ushteri prape kishte hyre perçarja e demorali-
zimi, nga shkaku i politikanevet, keshtu ge nuku
njihte geni te zotin, pa u mejtuar as pak ge me ket®
gkaterim humbiste kombi fugine shtetnor, per te cile
bënte therorira te medha vetem e vetëm ge te gen-
dronte ne naltesi, ne disipline edhe asjatere prei g' do
te trazuare ne politike. Administratat u tronditne edhe
ato nga detyrat ge kishin edhe ishin ndare dyke anuar
kur ca me anën geveritare kur ca me anën kryengritese.
Ne kete, giendje kishin arrire punerat prandaj per
te sjelle getesin® Ahmet Zogu preferoti ge te iget prej
fuqise edhe dha doreheqjen me gjithe Kabinetin. Kë-
shilla e Nalte, e cila iqte tespijet edhe nuku peshonte
gjendjen kritike ne te cilen shkonte Shqiperia, pranojti
- 185 -
dorëheqjen edhe i ngarkojti barrën Shefget Verlacit
per te formuar Kabinetin. Verlaci e formojti Kabine-
tin po kryengritesit nuku ishin te kenaqur edhe nuku
bindeshin, as me kete ndryshim, kishtu ge, per te
siguruar getesine, geveria emënojti Ahmet Zogun Ku-
mandant te pergjitheshme mbi ushterine pa si besimi
humbi nga Kumandaret Ushteriake, nga te cilet shu-
me ishin bashkuar me kryengritesit edhe nuku mbush-
nin urdhratat.
Kryengritesit dyke u forcuar me anën te ushteris®
zune t' i shtone pretenciunet edhe te dersejne dhembët
kundra geverise. Kishin formuar e nje plegesi e cila
zuri te keshillonte edhe te urdhronte, ne per Prefek-
turat ge te mos degjonin urdhratat te geverise po te
bashkoheshin edhe te veperonin pas urdhrit ge do te
jepte plegesia e Vlores !
Gjakderdhja edhe vellavrasja ishin afruar ne pra-
gun ted eres, prandaj per te larguar nje katastrofe kage
te rezikgme Shefqet Verlaci dha doreheqjen me gjithe
Kabinetin per te u giendur nonje menyre paqesore.
Formimi i Kabinetit ju dorezua Ilias Vrionit i
cili formoti geverine me burra asjater® edhe perveg
kesaj, dergoti, ne Vlore, nje Komision me Sami Vri-
onin ne krye dyke u proponuar ge geveria isht®
gati te vinje ne nje marëveshje edhe bashkëpunim te
plote, ge te formohet nje geveri e zgjedhure nga te
dy anëte.
Mjerisht kryengritesit nuku afronin ne nonje
kupëtim edhe shtronin kondita te rënda me gellim
g® te mos pranoheshin. Njo nga konditat e para
tureshin Tiranes me fugi edhe dyke dashur ge te
marin Beratin gjejne kundreshtim nga ana e geveris®
vendiake, e cila gendronte besnike tek geveria. Ush-
teria e Beratit nëne Kumande te Majorevet Vei Se-
vrani edhe Demir Ali Areza ju kundreshtua ushte-
rise kryengritese edhe kesisoj u goditne. Lufta mbajti
dorëheqjen edhe i ngarkojti barrën Shefget Verlacit
per te formuar Kabinetin. Verlaci e formojti Kabine-
tin po kryengritesit nuku ishin te kenaqur edhe nuku
bindeshin, as me kete ndryshim, kishtu ge, per te
siguruar getesine, geveria emënojti Ahmet Zogun Ku-
mandant te pergjitheshme mbi ushterine pa si besimi
humbi nga Kumandaret Ushteriake, nga te cilet shu-
me ishin bashkuar me kryengritesit edhe nuku mbush-
nin urdhratat.
Kryengritesit dyke u forcuar me anën te ushteris®
zune t' i shtone pretenciunet edhe te dersejne dhembët
kundra geverise. Kishin formuar e nje plegesi e cila
zuri te keshillonte edhe te urdhronte, ne per Prefek-
turat ge te mos degjonin urdhratat te geverise po te
bashkoheshin edhe te veperonin pas urdhrit ge do te
jepte plegesia e Vlores !
Gjakderdhja edhe vellavrasja ishin afruar ne pra-
gun ted eres, prandaj per te larguar nje katastrofe kage
te rezikgme Shefqet Verlaci dha doreheqjen me gjithe
Kabinetin per te u giendur nonje menyre paqesore.
Formimi i Kabinetit ju dorezua Ilias Vrionit i
cili formoti geverine me burra asjater® edhe perveg
kesaj, dergoti, ne Vlore, nje Komision me Sami Vri-
onin ne krye dyke u proponuar ge geveria isht®
gati te vinje ne nje marëveshje edhe bashkëpunim te
plote, ge te formohet nje geveri e zgjedhure nga te
dy anëte.
Mjerisht kryengritesit nuku afronin ne nonje
kupëtim edhe shtronin kondita te rënda me gellim
g® te mos pranoheshin. Njo nga konditat e para
tureshin Tiranes me fugi edhe dyke dashur ge te
marin Beratin gjejne kundreshtim nga ana e geveris®
vendiake, e cila gendronte besnike tek geveria. Ush-
teria e Beratit nëne Kumande te Majorevet Vei Se-
vrani edhe Demir Ali Areza ju kundreshtua ushte-
rise kryengritese edhe kesisoj u goditne. Lufta mbajti
- 186 -
2 dit edhe po te kish arrire me kohe Osman Gazepi
me 600 shpirt ndihmes do te ishin thyer kryengritesit
edhe punerat do te kishin mare tjater ndryshim, me
gjithe qe nofta kesisoj shpetojti atdheu nga nonje
gjakderdhje te madhe, dyke u perhapur mbi gjithe
anëte.
Ne Shkodre me gene se patrioti, prej foshnjërie,
Kapiten Ferit Frasheri u kundreshtua urdhratave te
kryengritesve u vra prej nje Oficeri kryengrites. Te
ketilla e shume te tjera vrasje edhe katerime u ve-
péruan ne shume vënde, prandaj geveria per te shpe-
tuar atdheun nga gjakderdhja edhe nga nonje rezik
me te math preferoti te largohet prej Shiperise dyke
line kryengritesit t' e marin fagine ne dore edhe te
sundone Shqiperine.
Pas 5 muaj Babillonie, grindje edhe remuj® ge
kur se u hap Asambleja, pa kujtuar te shkuarat, me
15 Qershor geveria e Ilias Vrionit bashke me shum®
partizane shkuan per ne Itali edhe Greqi, keshtu ge
sundimi mbeti ne dore te Sotir Pecit, i vetemi anëtar
i Keshilles Nalte ge kish mbeture ne Tirane. Te fun-
dit ishin Koço Kotta, Ministri i p. Botore edhe Mu-
stafa Aranitasi.
Ahmet Zogu i bashkuar prej besnikevet te tij,
midis cilëvet Osman Gazepi trimi ne lufterat e Devo-
Hit edhe Kolonjes Korges kundra Grekëvet me 1914,
Major Leon De Ghilardi e te tjere muar malet e
Shqiperise edhe u hodhe ne Mat. Ketu do te meresne
uje vendim kaqe i rezikeme, sa vetem Perëndia e di
g' perfundim do te kishte, per fatin te se ngrates Shqi-
peri, po te mos ishte Ahmet Zogu.
Me te dëgjuar q® Ahmet Zogu arriti ne Mat edhe
kur mesuan per ngjarjet te Tiranes me vrap u mblo-
dhe 6,000 Matjan® e te tjere luftetar®, besnike te
Ahmetit, te cilet kerkonin t'i tureshin Tiranes me
domosdo. Frymat ishin kage te ndezura sa as nje fugi
nuku munt q® t'i permbante edhe kesisoj do te ngjiste
nje gjakderdhje e villavrasje e tmeruare! Lumterisht,
2 dit edhe po te kish arrire me kohe Osman Gazepi
me 600 shpirt ndihmes do te ishin thyer kryengritesit
edhe punerat do te kishin mare tjater ndryshim, me
gjithe qe nofta kesisoj shpetojti atdheu nga nonje
gjakderdhje te madhe, dyke u perhapur mbi gjithe
anëte.
Ne Shkodre me gene se patrioti, prej foshnjërie,
Kapiten Ferit Frasheri u kundreshtua urdhratave te
kryengritesve u vra prej nje Oficeri kryengrites. Te
ketilla e shume te tjera vrasje edhe katerime u ve-
péruan ne shume vënde, prandaj geveria per te shpe-
tuar atdheun nga gjakderdhja edhe nga nonje rezik
me te math preferoti te largohet prej Shiperise dyke
line kryengritesit t' e marin fagine ne dore edhe te
sundone Shqiperine.
Pas 5 muaj Babillonie, grindje edhe remuj® ge
kur se u hap Asambleja, pa kujtuar te shkuarat, me
15 Qershor geveria e Ilias Vrionit bashke me shum®
partizane shkuan per ne Itali edhe Greqi, keshtu ge
sundimi mbeti ne dore te Sotir Pecit, i vetemi anëtar
i Keshilles Nalte ge kish mbeture ne Tirane. Te fun-
dit ishin Koço Kotta, Ministri i p. Botore edhe Mu-
stafa Aranitasi.
Ahmet Zogu i bashkuar prej besnikevet te tij,
midis cilëvet Osman Gazepi trimi ne lufterat e Devo-
Hit edhe Kolonjes Korges kundra Grekëvet me 1914,
Major Leon De Ghilardi e te tjere muar malet e
Shqiperise edhe u hodhe ne Mat. Ketu do te meresne
uje vendim kaqe i rezikeme, sa vetem Perëndia e di
g' perfundim do te kishte, per fatin te se ngrates Shqi-
peri, po te mos ishte Ahmet Zogu.
Me te dëgjuar q® Ahmet Zogu arriti ne Mat edhe
kur mesuan per ngjarjet te Tiranes me vrap u mblo-
dhe 6,000 Matjan® e te tjere luftetar®, besnike te
Ahmetit, te cilet kerkonin t'i tureshin Tiranes me
domosdo. Frymat ishin kage te ndezura sa as nje fugi
nuku munt q® t'i permbante edhe kesisoj do te ngjiste
nje gjakderdhje e villavrasje e tmeruare! Lumterisht,
- 187 =
patrioti i math i cili kish dhene kage shembella pa-
vinte nje katastrote, nga me te tmeruarat, Shiperise,
po te ishte se pranonte kete vendim !
Me gjak ftohtesi u menjtua g® do te veperonte
nje krime, te pasheruarshme, edhe do te shkelte me
kembe te veta famen edhe simpathine ge kish fituar,
prej gjithe kombit, prandaj Ahmeti thiri kryetaret edhe
si u falenderon i keshillon ge te perndahen, per hir
te atdheut, dyke u thine kesisoj: Ne ishte se doni
Shqiperine edhe mua atehere u lutem teper ge te igi
ne per shtepite edhe t'i bindi geverise edhe ligjevet !
Sa shpirt madherie prej burri patrioti te vertejti !
Ahmeti preferoti te duronje me mire gjithe pa-
besite edhe ligesite, te shokevet edhe kundreshtarevet,
emrin e tij edhe ne historine kombetare. U hoth pra
ne Serbi dyke line kohën edhe nevojat e shtetit ge
t' e therisnin e te ktheheshe prape ne ,Shgiperi.
Kryengritesit, triumfall®, muar fugine ne dore
edhe me 17 Qershor formohet Kabineti nine kryesi te
Pishkopit Noli dyke u perbere me anetare: Sulejman
Delvina, Kasem Qafêzezi, Luigi Gurakuqi, Rexhep
Shala, Vinjahu, Gazim Koculi. Vetem Sotir Leci,
anëtar i Keshilles Nalte, u kundreshtua ne krye po
pastaj, e dekretoj Kabinetin per te mare frymen legale,
age me teper per te u getuar vendi. Me gjithe keto
mori zotime ge do te mblithnin Asamblene ose do te
benin zgiedhje te rea.
Ishte natyrisht go ky Kabinet nuku u formua se
bazoheshe ne nje program, ne nje gellim edhe ne nje
parim politik qe i bashkonte per te geverisur Shqipe-
rine. As nonje nga këto nuka kishin midis tyre. I
vetemi gellim ge i bashkonte ishte urejtja ge yshgenin,
kundra Ahmet Zogut edhe as gjesendi tjater, keshtu
ge po t'i germitnje pakeze qe te gjithe Ministrit, te
patrioti i math i cili kish dhene kage shembella pa-
vinte nje katastrote, nga me te tmeruarat, Shiperise,
po te ishte se pranonte kete vendim !
Me gjak ftohtesi u menjtua g® do te veperonte
nje krime, te pasheruarshme, edhe do te shkelte me
kembe te veta famen edhe simpathine ge kish fituar,
prej gjithe kombit, prandaj Ahmeti thiri kryetaret edhe
si u falenderon i keshillon ge te perndahen, per hir
te atdheut, dyke u thine kesisoj: Ne ishte se doni
Shqiperine edhe mua atehere u lutem teper ge te igi
ne per shtepite edhe t'i bindi geverise edhe ligjevet !
Sa shpirt madherie prej burri patrioti te vertejti !
Ahmeti preferoti te duronje me mire gjithe pa-
besite edhe ligesite, te shokevet edhe kundreshtarevet,
emrin e tij edhe ne historine kombetare. U hoth pra
ne Serbi dyke line kohën edhe nevojat e shtetit ge
t' e therisnin e te ktheheshe prape ne ,Shgiperi.
Kryengritesit, triumfall®, muar fugine ne dore
edhe me 17 Qershor formohet Kabineti nine kryesi te
Pishkopit Noli dyke u perbere me anetare: Sulejman
Delvina, Kasem Qafêzezi, Luigi Gurakuqi, Rexhep
Shala, Vinjahu, Gazim Koculi. Vetem Sotir Leci,
anëtar i Keshilles Nalte, u kundreshtua ne krye po
pastaj, e dekretoj Kabinetin per te mare frymen legale,
age me teper per te u getuar vendi. Me gjithe keto
mori zotime ge do te mblithnin Asamblene ose do te
benin zgiedhje te rea.
Ishte natyrisht go ky Kabinet nuku u formua se
bazoheshe ne nje program, ne nje gellim edhe ne nje
parim politik qe i bashkonte per te geverisur Shqipe-
rine. As nonje nga këto nuka kishin midis tyre. I
vetemi gellim ge i bashkonte ishte urejtja ge yshgenin,
kundra Ahmet Zogut edhe as gjesendi tjater, keshtu
ge po t'i germitnje pakeze qe te gjithe Ministrit, te
— 188 -
ketij Kabineti, kishin si cilido nga nje klike te vegant®
te cilat punonin ge qysh edhe qysh te zoteronte njera
per mbi tjetrën. Me te ketilla gellime te fshehta u
bashkuan, midis tyre, prandaj q® ditin e pare zun®
peshperimet edhe tryelet ngëri kundra jatrit.
Populli i mjere kishte njö simpathi te madhe per
Peshkopin Noli se ca me anën e berihajit, ca me
oratorite plot fjale te nxebta e patriotike, si edhe me
theorite te gjerra, ge shtronte, kish fituar nje fame ne
Shqiperi. Gendeshin mjaft njeres te cilet ishin kage
te ipnotizuar sa besonin q® Mesia e Shiperise ishte
Pishkopi Noli, edhe gjithe shpresat e lumterise tek ajy
nvareshin. Ishte nje pune teper e rende ge t'u kthenje
mëndjen atyreve njeres, te berihajit, keshtu g® duhe-
she te vinte koha e te bindeshin vete vetiu per besi-
min e shpresen ge kishin varur.
Ata ge e kishin psikollogjisur edhe e njihnin per
se afermi e kishin peshuar fort mire ger ku e kish
gapin te njojjes diplomatike edhe politike. Age më
teper qe nuku ishte mare me punera geveritare andaj
nuku dinte as gysh te veperonte. Te geverisurit të
nje shogerie si « Vatra» e Amerikes me te geverisurit
te nje shteti nuku afronet as gjekundi! Nga ana time
ge e kisha njojture, prej vitesh, si ne Amerike si ne
Shiperi e kisha leftuar ne menjtimet politike, kurdo-
here, edhe e kisha keshilluare te mos trazoneshe fare.
Edhe ne Korçe si e ne Tiranë bashke me shume
atdhetare te vertete i ishin lutur ge te iqte dore nga
politika edhe te shekonte Kishën Autogefale shqipe,
te cilen me mundime te medha e themeloti dyke i
sjelle sherbime te medha atdheut. Duheshe pra si
Themeltar® e Bari i Kishes Orthodhokse qe te mbante
kete krabe ne dore, se vetem kesisoj dobite do te ishin
shume me te medha, ge do t'i sillte kombit, edhe do-
te kishte nje nder me te math se fronin e Kryemi-
nistris®.
Pranojti me gezim lutjet edhe keshillat tona po,
mjerisht, egoizma, zilia edhe nakari e shtyne në reke
ketij Kabineti, kishin si cilido nga nje klike te vegant®
te cilat punonin ge qysh edhe qysh te zoteronte njera
per mbi tjetrën. Me te ketilla gellime te fshehta u
bashkuan, midis tyre, prandaj q® ditin e pare zun®
peshperimet edhe tryelet ngëri kundra jatrit.
Populli i mjere kishte njö simpathi te madhe per
Peshkopin Noli se ca me anën e berihajit, ca me
oratorite plot fjale te nxebta e patriotike, si edhe me
theorite te gjerra, ge shtronte, kish fituar nje fame ne
Shqiperi. Gendeshin mjaft njeres te cilet ishin kage
te ipnotizuar sa besonin q® Mesia e Shiperise ishte
Pishkopi Noli, edhe gjithe shpresat e lumterise tek ajy
nvareshin. Ishte nje pune teper e rende ge t'u kthenje
mëndjen atyreve njeres, te berihajit, keshtu g® duhe-
she te vinte koha e te bindeshin vete vetiu per besi-
min e shpresen ge kishin varur.
Ata ge e kishin psikollogjisur edhe e njihnin per
se afermi e kishin peshuar fort mire ger ku e kish
gapin te njojjes diplomatike edhe politike. Age më
teper qe nuku ishte mare me punera geveritare andaj
nuku dinte as gysh te veperonte. Te geverisurit të
nje shogerie si « Vatra» e Amerikes me te geverisurit
te nje shteti nuku afronet as gjekundi! Nga ana time
ge e kisha njojture, prej vitesh, si ne Amerike si ne
Shiperi e kisha leftuar ne menjtimet politike, kurdo-
here, edhe e kisha keshilluare te mos trazoneshe fare.
Edhe ne Korçe si e ne Tiranë bashke me shume
atdhetare te vertete i ishin lutur ge te iqte dore nga
politika edhe te shekonte Kishën Autogefale shqipe,
te cilen me mundime te medha e themeloti dyke i
sjelle sherbime te medha atdheut. Duheshe pra si
Themeltar® e Bari i Kishes Orthodhokse qe te mbante
kete krabe ne dore, se vetem kesisoj dobite do te ishin
shume me te medha, ge do t'i sillte kombit, edhe do-
te kishte nje nder me te math se fronin e Kryemi-
nistris®.
Pranojti me gezim lutjet edhe keshillat tona po,
mjerisht, egoizma, zilia edhe nakari e shtyne në reke
— 189 —
te politikes qe me kete udhe te humbas famen edhe
simpathine ge kish fituar, me dirsen e tij ne luften
kombetare. Pandehu ose me teper u genjye ge dyke
arrire Kryeminister do te nderoheshe me teper edhe,
nofta, kish per te zene serën me te nalte te garkevet
diplomatike, te gjith botes.
Këto menjtime edhe keto deshira e verbuan kage
• teper sa e humbi giykimin edhe kesisoj u hoth ne
krahët te politikes, me nje besim ge ajy, kish per te
- lumturuar Shqiperine. Te dehur nga te mbushurit te
gellimit, me te mare fagine ne dore, nuku u perkaj-
desne as pak ge te diftenin nonje program veperimtar
per pritmjen te geverimit. Qe ne krye u duk qe prog-
rami i ketij Kabineti ishte vetem per te mare fugine,
te mbushnje etjen te urejtjes, kundra Ahmet Zogut,
edhe as fare nonje menjtim pre lulezimin te atdheut.
Pishkopi Noli ishte vetem me titllin, si Kryemi-
nister, se ne punerat shtetnore, me nj'ane ge nuku
kishte ditje edhe me tjeter ane nga mos bashkimi i
anëtarve ge formonin Kabinetin, as pak nuku pyeteshe
edhe si cilido Minister veperonte pas deshires te vet.
Noli e kupëtoji gabimin edhe fajin te math, ge kish
bere, po tani ishte vonuar edhe duheshe me dashje
ose pa dashje te mbyllte syte, te perunjeshe edhe te
mirte persiper g'do gje qe veperoneshe nga shoket e tij.
-je nga fajet, te pandjera, ge veperojti ky kabi-
net eshte faji kur vete Kryeministri vajti per te perfa-
gesuar Shiperine ne Lidhje te Kombeve. Ketu i solli
dem te math Shiperise edhe e felliqi krejt veten e
tij, dyke u refyer qe as ne politiken te, punerave te
Jashtme nuka eshte i zoti, mbi besimin te plote e te
patundur ge kishin ca nga adhuronjesit te Pishkopit
Noli. Kryeministri yne pandehu ge i ardhi dita ge te
inbushte indrat egoistike edhe pa nonj® gj® te kege
kerkoiti, si nje diplomat i math, te glaqnje theorit' e
tij dyke kritikuar Lidhjen të Kombeve edhe Perfage-
sonjesit. Me nje fjale desh te shkelnje me këmbö gji-
the diplomatine te Europes edhe gjithe botës!
te politikes qe me kete udhe te humbas famen edhe
simpathine ge kish fituar, me dirsen e tij ne luften
kombetare. Pandehu ose me teper u genjye ge dyke
arrire Kryeminister do te nderoheshe me teper edhe,
nofta, kish per te zene serën me te nalte te garkevet
diplomatike, te gjith botes.
Këto menjtime edhe keto deshira e verbuan kage
• teper sa e humbi giykimin edhe kesisoj u hoth ne
krahët te politikes, me nje besim ge ajy, kish per te
- lumturuar Shqiperine. Te dehur nga te mbushurit te
gellimit, me te mare fagine ne dore, nuku u perkaj-
desne as pak ge te diftenin nonje program veperimtar
per pritmjen te geverimit. Qe ne krye u duk qe prog-
rami i ketij Kabineti ishte vetem per te mare fugine,
te mbushnje etjen te urejtjes, kundra Ahmet Zogut,
edhe as fare nonje menjtim pre lulezimin te atdheut.
Pishkopi Noli ishte vetem me titllin, si Kryemi-
nister, se ne punerat shtetnore, me nj'ane ge nuku
kishte ditje edhe me tjeter ane nga mos bashkimi i
anëtarve ge formonin Kabinetin, as pak nuku pyeteshe
edhe si cilido Minister veperonte pas deshires te vet.
Noli e kupëtoji gabimin edhe fajin te math, ge kish
bere, po tani ishte vonuar edhe duheshe me dashje
ose pa dashje te mbyllte syte, te perunjeshe edhe te
mirte persiper g'do gje qe veperoneshe nga shoket e tij.
-je nga fajet, te pandjera, ge veperojti ky kabi-
net eshte faji kur vete Kryeministri vajti per te perfa-
gesuar Shiperine ne Lidhje te Kombeve. Ketu i solli
dem te math Shiperise edhe e felliqi krejt veten e
tij, dyke u refyer qe as ne politiken te, punerave te
Jashtme nuka eshte i zoti, mbi besimin te plote e te
patundur ge kishin ca nga adhuronjesit te Pishkopit
Noli. Kryeministri yne pandehu ge i ardhi dita ge te
inbushte indrat egoistike edhe pa nonj® gj® te kege
kerkoiti, si nje diplomat i math, te glaqnje theorit' e
tij dyke kritikuar Lidhjen të Kombeve edhe Perfage-
sonjesit. Me nje fjale desh te shkelnje me këmbö gji-
the diplomatine te Europes edhe gjithe botës!
— 190 -
Mundet qe te ishte e arisyeshme theoria e Nolit
po jo si Kryeminister i njeshteti, edhe ca me shum®-
jo prepara Lidjes te Rombevet po ne nonje mbledje
te vegante, ku munte te gjente edhe admironjes e t' e
prisnin me doretrokitje. Kejo e rezojti Nolin shum®
poshte, po me kete gje, per fat te keg, rezojti edhe
rezikojti nderin edhe enteresin te Shqiperis®. Me fali-
menton trashanik qe dha Kryeministri u gezuan nga
shoket e tij, edhe deshnin te perfitonin ge t'i marin
vendin, keshtu ge ishte pregatitur nj® propagande per
te mos e gasur ne Shqiperi kur te ktheheshe nga
Europa!
Pemët pra te geverise kryengritese do t'i permble-
dhim ne këto pika: Falimento ne punërat e jashtme-
edhe skaterim ne punerat e brendeshme !
Pik se pari formuan Gjyget ushteriake per te dë-
nuar partizanët te Ahmet Zogut. Ndjekje edhe pushim
nga puna te atij nenpunesi ge pandeheshe partizan i
Ahmet Zogut. Administratat u tronditne te gjitha,
getesia e pasiguruare edhe gjithe punerat vinin remuje,
ne vënt te drejtoneshin sig besonte e priste populli.
Ushteria, e cila duheshe te gendronte ne naltesi, e-
paaneshme edhe mprojtese e gdo reziku, ge t'i vinte
atdheut, u demoralizua dyke kallur politiken, keshtu
ge gindi milun (100,000,000) franga ar ge kish shtry-
dhur dirsën e tij populli i mjere, per kete ushtöri,
shkuan per dhjame geni!!!
Klikat politike, per te shkretuar Shqiperine, ha-
heshin midis tyre per kryesine njera mbi tjatren, kesisoj
qe veperonin cilado pas deshires edhe enteresit te vet
qe te fitonte partizane me shume.
Nje nga veprat më te shënuara e te bukura, t®
kesaj geverie, eshte ligji ge beri per te goditur kun-
dreshtarët. Ky ligi satrapik, dalë nga mendja e të etu-
arvet kundra urejtjes, ka per te mbetur nje turp edhe
vulate e zeze per Sekullin te 20t! Ligji, si per sigu-
rimin te shtetit, thote: kundreshtarët, te rexhimit (ge-
verimit sotme enternohen!
Mundet qe te ishte e arisyeshme theoria e Nolit
po jo si Kryeminister i njeshteti, edhe ca me shum®-
jo prepara Lidjes te Rombevet po ne nonje mbledje
te vegante, ku munte te gjente edhe admironjes e t' e
prisnin me doretrokitje. Kejo e rezojti Nolin shum®
poshte, po me kete gje, per fat te keg, rezojti edhe
rezikojti nderin edhe enteresin te Shqiperis®. Me fali-
menton trashanik qe dha Kryeministri u gezuan nga
shoket e tij, edhe deshnin te perfitonin ge t'i marin
vendin, keshtu ge ishte pregatitur nj® propagande per
te mos e gasur ne Shqiperi kur te ktheheshe nga
Europa!
Pemët pra te geverise kryengritese do t'i permble-
dhim ne këto pika: Falimento ne punërat e jashtme-
edhe skaterim ne punerat e brendeshme !
Pik se pari formuan Gjyget ushteriake per te dë-
nuar partizanët te Ahmet Zogut. Ndjekje edhe pushim
nga puna te atij nenpunesi ge pandeheshe partizan i
Ahmet Zogut. Administratat u tronditne te gjitha,
getesia e pasiguruare edhe gjithe punerat vinin remuje,
ne vënt te drejtoneshin sig besonte e priste populli.
Ushteria, e cila duheshe te gendronte ne naltesi, e-
paaneshme edhe mprojtese e gdo reziku, ge t'i vinte
atdheut, u demoralizua dyke kallur politiken, keshtu
ge gindi milun (100,000,000) franga ar ge kish shtry-
dhur dirsën e tij populli i mjere, per kete ushtöri,
shkuan per dhjame geni!!!
Klikat politike, per te shkretuar Shqiperine, ha-
heshin midis tyre per kryesine njera mbi tjatren, kesisoj
qe veperonin cilado pas deshires edhe enteresit te vet
qe te fitonte partizane me shume.
Nje nga veprat më te shënuara e te bukura, t®
kesaj geverie, eshte ligji ge beri per te goditur kun-
dreshtarët. Ky ligi satrapik, dalë nga mendja e të etu-
arvet kundra urejtjes, ka per te mbetur nje turp edhe
vulate e zeze per Sekullin te 20t! Ligji, si per sigu-
rimin te shtetit, thote: kundreshtarët, te rexhimit (ge-
verimit sotme enternohen!
— 191 —
Me te kitilla masa satrapike deshnin t'i vinin
kruzmën Shgiperis® edhe t'e transferonin ne nonje
satrapllek, pa patur te drejte as nonje Shqipetar ge te
guxonte t' u kundreshtoheshe, se me vrap enternoheshe
ose denoheshe. Sotir Peci, anëtar i Köshillés Nalte,
dyke pare qe kejo ruge e shpinte Shqiperine ne varrim
te sigurte, e shtringojti geverine qe te benje zgjedhje
Parlamentare edhe te mare formën legale e Konshta-
tese, se tjatersoj do t'i bënte nje thirje drejt per drejt
kombit. Te shtrënguar vendosne per zgjedhje Parlla-
mentare edhe jo per Mbledhje Kombëtare Themeltare
(Asamble).
Ne te ketille gjendje ndodheshe shteti yne edhe
kush e di ku do arrinte nga geveritaret e dites, te
cilët, te gkujdesur nga ikja e Ahmetit e kishin xve-
shur robën edhe masken te patriotizmes edhe ishin
hedhur tani ne defrime, dyke nisur g® nga Kryemi-
nistri Noli edhe gjer ne Kasëm Qafezezi qe te meso-
nin tromponen, kur si rufeja lajmeronin g® Ahmeti
zuri te shkundnj® kembet. Kejo lajme, e pa pritur edhe
e pabesuare, a prishi getesine bukuroshëvet edhe me
vrap zune te marën masat, per te ju kundreshtuar
Ahmetit qe te ktheheshe ne Shqiperi.
Me kete rast perfituan te mjerët sundimtare ge te
hidhen, si korbet ne kermat, per mbi te mjerën Shqi-
peri e t'e shkretojne, varferojne edhe remojne! Si
cilido ge te ishte, nga te huajt, pandehte ge Shqiperia
ishte ne prag te luftes me levizjen ushteriake gë vepe-
roheshe. Tekdo ge te shkonje edhe udhetonje nuku
shekonje tjater gjesendi perveg se fugira ushteriake
ge mblidheshin ne kufite Shqiptaro-Serbe. Shtrëngime
te mëdha e te repta u vune me gjithe anëte per te
mbledhur ushëtri pa pyetur moshën ose g' faredo, nga
konditat e shendetesise edhe pas regullit te ligjit ush-
triak. Gjithe automobillat, geret, arabate edhe kuajt
Il vune ne sherbim te ushterise, per te transportuar
municionet edhe ushtarët ne kufi. Qytetet zjenin nga
Oficerët të fabrikuar me nje ore e sipere, dyke dhene
Me te kitilla masa satrapike deshnin t'i vinin
kruzmën Shgiperis® edhe t'e transferonin ne nonje
satrapllek, pa patur te drejte as nonje Shqipetar ge te
guxonte t' u kundreshtoheshe, se me vrap enternoheshe
ose denoheshe. Sotir Peci, anëtar i Köshillés Nalte,
dyke pare qe kejo ruge e shpinte Shqiperine ne varrim
te sigurte, e shtringojti geverine qe te benje zgjedhje
Parlamentare edhe te mare formën legale e Konshta-
tese, se tjatersoj do t'i bënte nje thirje drejt per drejt
kombit. Te shtrënguar vendosne per zgjedhje Parlla-
mentare edhe jo per Mbledhje Kombëtare Themeltare
(Asamble).
Ne te ketille gjendje ndodheshe shteti yne edhe
kush e di ku do arrinte nga geveritaret e dites, te
cilët, te gkujdesur nga ikja e Ahmetit e kishin xve-
shur robën edhe masken te patriotizmes edhe ishin
hedhur tani ne defrime, dyke nisur g® nga Kryemi-
nistri Noli edhe gjer ne Kasëm Qafezezi qe te meso-
nin tromponen, kur si rufeja lajmeronin g® Ahmeti
zuri te shkundnj® kembet. Kejo lajme, e pa pritur edhe
e pabesuare, a prishi getesine bukuroshëvet edhe me
vrap zune te marën masat, per te ju kundreshtuar
Ahmetit qe te ktheheshe ne Shqiperi.
Me kete rast perfituan te mjerët sundimtare ge te
hidhen, si korbet ne kermat, per mbi te mjerën Shqi-
peri e t'e shkretojne, varferojne edhe remojne! Si
cilido ge te ishte, nga te huajt, pandehte ge Shqiperia
ishte ne prag te luftes me levizjen ushteriake gë vepe-
roheshe. Tekdo ge te shkonje edhe udhetonje nuku
shekonje tjater gjesendi perveg se fugira ushteriake
ge mblidheshin ne kufite Shqiptaro-Serbe. Shtrëngime
te mëdha e te repta u vune me gjithe anëte per te
mbledhur ushëtri pa pyetur moshën ose g' faredo, nga
konditat e shendetesise edhe pas regullit te ligjit ush-
triak. Gjithe automobillat, geret, arabate edhe kuajt
Il vune ne sherbim te ushterise, per te transportuar
municionet edhe ushtarët ne kufi. Qytetet zjenin nga
Oficerët të fabrikuar me nje ore e sipere, dyke dhene
- 192 —
nje pamje lufte edhe qe te deftenin ca me mire fugin'e
tyre gpalle rethimin ushteriak, ge kesisoj t' u shtinin
tmerin popullin edhe atyreve ge te guxonin te flisnin
edhe kundreshtoheshin !
Po perveg levizjes ushteriake, nga e cila vetem
Perëndia e di g'u veperuan, dolli ne shesh, ku ish
mbyllur, zanati i jeter i Tyrqise, Arxhet edhe Arxhet !
E gjora Shqiperi! Duheshe te duronje ato ge nuku
kish hequr as nga armiget, me te ketilla masa, vetem
e vetem per te i repur lekuren edhe t'e shkretonin.
Larot kaqe prisnin qe te ringjalleshe zanati i arxhevet
(fugi i mbledhur me te holla) ge te vraponin si genat
• kasapanavet, per te mare pjes® ne shpötimin e at-
deut!!! Katillek m'i math se i arxhevet nuku munt
qö te behet. Me perdorimin, te ketij zanati, ge te mos
thomi sherbimi se ishte turp, vepërohen gjithe hajdu-
terite, prandaj jane gati ne g' do ore ge te kesh nevoje
per kryetare te archevet, se mo kite zanat te bukur
rjepet lekura e popullit varfer nga dy ane. Nga njera
ane dyke paguar, pas kalemit edhe haterit, per 50
shpirt 500-1000 edhe nga tjatra ane dyke rjepur e
plackitur popullin getesor!
Me këto masa edhe shtrengime geveria mblodhi
nje faqi prej 15-20000 vetash ne kufite Shqiptaro-Serbe
per te ju kundreshtuar Ahmet Zogut q® te rynte ne
Shipëri. Me nje fjale kombi Shiptar u denua, per
te mbushur egoizmat, inatet vetiake edhe urejtjet te
ca njeresve pa ndjenje atdhesore, te paguanj® miliune
edhe miliune lira Engleze, edhe jo franga, perveg gjak-
derdhjes, midis vellazerise, edhè remujes te Shpiperise!
Këta jane pemët te geverise Noli e cila ne nje
kohe, prej 5 muaj sundimi, mundi t'i sjelle demet me
te medha Shiperise, sa te permblidhen gjithe demet
q' u veperuan nga gjithe Ministrite e shkuara se, nuku
bejne as nje te pesedbjeten! Perve demeve marrezore
ishte edhe reziku i math ne te cilin po e xvarosnin
Shqiperine !
nje pamje lufte edhe qe te deftenin ca me mire fugin'e
tyre gpalle rethimin ushteriak, ge kesisoj t' u shtinin
tmerin popullin edhe atyreve ge te guxonin te flisnin
edhe kundreshtoheshin !
Po perveg levizjes ushteriake, nga e cila vetem
Perëndia e di g'u veperuan, dolli ne shesh, ku ish
mbyllur, zanati i jeter i Tyrqise, Arxhet edhe Arxhet !
E gjora Shqiperi! Duheshe te duronje ato ge nuku
kish hequr as nga armiget, me te ketilla masa, vetem
e vetem per te i repur lekuren edhe t'e shkretonin.
Larot kaqe prisnin qe te ringjalleshe zanati i arxhevet
(fugi i mbledhur me te holla) ge te vraponin si genat
• kasapanavet, per te mare pjes® ne shpötimin e at-
deut!!! Katillek m'i math se i arxhevet nuku munt
qö te behet. Me perdorimin, te ketij zanati, ge te mos
thomi sherbimi se ishte turp, vepërohen gjithe hajdu-
terite, prandaj jane gati ne g' do ore ge te kesh nevoje
per kryetare te archevet, se mo kite zanat te bukur
rjepet lekura e popullit varfer nga dy ane. Nga njera
ane dyke paguar, pas kalemit edhe haterit, per 50
shpirt 500-1000 edhe nga tjatra ane dyke rjepur e
plackitur popullin getesor!
Me këto masa edhe shtrengime geveria mblodhi
nje faqi prej 15-20000 vetash ne kufite Shqiptaro-Serbe
per te ju kundreshtuar Ahmet Zogut q® te rynte ne
Shipëri. Me nje fjale kombi Shiptar u denua, per
te mbushur egoizmat, inatet vetiake edhe urejtjet te
ca njeresve pa ndjenje atdhesore, te paguanj® miliune
edhe miliune lira Engleze, edhe jo franga, perveg gjak-
derdhjes, midis vellazerise, edhè remujes te Shpiperise!
Këta jane pemët te geverise Noli e cila ne nje
kohe, prej 5 muaj sundimi, mundi t'i sjelle demet me
te medha Shiperise, sa te permblidhen gjithe demet
q' u veperuan nga gjithe Ministrite e shkuara se, nuku
bejne as nje te pesedbjeten! Perve demeve marrezore
ishte edhe reziku i math ne te cilin po e xvarosnin
Shqiperine !
KOLONEL AHMET ZOGU
Kumandant i Pergjitheshme i Vepërimit
Kumandant i Pergjitheshme i Vepërimit
— 195 —
KRYE E VIII.
Prokllamimi I Republikes Shipëtare
Ahmet Zogu i hequr me nj'ane, ne Serbi, de-
sheronte te rije i qete e te digjonte lumteri e mbaresi
per atdheun e tij te dashur. Desheronte nga zemra ge
te shekonte vepra themeltare, prej geverise kryengri-
tese, edhe ndjente nj® gezim te math, ne veten e tij,
g® te kgyrte per se largu gabimet edhe fajet ge kishte,
nofta, veperuar, sa kohe qe sundoji ajy vete Shiperine.
Besonte ge largim' i tij, prej Shiperise, do t'i
beheshe nje shkoll' e nalt®, per pritmjen te atdheut,
se me nj'ane do te argaseshe ne politike, kur te she-
konte burrat e rahur e te pjekur qysh dine te suudojne
shtetin, edhe me tjater ane do te munte te piqeshe ca
me mire dyke njojtur cilët ishin shoket edhe bashke-
punonjesit e tij besnike.
Me te vertejt, per Ahmet Zogun, ky largim u bë
nj® shkolle e nalte, se perfitojti kage shume sa valle
do te kish perfituar nonjehere kage fort, me gene q®
pesimet ju bene mesime edhe nga ay Ahmet Zogu i
ri duheshe te dale Ahmet Zogu Plak q te ringjalle
Shiperine, dyke i shtruar themele te forta e te gel-
nikta, edhe te vere ne sere te shtetevet te botes te
gyteteruare !
Ne vënt ge te degjonte nonje lajme te mire edhe
gazmore, nga atdheu, per kundrazi dita me diten laj-
me te zeza degjonte edhe shekonte, keshtu g® i copë-
toheshe zemra edhe i pikelloheshe shpirti prandaj, dyke
psherëtitur, mentohet thelle, vet® vetiu, edhe thote:
Shiperia po shkretonet se gjithash edhe une po ri ne
Beligrad! Mos me durofsh o Zot, bertet, edhe me vral
mori vendimin te fundit: vdekia me mire edhe vetem
e vetêm shpëtimi i atdheut! Q' ate ore shtron planin
te veperimit edhe mbleth shoket e tij besnik®, te ara-
tisur nö Serbi, Itali edhe Gregi, edhe u gfaq planin
KRYE E VIII.
Prokllamimi I Republikes Shipëtare
Ahmet Zogu i hequr me nj'ane, ne Serbi, de-
sheronte te rije i qete e te digjonte lumteri e mbaresi
per atdheun e tij te dashur. Desheronte nga zemra ge
te shekonte vepra themeltare, prej geverise kryengri-
tese, edhe ndjente nj® gezim te math, ne veten e tij,
g® te kgyrte per se largu gabimet edhe fajet ge kishte,
nofta, veperuar, sa kohe qe sundoji ajy vete Shiperine.
Besonte ge largim' i tij, prej Shiperise, do t'i
beheshe nje shkoll' e nalt®, per pritmjen te atdheut,
se me nj'ane do te argaseshe ne politike, kur te she-
konte burrat e rahur e te pjekur qysh dine te suudojne
shtetin, edhe me tjater ane do te munte te piqeshe ca
me mire dyke njojtur cilët ishin shoket edhe bashke-
punonjesit e tij besnike.
Me te vertejt, per Ahmet Zogun, ky largim u bë
nj® shkolle e nalte, se perfitojti kage shume sa valle
do te kish perfituar nonjehere kage fort, me gene q®
pesimet ju bene mesime edhe nga ay Ahmet Zogu i
ri duheshe te dale Ahmet Zogu Plak q te ringjalle
Shiperine, dyke i shtruar themele te forta e te gel-
nikta, edhe te vere ne sere te shtetevet te botes te
gyteteruare !
Ne vënt ge te degjonte nonje lajme te mire edhe
gazmore, nga atdheu, per kundrazi dita me diten laj-
me te zeza degjonte edhe shekonte, keshtu g® i copë-
toheshe zemra edhe i pikelloheshe shpirti prandaj, dyke
psherëtitur, mentohet thelle, vet® vetiu, edhe thote:
Shiperia po shkretonet se gjithash edhe une po ri ne
Beligrad! Mos me durofsh o Zot, bertet, edhe me vral
mori vendimin te fundit: vdekia me mire edhe vetem
e vetêm shpëtimi i atdheut! Q' ate ore shtron planin
te veperimit edhe mbleth shoket e tij besnik®, te ara-
tisur nö Serbi, Itali edhe Gregi, edhe u gfaq planin
- 196 -
edhe vullnetin e tij, te patundur, g® do te niset per
shpetimin te Shiperise.
Shokët e tij politikan®, si Xhafer Ypi, Shefqet
Verlaci, Ilias Vrioni, Koço Rotta e te tjerët, mbetn®
rën qe Zoti t' e mpronje nga g'do rezik edhe dalte fa-
gebardhe. Me vrap Ahmeti mer shoket luftetar®, midis
cilëvet edhe Major Gjilardin, edhe shkon per ne malet
e Shiperise.
Lajmeja q® Ahmet Zogu shkeli ne malesi te Shqi-
perise u perhap si vetetima edhe ne thirje te tij vra-
puan pernjeherjesh jo vetem Matjanët po edhe Mirdi-
tas, Dibrane e Kosovas gati q® te derthnin piken e
fundit te gjakut per Ahmet Zogun edhe per shpetimin
te atdheut. Me gjithe q® Ahmet Zogu e dinte fort mi-
re fugine te madhe, q'i kish vine per balle geveria
ne gjithe anët e kufive, po kejo nuku i bënte nonje
pershtypje as q' e frikesonte prandaj, si mblodhi krye-
taret, si i madhi Skenderbeu shtron planet per goditje
~jehere planet te caktuara Ahmet Zogu u lutet
edh'i köshillon go te perpiqen me sa t' u jete e mun-
dure te largohen nga gjakderdaja, midis vellazerise,
edhe nga g' do dem ge munt t'i ngjiste popullit. U
perndahne ge te gjithe per te mare kumanden e pje-
ses se tij, ye ju ngarkua si cilit do, edhe Kumandanti
i pergjitheshme i veperimit, Ahmet Zogu, mbajti per
vete gryken e Matit, Gur' e Bardhe.
Plani i goditjes u pregatit kesisoj: Ahmet Zogu
me 12.000 shpirt mbajti per gendre Peshkopine dyke
patur me te djathte Shtetin Madhor, nenëkryesi te Ma-
jorit Leon de Gjilardi, t® njojturin luftetar kundra Gre-
kevet, ne Kolonje edhe Devol te Korges 1914. Ceno
Krveziu me 3.000 shpirt mori anën e Lumes, Shko-
diën me 1.400 shpirt, Malo Bushati edhe Salahedin
Bloshmi me 700 shpirt mori gafen e Thanes.
Ve te dhenit te shënimit, prej Kolonelit Ahmet
Zogut, per perparimi nga gjithe anëte ushteria e gii;
edhe vullnetin e tij, te patundur, g® do te niset per
shpetimin te Shiperise.
Shokët e tij politikan®, si Xhafer Ypi, Shefqet
Verlaci, Ilias Vrioni, Koço Rotta e te tjerët, mbetn®
rën qe Zoti t' e mpronje nga g'do rezik edhe dalte fa-
gebardhe. Me vrap Ahmeti mer shoket luftetar®, midis
cilëvet edhe Major Gjilardin, edhe shkon per ne malet
e Shiperise.
Lajmeja q® Ahmet Zogu shkeli ne malesi te Shqi-
perise u perhap si vetetima edhe ne thirje te tij vra-
puan pernjeherjesh jo vetem Matjanët po edhe Mirdi-
tas, Dibrane e Kosovas gati q® te derthnin piken e
fundit te gjakut per Ahmet Zogun edhe per shpetimin
te atdheut. Me gjithe q® Ahmet Zogu e dinte fort mi-
re fugine te madhe, q'i kish vine per balle geveria
ne gjithe anët e kufive, po kejo nuku i bënte nonje
pershtypje as q' e frikesonte prandaj, si mblodhi krye-
taret, si i madhi Skenderbeu shtron planet per goditje
~jehere planet te caktuara Ahmet Zogu u lutet
edh'i köshillon go te perpiqen me sa t' u jete e mun-
dure te largohen nga gjakderdaja, midis vellazerise,
edhe nga g' do dem ge munt t'i ngjiste popullit. U
perndahne ge te gjithe per te mare kumanden e pje-
ses se tij, ye ju ngarkua si cilit do, edhe Kumandanti
i pergjitheshme i veperimit, Ahmet Zogu, mbajti per
vete gryken e Matit, Gur' e Bardhe.
Plani i goditjes u pregatit kesisoj: Ahmet Zogu
me 12.000 shpirt mbajti per gendre Peshkopine dyke
patur me te djathte Shtetin Madhor, nenëkryesi te Ma-
jorit Leon de Gjilardi, t® njojturin luftetar kundra Gre-
kevet, ne Kolonje edhe Devol te Korges 1914. Ceno
Krveziu me 3.000 shpirt mori anën e Lumes, Shko-
diën me 1.400 shpirt, Malo Bushati edhe Salahedin
Bloshmi me 700 shpirt mori gafen e Thanes.
Ve te dhenit te shënimit, prej Kolonelit Ahmet
Zogut, per perparimi nga gjithe anëte ushteria e gii;
- 197 —
the fuqite geveritare u gjetne perpara nje reziku te
math edhe tmeri i math i pushtoji keshtu g® g' do
kundreshtim ishte i kotte Oficerit ikne dyke len®
ushterine pa nonje kumande köshtu ge gjakderdhja
ishte e pakete, nga te dy anëte.
Ceno Kryeziu pati kundreshtimin me te math po
dyke leftuar burrerisht mundi t'i thyenj® edhe t'i ve-
re perpara e t'i gakerdinje andej ketej dyke mos gën-
druar dot gekundi.
Goditjet u ndeze me gjithe anëte, po planin stra-.
tegjik te Ahmet Zogut nuku e kupetonin dot Kuman-
daret te ushterise regullshme, te geverise, prandaj ge-
veria lajmeronte, zyrtarisht, popullin edhe boten e jash-
tme qe kryengritesit i dermojti ushteria edhe po i
ndjek kemba kimbes gier ne kufi Shqiptaro-Serbe. Qe-
veria i kish me te drejte garkoret q® jepte se, pas laj-
meve edhe sigurimit q i jepte Shteti Madhor, besonte
sig besonte edhe vet Shteti Madhor g® fituan luftën
edhe kryengritesit u aratisne.
Ahmet Zogu gezoheshe se vishtronte ge plan' i
tij po plotesoheshe, pas programit ge kish shtruar, me
gene ge gellim' i tij ishte ge kundreshtarët t' i mbante
ne ato vënde, ku te besonin e pandehnin se gjithe fu-
qia e Ahmet Zogut atje gendronte. As fare edhe kurr
nuku e shkonin ner mënt q® Ahmet Zogu mbante nj®
fugi jashte luftes e cila do te rynte ne Tiran® ne te
paren shenje qe do t' u jepte.
Kejo fuqi po rinte e shehte ne gryke te Matit,
ayke pritur urdherin e Kumandantit Math, i cili si
nje strategjik i mbaruar jepte e merte me te gjithe
anëte.
Kur beson ge ardhi koha e duhur urdheron fuqi-
ne te grykes Matit te dale ne qafe te Murisit 6 ore
lark Tiranes! Me mos pandehur kurre ge do te guxon-
te rynte nga kejo anë nuku ishin perkujdesur ge te
linin nonje fuqi te madhe, prej te ushterise, prandaj
ne gfaqjen te kesaj fuqie, te Ahmet Zogut, nje tmer
e njo panik i zapëtoji age geveritaret e politikanet,
the fuqite geveritare u gjetne perpara nje reziku te
math edhe tmeri i math i pushtoji keshtu g® g' do
kundreshtim ishte i kotte Oficerit ikne dyke len®
ushterine pa nonje kumande köshtu ge gjakderdhja
ishte e pakete, nga te dy anëte.
Ceno Kryeziu pati kundreshtimin me te math po
dyke leftuar burrerisht mundi t'i thyenj® edhe t'i ve-
re perpara e t'i gakerdinje andej ketej dyke mos gën-
druar dot gekundi.
Goditjet u ndeze me gjithe anëte, po planin stra-.
tegjik te Ahmet Zogut nuku e kupetonin dot Kuman-
daret te ushterise regullshme, te geverise, prandaj ge-
veria lajmeronte, zyrtarisht, popullin edhe boten e jash-
tme qe kryengritesit i dermojti ushteria edhe po i
ndjek kemba kimbes gier ne kufi Shqiptaro-Serbe. Qe-
veria i kish me te drejte garkoret q® jepte se, pas laj-
meve edhe sigurimit q i jepte Shteti Madhor, besonte
sig besonte edhe vet Shteti Madhor g® fituan luftën
edhe kryengritesit u aratisne.
Ahmet Zogu gezoheshe se vishtronte ge plan' i
tij po plotesoheshe, pas programit ge kish shtruar, me
gene ge gellim' i tij ishte ge kundreshtarët t' i mbante
ne ato vënde, ku te besonin e pandehnin se gjithe fu-
qia e Ahmet Zogut atje gendronte. As fare edhe kurr
nuku e shkonin ner mënt q® Ahmet Zogu mbante nj®
fugi jashte luftes e cila do te rynte ne Tiran® ne te
paren shenje qe do t' u jepte.
Kejo fuqi po rinte e shehte ne gryke te Matit,
ayke pritur urdherin e Kumandantit Math, i cili si
nje strategjik i mbaruar jepte e merte me te gjithe
anëte.
Kur beson ge ardhi koha e duhur urdheron fuqi-
ne te grykes Matit te dale ne qafe te Murisit 6 ore
lark Tiranes! Me mos pandehur kurre ge do te guxon-
te rynte nga kejo anë nuku ishin perkujdesur ge te
linin nonje fuqi te madhe, prej te ushterise, prandaj
ne gfaqjen te kesaj fuqie, te Ahmet Zogut, nje tmer
e njo panik i zapëtoji age geveritaret e politikanet,
- 198 -
ne Tirane, si edhe gjithe ushterine kur mesuan kete
pllan te papandehur edhe te pa pritur kurre te kurres !
Qeveritaret me nxitim te math mblodhe katrafu-
zët edhe shkuan per ne Vlore, ku, nofta, te shtronin
te tjera plane per mprojtjen. Me gjithe friken ge ki-
shin me' vete, nga hieja e Ahmet Zogut, nuku
haruan ge bashke me Argivat te shkundin edhe arkat
te shtetit. Shenjteria e Tij Pishkopi Noli, Kryeministri,
nuku munte qe te ndaheshe nga Tromponi edhe köshtu
e mori me vete, per te haruar brengat edhe hidheri-
met te dités!
Oficeret, njeri pas jatrit, muar trajstat edhe shkuan
edhe ata per ne Vlore ge te keshilloheshin me geverine
edhe te mernin masat e duhura nen urdherin te Mi-
nistrit Math te luftes, Kasëm Qafzezit!... Te pak® Ofi-
cere mbetne ne lufte, midis cilevet Shefqet Korça, po
edhe këta dyke pare ge g' do kundershtim ishte i kotte
muar udhen e Vlores dyke line ushterine te perndare
e pa kumande, ge te aratiseshin ne per male si zogt' e
korbit!
Me gjithe këto ngjarje, te pashembellta, edhe me
katastrofen ge pesuan, bukuroshet @everitare, pa pike
turpi, deshnin edhe nga Vlora te jepnin urdherime e
kumanda ne per Prefekturat me seriozite sikur me te
vertejt ata ishin sundimtare. Edhe, pa tallje, besonin g®
perseri do te ktheheshin ne Tirane dyke varur shpre-
sën me te madhe tek Bajram Curi edhe tek Isuf Elezi,
te cilit perveg Arxhevet q'i dhane me kete rast i pa-
guan edhe arxhet q'i kishin mbetur, pa paguar, qe ne
kohe te Mbretit 1914!
Me këto inderime po mereshin geveritaret, ne
Vlore, kur me 24 Dhjetor fuqia e Ahmet Zogut, pas
njê perpjekje te vogele e pa nonje dem, rezohet edhe
ryn ne Tirane, te cilen e muar nene mprotje dyke
regulluar nje sherbim geverimi te heperheshme.
Me 25 Dhjetor ryn vete Ahmet Zogu, si Kuman-
dant i Pergjitheshme i Operacionit me gradon Kolonel,
edhe u prit me enthuziazme te madhe nga ana e popu-
ne Tirane, si edhe gjithe ushterine kur mesuan kete
pllan te papandehur edhe te pa pritur kurre te kurres !
Qeveritaret me nxitim te math mblodhe katrafu-
zët edhe shkuan per ne Vlore, ku, nofta, te shtronin
te tjera plane per mprojtjen. Me gjithe friken ge ki-
shin me' vete, nga hieja e Ahmet Zogut, nuku
haruan ge bashke me Argivat te shkundin edhe arkat
te shtetit. Shenjteria e Tij Pishkopi Noli, Kryeministri,
nuku munte qe te ndaheshe nga Tromponi edhe köshtu
e mori me vete, per te haruar brengat edhe hidheri-
met te dités!
Oficeret, njeri pas jatrit, muar trajstat edhe shkuan
edhe ata per ne Vlore ge te keshilloheshin me geverine
edhe te mernin masat e duhura nen urdherin te Mi-
nistrit Math te luftes, Kasëm Qafzezit!... Te pak® Ofi-
cere mbetne ne lufte, midis cilevet Shefqet Korça, po
edhe këta dyke pare ge g' do kundershtim ishte i kotte
muar udhen e Vlores dyke line ushterine te perndare
e pa kumande, ge te aratiseshin ne per male si zogt' e
korbit!
Me gjithe këto ngjarje, te pashembellta, edhe me
katastrofen ge pesuan, bukuroshet @everitare, pa pike
turpi, deshnin edhe nga Vlora te jepnin urdherime e
kumanda ne per Prefekturat me seriozite sikur me te
vertejt ata ishin sundimtare. Edhe, pa tallje, besonin g®
perseri do te ktheheshin ne Tirane dyke varur shpre-
sën me te madhe tek Bajram Curi edhe tek Isuf Elezi,
te cilit perveg Arxhevet q'i dhane me kete rast i pa-
guan edhe arxhet q'i kishin mbetur, pa paguar, qe ne
kohe te Mbretit 1914!
Me këto inderime po mereshin geveritaret, ne
Vlore, kur me 24 Dhjetor fuqia e Ahmet Zogut, pas
njê perpjekje te vogele e pa nonje dem, rezohet edhe
ryn ne Tirane, te cilen e muar nene mprotje dyke
regulluar nje sherbim geverimi te heperheshme.
Me 25 Dhjetor ryn vete Ahmet Zogu, si Kuman-
dant i Pergjitheshme i Operacionit me gradon Kolonel,
edhe u prit me enthuziazme te madhe nga ana e popu-
- 199 —
Hit. Lajmeja e rikthimit, ne Shiperi, te Ahmet Zo-
gut u prit me gezim te math nga gjithe populli, i cili
i merzitar nga nje geveri ilegale ishte teper dishperuar,
prandaj rikthimi i Ahmet Zogut e ngushelloti dyke
i mbushur zemren plot shprise per nj® pritmje te lumture.
Qeveria ilegale edhe gateronjese, e cila ka per te
mbeture nje pasqyre per gabimet, fajet, demet edhe
gjakderdhjet per inatet edhe egoizmat vetiake, mblodhi
leckat edhe si shkundi arkat e shtetit shkojti ne Itali
më 26 Dhjetor 1921. Bashke me geverine shkuan edhe
Klikashêt e medhenj, Mustafa Kruja edhe Bahri Omari
me taratet e tyre, per te organizuar partite Radikale
edhe Intelektuale!
Mjerisht me marrezine te ketyreve bukuroshe ishte
thene qo te genjenen edhe t' i giyrmojne nje shumice
e madhe prej njeres politikane, nenpunes edhe per mbi
400 Olcere. Midis ketyreve ishin me te shumët te pa-
tajshme, po te ginjyer e te bindur ne urdherin e te
medhenjvet e nuku bene tjater perveg se te mbushin
detyren, keshtu qe nga frika u hodhe ne Itali, ku du-
heshe te lajne mekatat e bukurosheve. Edhe ne kete
rebesh duheshe ge te ndjente kombi edhe nje hidherim
te math se u trazuan, me dashje ose pa dashje, ca
burra kombetare veterane edhe burra shtetnor®, si Sotir
Peci, Seit Gemali, Luji Gurakuqi, Hil Mosi, Qazim
Kokoshi, Spiro Koleka, Kole Tromara, Jashar Zava-
lani e shume te tjere te rinj, nga te cilët atdheu pri-
ste edhe pret sherbime.
Nga krerët, te cilët u perkujdesne te mbushin
xhepet, per sherbimin te math e te paharuar q'i suall
atdheut, u hodhe ne defrimet edhe te mjeren Shiperi
e haruan, te tjerët mbeten ne per rugat e Italise si
mos me keg!
Te ketille perfundim mori geveria ambiciose edhe
e weitjes nëne Kryesi te Nolit, i cili, per te arrire
gellimin te egoizmes tij trashanike, shkeli me kembe
glithe nderimet q'i kish dhine kombi edhe, per spa-
gim, gkaterojti Shipërine !
Hit. Lajmeja e rikthimit, ne Shiperi, te Ahmet Zo-
gut u prit me gezim te math nga gjithe populli, i cili
i merzitar nga nje geveri ilegale ishte teper dishperuar,
prandaj rikthimi i Ahmet Zogut e ngushelloti dyke
i mbushur zemren plot shprise per nj® pritmje te lumture.
Qeveria ilegale edhe gateronjese, e cila ka per te
mbeture nje pasqyre per gabimet, fajet, demet edhe
gjakderdhjet per inatet edhe egoizmat vetiake, mblodhi
leckat edhe si shkundi arkat e shtetit shkojti ne Itali
më 26 Dhjetor 1921. Bashke me geverine shkuan edhe
Klikashêt e medhenj, Mustafa Kruja edhe Bahri Omari
me taratet e tyre, per te organizuar partite Radikale
edhe Intelektuale!
Mjerisht me marrezine te ketyreve bukuroshe ishte
thene qo te genjenen edhe t' i giyrmojne nje shumice
e madhe prej njeres politikane, nenpunes edhe per mbi
400 Olcere. Midis ketyreve ishin me te shumët te pa-
tajshme, po te ginjyer e te bindur ne urdherin e te
medhenjvet e nuku bene tjater perveg se te mbushin
detyren, keshtu qe nga frika u hodhe ne Itali, ku du-
heshe te lajne mekatat e bukurosheve. Edhe ne kete
rebesh duheshe ge te ndjente kombi edhe nje hidherim
te math se u trazuan, me dashje ose pa dashje, ca
burra kombetare veterane edhe burra shtetnor®, si Sotir
Peci, Seit Gemali, Luji Gurakuqi, Hil Mosi, Qazim
Kokoshi, Spiro Koleka, Kole Tromara, Jashar Zava-
lani e shume te tjere te rinj, nga te cilët atdheu pri-
ste edhe pret sherbime.
Nga krerët, te cilët u perkujdesne te mbushin
xhepet, per sherbimin te math e te paharuar q'i suall
atdheut, u hodhe ne defrimet edhe te mjeren Shiperi
e haruan, te tjerët mbeten ne per rugat e Italise si
mos me keg!
Te ketille perfundim mori geveria ambiciose edhe
e weitjes nëne Kryesi te Nolit, i cili, per te arrire
gellimin te egoizmes tij trashanike, shkeli me kembe
glithe nderimet q'i kish dhine kombi edhe, per spa-
gim, gkaterojti Shipërine !
- 200 —
Ahmet Zogu me te mare fuqine ne dore, si Ku-
mandant i pergjitheshme i Operacionit, i bën nj®
thirje popullit dyke e keshilluar ne getesi edhe te sho-
he punën e vet si cilido, keshtu edhe Prefekturavet
u drejtoj garketore dyke u hegur verejtjen ge te shë-
kojne punën edhe te mbushin detyren, plotërisht, se
jane pergjigjes per g'do faj ose gabim ge te vëpëronet
ne Prefekturat e tyre. Me të vërtejt q'ate orë, ge kur
se u lajmerua rikthimi i Ahmet Zogut, mori pernjer-
jesh ngiyren e pare getesia e vëndit, edhe cilido u
hoth ne punerat e veta.
Shume, nga partizant go simpathizonin edhe ki-
shin bashkepunuar me gererine ilegale, kishin edhe
frike se pandehnin mos ndigeshin per kundreshtare po
as nonje ndjekje e ketille nuku u vepérua, dyke lënë
lirin' e ploté te giykonje si cilido, ne te drejtat e ligjit.
Koloneli tone, Ahmet Zogu, me te u getuar vëndi
krejt, deshe te tregonj® kaloresin' e tit fisnike edhe t®
jape shembell patriotizme, shembell bindje perpara
ligjevet edhe keshtu pas 10 dit sundimi, ushterisht,
si kumandanti i Pergjitheshme i Operacionit, xveshi
robat ushteriake edhe bashke me kllegin e hutën te
tij, pa si nari ne perone per kujtim i dorezoj fugine
ne dore Keshilles nalte, më 4 Janar 1925 ge te rynje
shteti ne udhën legale.
Ja shembëll patriotizme! Ja shembell prej burri
te math edhe shpirt Madhështori !
Ay ge shpetojti e ringjalli Shqiperine edhe kur
munte me kleçin ne dore te sundonte, nuku desh se
nuku ja pranonte shpirti edhe zemra
, atdhesore edhe
madheshtore. keshtu qe si g' do neneshtetas edhe ush-
tar i thjeshte gendrojti gati ne zerin te atdheut, per
te i sherbyer me mish edhe me gjithe shpirt!
Xhafer Ypi, mbetur i vetem anëtar i Keshilles
Nalte, pa ndenjur ne menjtime te thella, i ngarkojti
barrën Ahmet Zogut, te vetemit burre ge kish nevoj®
kombi, per te formuar Kabinetin dyke patur Minister
Myfit Libohovën, Petro Pogën edhe Koço Kottën.
Ahmet Zogu me te mare fuqine ne dore, si Ku-
mandant i pergjitheshme i Operacionit, i bën nj®
thirje popullit dyke e keshilluar ne getesi edhe te sho-
he punën e vet si cilido, keshtu edhe Prefekturavet
u drejtoj garketore dyke u hegur verejtjen ge te shë-
kojne punën edhe te mbushin detyren, plotërisht, se
jane pergjigjes per g'do faj ose gabim ge te vëpëronet
ne Prefekturat e tyre. Me të vërtejt q'ate orë, ge kur
se u lajmerua rikthimi i Ahmet Zogut, mori pernjer-
jesh ngiyren e pare getesia e vëndit, edhe cilido u
hoth ne punerat e veta.
Shume, nga partizant go simpathizonin edhe ki-
shin bashkepunuar me gererine ilegale, kishin edhe
frike se pandehnin mos ndigeshin per kundreshtare po
as nonje ndjekje e ketille nuku u vepérua, dyke lënë
lirin' e ploté te giykonje si cilido, ne te drejtat e ligjit.
Koloneli tone, Ahmet Zogu, me te u getuar vëndi
krejt, deshe te tregonj® kaloresin' e tit fisnike edhe t®
jape shembell patriotizme, shembell bindje perpara
ligjevet edhe keshtu pas 10 dit sundimi, ushterisht,
si kumandanti i Pergjitheshme i Operacionit, xveshi
robat ushteriake edhe bashke me kllegin e hutën te
tij, pa si nari ne perone per kujtim i dorezoj fugine
ne dore Keshilles nalte, më 4 Janar 1925 ge te rynje
shteti ne udhën legale.
Ja shembëll patriotizme! Ja shembell prej burri
te math edhe shpirt Madhështori !
Ay ge shpetojti e ringjalli Shqiperine edhe kur
munte me kleçin ne dore te sundonte, nuku desh se
nuku ja pranonte shpirti edhe zemra
, atdhesore edhe
madheshtore. keshtu qe si g' do neneshtetas edhe ush-
tar i thjeshte gendrojti gati ne zerin te atdheut, per
te i sherbyer me mish edhe me gjithe shpirt!
Xhafer Ypi, mbetur i vetem anëtar i Keshilles
Nalte, pa ndenjur ne menjtime te thella, i ngarkojti
barrën Ahmet Zogut, te vetemit burre ge kish nevoj®
kombi, per te formuar Kabinetin dyke patur Minister
Myfit Libohovën, Petro Pogën edhe Koço Kottën.
- 201 —
Me largimin te Ahmetit, nga Shiperia, kombi
yne perfitoti kaqe shume sa, notta, edhe me therorira
valle do te kish arrire ge te shekonte kage dobira te
medha, nga ky largim, me gene se Shiperia fitoiti
nje xheni, nje burre shteti te math, te mbaruar edhe
doreçelnikte. Po; burri i math edhe doregelniku i
Shiperise, i cili ishte dorezuar prej Zotit Math ge
t' i hedhe themelet e forta e te gelnikta, ishte trimi i
trimavet edhe guximtari i pashembellte Ahmet 'Zogu !
Kohen nuku e shkojti me kot e ne defrime, si
shume te rinj, po ne studime edhe studime te gjerra
e te thella sa kohe ge ndenji ne Beligrad. I prikosur
vertejt natyrisht me xgim, si e me diturine ge kish
mare ne shkollat po keto nuku i mjaftonin pa bere e
nje praktike, dyke u trazuar me burra politikane te
medhenj e te rahur gjithe jeten e tyre me politiken,
keshtu ge mundi te perfitonje shume. Me tjater an®
edhe ne Shiperi pesimet ju bene mesime edhe ishte
mjaft argasur qe te psikollogjiste ne cilen katigori gen-
dronte atdheu i tij, i dashur, edhe gysh duheshe vepe-
ruar qe t'e siguronje mbi nje themel te forte e te gel-
nikte edhe t'e vere ne serën te gjithe kombevet te
gyteteruara.
Prandaj me te mare Kryeministrine me vrap ju
vervit punes edhe, ne nje kohe te shkurter, te munde
te habitnj® boten me veprat e tij shtetnore e te gudi-
gme. Pik se pari i sheroj Shiperise gangrenin dyke
desformuar ushterine, e cila thethinte dirsen e popullit
edhe ne vënt ge t'i sherbente atdheut i solli demet
me te medha, me demoralezimin edhe politiken q®
kish adoptuar. Perves ketyreve per shtetin Shiptar
nuku duhet as pak qe te mbanje nje ushteri te madhe
me kage spenzime, se ishte e ditur ge Shiperia nuku
munt te leftonje dot me as nonje mbreteri fqinj® ose
tjater. Per Shiperine duheshe ge ne krye reforma e
Ahmet Zogut, nj® Xhandarmari e organizuare ne de-
gen e fundit te perparimit edhe nje ushteri te vogel,
vendiak, dyke sherbyer 6 muaj per ushtrim sig u votua.
Me largimin te Ahmetit, nga Shiperia, kombi
yne perfitoti kaqe shume sa, notta, edhe me therorira
valle do te kish arrire ge te shekonte kage dobira te
medha, nga ky largim, me gene se Shiperia fitoiti
nje xheni, nje burre shteti te math, te mbaruar edhe
doreçelnikte. Po; burri i math edhe doregelniku i
Shiperise, i cili ishte dorezuar prej Zotit Math ge
t' i hedhe themelet e forta e te gelnikta, ishte trimi i
trimavet edhe guximtari i pashembellte Ahmet 'Zogu !
Kohen nuku e shkojti me kot e ne defrime, si
shume te rinj, po ne studime edhe studime te gjerra
e te thella sa kohe ge ndenji ne Beligrad. I prikosur
vertejt natyrisht me xgim, si e me diturine ge kish
mare ne shkollat po keto nuku i mjaftonin pa bere e
nje praktike, dyke u trazuar me burra politikane te
medhenj e te rahur gjithe jeten e tyre me politiken,
keshtu ge mundi te perfitonje shume. Me tjater an®
edhe ne Shiperi pesimet ju bene mesime edhe ishte
mjaft argasur qe te psikollogjiste ne cilen katigori gen-
dronte atdheu i tij, i dashur, edhe gysh duheshe vepe-
ruar qe t'e siguronje mbi nje themel te forte e te gel-
nikte edhe t'e vere ne serën te gjithe kombevet te
gyteteruara.
Prandaj me te mare Kryeministrine me vrap ju
vervit punes edhe, ne nje kohe te shkurter, te munde
te habitnj® boten me veprat e tij shtetnore e te gudi-
gme. Pik se pari i sheroj Shiperise gangrenin dyke
desformuar ushterine, e cila thethinte dirsen e popullit
edhe ne vënt ge t'i sherbente atdheut i solli demet
me te medha, me demoralezimin edhe politiken q®
kish adoptuar. Perves ketyreve per shtetin Shiptar
nuku duhet as pak qe te mbanje nje ushteri te madhe
me kage spenzime, se ishte e ditur ge Shiperia nuku
munt te leftonje dot me as nonje mbreteri fqinj® ose
tjater. Per Shiperine duheshe ge ne krye reforma e
Ahmet Zogut, nj® Xhandarmari e organizuare ne de-
gen e fundit te perparimit edhe nje ushteri te vogel,
vendiak, dyke sherbyer 6 muaj per ushtrim sig u votua.
- 202 —
Me 17 Janar u hap Asambleja edhe pa shkuar
kohen me bisedime, te kota, edhe geshtje vetiake u
muar me bazen themeltare te geverimit të shtetit Shqi-
petar. Si biseduan elhe studiuan hollesisht, nga g' do
pikepamje, cili gererim eshte m'i mire edhe m' i pël-
qyer, per Shqiperine, pranuan, votuan edhe proklla-
muan Republike!
Dita 21 Janar 1925 do te mbetet e shente edhe
historike, per kombin Shqipëtar, me gene gö ne këte
dite u prokllamua Republika Shgipetare!
Gezimin e math edhe rendesiren, te kesa] dite
historike, e ndjehu edhe e sfagi gjithe kombi" Shgi-
petar, i cili nga entusiazmi ishte si i dehur me te
mesuar kete lajme gazmore e cila u perhap si vete-
tima me gjithe anëte te Shqiperise edhe ne gjithe bo-
ten. Festimet mbajtne tri dit e net dyke defryer e dy-
ke kenduar. Ne per Kishrat e ne per Xhamite u be-
në Tê Deume (Lutje) per kete dite dyke ju lutur Pe-
rendise ge t' e kete nene mprojtje Republiken Shqipe-
tare ge te perparonje edhe te ronje sa te jete bota.
Kesisoj u festua kejo dite e shenjte edhe historike, e
cila ka per te mbetur trashëgim ne trashegimtarët tẻ
Shqipérise. Zerin te popullit Shqiptar i cili arrinte ne
gell, do t'e degjonj® i Madhi Zot, prandaj bashke me
ate ze ge bugiste bashkonj edhe une lutjet e zerin tim
edhe nga thelbi i zemres e bitas: Rofte! Rofte edhe
Rofte Republika Shqiptare! Amin.
Gjithe bota u lajmerua per prokllamimin tö Re-
publikes Shqipëtare edhe u prit me gezim te math ge
edhe Shqiperia ryri ne serën te shtetevet te gytete-
ruara. Geverite pergezuan me telegrame te nxehta Krye-
ministrin t® Shqiperis®, Ahmet Zogun, dyke gfaqui
deshiren qe kane per te ndihmuar e perkrahur Repub-
liken e re qe te rynj® ne sërën te gyteterimit edhe
perparimit.
Me te u prokllamuar Republika Shqipëtare per-
njerjesh Shqiperia mori nje ngjyre tjater, ne garket
Diplomatik® edhe Kapitaliste. Me vrap u sfagne Kom-
Me 17 Janar u hap Asambleja edhe pa shkuar
kohen me bisedime, te kota, edhe geshtje vetiake u
muar me bazen themeltare te geverimit të shtetit Shqi-
petar. Si biseduan elhe studiuan hollesisht, nga g' do
pikepamje, cili gererim eshte m'i mire edhe m' i pël-
qyer, per Shqiperine, pranuan, votuan edhe proklla-
muan Republike!
Dita 21 Janar 1925 do te mbetet e shente edhe
historike, per kombin Shqipëtar, me gene gö ne këte
dite u prokllamua Republika Shgipetare!
Gezimin e math edhe rendesiren, te kesa] dite
historike, e ndjehu edhe e sfagi gjithe kombi" Shgi-
petar, i cili nga entusiazmi ishte si i dehur me te
mesuar kete lajme gazmore e cila u perhap si vete-
tima me gjithe anëte te Shqiperise edhe ne gjithe bo-
ten. Festimet mbajtne tri dit e net dyke defryer e dy-
ke kenduar. Ne per Kishrat e ne per Xhamite u be-
në Tê Deume (Lutje) per kete dite dyke ju lutur Pe-
rendise ge t' e kete nene mprojtje Republiken Shqipe-
tare ge te perparonje edhe te ronje sa te jete bota.
Kesisoj u festua kejo dite e shenjte edhe historike, e
cila ka per te mbetur trashëgim ne trashegimtarët tẻ
Shqipérise. Zerin te popullit Shqiptar i cili arrinte ne
gell, do t'e degjonj® i Madhi Zot, prandaj bashke me
ate ze ge bugiste bashkonj edhe une lutjet e zerin tim
edhe nga thelbi i zemres e bitas: Rofte! Rofte edhe
Rofte Republika Shqiptare! Amin.
Gjithe bota u lajmerua per prokllamimin tö Re-
publikes Shqipëtare edhe u prit me gezim te math ge
edhe Shqiperia ryri ne serën te shtetevet te gytete-
ruara. Geverite pergezuan me telegrame te nxehta Krye-
ministrin t® Shqiperis®, Ahmet Zogun, dyke gfaqui
deshiren qe kane per te ndihmuar e perkrahur Repub-
liken e re qe te rynj® ne sërën te gyteterimit edhe
perparimit.
Me te u prokllamuar Republika Shqipëtare per-
njerjesh Shqiperia mori nje ngjyre tjater, ne garket
Diplomatik® edhe Kapitaliste. Me vrap u sfagne Kom-
= 203 —
panira te mödha dyke kerkuar Kongesione per vaj gu-
rin, Minerale, Banka edhe te tjera. Severia bashke me
Asamblene pranuan nje Kongesion te vaj gurit edhe
formimin te Bankes kombëtare, e cila ishte m'e ne-
vojshme nga te gjitha. Kesisoj zune te zbulohen bega-
tite te Shiperise edhe nuku mbetet perveg se ne do
re te Qeveritarevet edhe gjithe Shqipetarivet qe te
hapin syte e te punojne me zell ge te shohin edhe t'e
lene prapa tyre nje Shqiperi te lumture, brez pas brezi !
Asambleja, dyke punuar pa reshtur, me kujdes te
math kgyrte edhe si i bisedonte Nyjet te Konshtutes
mö 31 Janar 1925 zgjodhi Ahmet Zogun te Parin
President te Republikes Shiptare, ne mest te enthu-
siazmit e doretrokitjevet gö nuku mernin pushim me
bërtime: Rroft® Presidenti ! Rrofte Ahmet Logu! Rrof-
te pritmja e lumtérisé !
Asambleja me keté zgjedbje mundi te perfageso-
nje, me te vertejt vullnetin edhe deshirën te gjithe kombit
Shqipetar, me göne ge burri i math i Shqiperie, si
cili ka fituar simpathine edhe zemren te tij esht®
Ahmet Zogu. Prandaj me te u perhapur sihariqi gaz-
mor, ne te gjithe anête, populli nuku dinte gysh t®
gfaqte gezimin e tij. Me te gjithe anët® nuku tinge-
lonte ne hapesire perveg se bugim i zerravet ge ber-
titnin: Rrotte! Rrofte edhe Roft® Ahmet Zogu !
Lutje ne per xhamite edhe Kishrat u bene me
ceremoni te madhe dyke ju lutun Zotit Math per
te Parin President te Republikes Shqipetare. Nuku kish
gojët e tjater ne per popullit perveg se te lavderonin Zo-
tin ge u fali Republikën edhe President Ahmet Zogun,
tek i cili kane vene gjithe shpresën te Shqiperise, pran-
daj dita 31 Janar u festua me kage bujo edhe me ka-
ge enthusiazme te madhe.
Kish edhe ka arësye te plote populli qe te enthuzi-
azmohet per te satrenjtin, te gkölgyerin, doregelnikun
edhe burrin te math te Shqiperise, me gën® se Ahmet
Zogu permhleth gjithe virtutet ge te gendrojn® mbi
Fronin Presidencial, per mbi te cilin meritat e tij, ve
panira te mödha dyke kerkuar Kongesione per vaj gu-
rin, Minerale, Banka edhe te tjera. Severia bashke me
Asamblene pranuan nje Kongesion te vaj gurit edhe
formimin te Bankes kombëtare, e cila ishte m'e ne-
vojshme nga te gjitha. Kesisoj zune te zbulohen bega-
tite te Shiperise edhe nuku mbetet perveg se ne do
re te Qeveritarevet edhe gjithe Shqipetarivet qe te
hapin syte e te punojne me zell ge te shohin edhe t'e
lene prapa tyre nje Shqiperi te lumture, brez pas brezi !
Asambleja, dyke punuar pa reshtur, me kujdes te
math kgyrte edhe si i bisedonte Nyjet te Konshtutes
mö 31 Janar 1925 zgjodhi Ahmet Zogun te Parin
President te Republikes Shiptare, ne mest te enthu-
siazmit e doretrokitjevet gö nuku mernin pushim me
bërtime: Rroft® Presidenti ! Rrofte Ahmet Logu! Rrof-
te pritmja e lumtérisé !
Asambleja me keté zgjedbje mundi te perfageso-
nje, me te vertejt vullnetin edhe deshirën te gjithe kombit
Shqipetar, me göne ge burri i math i Shqiperie, si
cili ka fituar simpathine edhe zemren te tij esht®
Ahmet Zogu. Prandaj me te u perhapur sihariqi gaz-
mor, ne te gjithe anête, populli nuku dinte gysh t®
gfaqte gezimin e tij. Me te gjithe anët® nuku tinge-
lonte ne hapesire perveg se bugim i zerravet ge ber-
titnin: Rrotte! Rrofte edhe Roft® Ahmet Zogu !
Lutje ne per xhamite edhe Kishrat u bene me
ceremoni te madhe dyke ju lutun Zotit Math per
te Parin President te Republikes Shqipetare. Nuku kish
gojët e tjater ne per popullit perveg se te lavderonin Zo-
tin ge u fali Republikën edhe President Ahmet Zogun,
tek i cili kane vene gjithe shpresën te Shqiperise, pran-
daj dita 31 Janar u festua me kage bujo edhe me ka-
ge enthusiazme te madhe.
Kish edhe ka arësye te plote populli qe te enthuzi-
azmohet per te satrenjtin, te gkölgyerin, doregelnikun
edhe burrin te math te Shqiperise, me gën® se Ahmet
Zogu permhleth gjithe virtutet ge te gendrojn® mbi
Fronin Presidencial, per mbi te cilin meritat e tij, ve
- 204 -
fituara me therorité qe shtrojti mbi alltarin te atdheut,
edhe vullneti i kombit e hipne atje Nalt per te udhe-
heque frenat te Republikes Shqiptare.
S'ka dyshim ge tek Ahmet Logu, Presidenti i
Republikes, do te gjejme Ahmet Zogun ge kur se u
hoth ne lufien kombetare, Ahmetin ge mori ane ne
Kuvent te Lushnjës, Minister, shpëtimtar, Kryeminister,
Kolonel, Burrin te math edhe ringjallesin te Shgiperis®!
Bashkonj edhe une lutjet edhe zerin tim edhe
nga thelbi i zemres bertas: Rrofte Republika Shqiptare !
Rrofte shpresa, burri i math edhe doregelniku Ahmet
Zogu, i Pari President i Republikes Shqipetare! Rro-
ftë! Rrofté edhe Zoti i Math e mprofté edh' e ndimoft®
per lumtérine te Shqiperise/Amin.
FUNT
fituara me therorité qe shtrojti mbi alltarin te atdheut,
edhe vullneti i kombit e hipne atje Nalt per te udhe-
heque frenat te Republikes Shqiptare.
S'ka dyshim ge tek Ahmet Logu, Presidenti i
Republikes, do te gjejme Ahmet Zogun ge kur se u
hoth ne lufien kombetare, Ahmetin ge mori ane ne
Kuvent te Lushnjës, Minister, shpëtimtar, Kryeminister,
Kolonel, Burrin te math edhe ringjallesin te Shgiperis®!
Bashkonj edhe une lutjet edhe zerin tim edhe
nga thelbi i zemres bertas: Rrofte Republika Shqiptare !
Rrofte shpresa, burri i math edhe doregelniku Ahmet
Zogu, i Pari President i Republikes Shqipetare! Rro-
ftë! Rrofté edhe Zoti i Math e mprofté edh' e ndimoft®
per lumtérine te Shqiperise/Amin.
FUNT
