Faik KonicaPër shkak të sistemit politik-shoqëror individualist në Shqipëri në të kaluarën dhe të zakoneve të forta të një jetë të ngulur për gratë, të veçuara në krahina të pavarura, kostumet e grave kanë një larmi të madhe formash. Pa dyshim, më i vjetri është kostumi që mbahet në Malësinë e Shqipërisë së Veriut, që përbëhet nga një jelek i ngushtë dhe një fund si kambanë me zbukurime interesante. Gërmimet kanë nxjerrë në dritë statueta të lashta ilire të grave që mbanin veshje të po asaj trajtë dhe po me ato zbukurime, gjë që është një provë bindëse si e lashtësisë së veshjeve që mbajnë ende sot gratë e Malësisë, ashtu edhe e mosndryshimit konservues të zakoneve. [1]
Ndër kostumet e ndryshme që mbajnë gratë shqiptare, është një që përbëhet nga shallvare të gjera, që janë huazuar prej turqve si trajtë dhe si emër; ato gjendeshin vetëm në qytetet që i janë nënshtruar ndikimit turk dhe, diçka që ia vlen të shënohet, pikërisht këtë veshje të huazuar, duke u nisur nga një instinkt i mbrapshtë për gjërat jo origjinale, gazetarët e huaj që vizitojnë vendin me ngut, shpesh e kanë përshkruar si veshjen “kombëtare” të grave.
Nga ana tjetër, ndoshta sepse burrat nga çdo cep i Shqipërisë shpesh takohen për punë tregtie, për kuvende ose për luftë, veshja e tyre prej kohësh që s’mbahen mend ka marrë trajtë të njëjtë: fustanella e bardhë e famshme. Në një krahinë të ngushtë, që është në kufi me viset e banuara nga sllavët, ka një veshje të dytë për burrat; një xhaketë e zezë dhe tirq të bardhë me gajtana të zinj. Megjithatë, ky nuk ka qenë asnjëherë më tepër sesa një kostum krahinor, ndërsa fustani (i njohur jashtë me trajtën e italianizuar fustanella) është mbajtur gjithmonë nga një cep i vendit në tjetrin. Është gabim të mendohet se fustanella është veshje vetëm e Shqipërisë së jugut. Karakteri i saj i përgjithshëm kombëtar ma ka tërhequr me forcë vëmendjen një herë, kur më 1913 u këshillova disa krerëve të familjeve të para të Shkodrës që do të ishte mirë të bënin një pritje për nder të kolonelit Aubrey Herbert, anëtar parlamenti, një mik besnik i Shqipërisë, që kishte ardhur për vizitë. Në orën e caktuar kolonel Herberti dhe unë vajtëm te një shtëpi ku po na prisnin dhe, për kënaqësinë time, gjetëm një grup të madh shqiptarësh të Veriut, të veshur të gjithë me fustanella të bardha si bora. Dhe unë e kam mbajtur këtë veshje vetë disa herë, ndonëse atë ditë vajta me rrobat e zakonshme.
Më kujtohet një incident i vogël në ambasadën austro-hungareze në Londër. Ishte vjeshta e vitit 1913 dhe ambasadori, konti Mensdorf, jepte një ballo dhe një darkë për të mirën e Kryqit të Kuq në Evropën Juglindore dhe në Turqi. Disa miq më kishin këshilluar që unë të veja me veshjen e plotë shqiptare dhe unë ashtu bëra. Ndërkaq, njëri nga miqtë, ambasadori grek në Londër, një burrë simpatik, stërnip i fshatarëve të ndërshem nga Bavaria që kishte emigruar në Greqi, tha se unë kisha veshur një kostum “grek”. Megjithatë një anglez e kundërshtoi me mirësjellje, por prerazi dhe i përmendi faktin e mirënjohur se grekët e kanë huazuar veshjen e tyre “kombëtare” nga shqiptarët.
Vërshimet e shqiptarëve në Greqi në shekullin e katërmbëdhjetë u dhanë grekëve të kohës së re shfaqjen e parë të fustanellave të bardha në shkallë të gjerë. Por atëherë nuk kishte gjë më të palezetshme për grekët, sesa të imitonin mënyrat e vërshuesve të rreckosur, sundimin e të cilëve në Atikë e përshkruan me ngjyra aq të zeza autori bizantin Kalkondilas. Shumë më vonë, nga fundi i shekullit të tetëmbëdhjetë dhe fillimi i shekullit të nëntëmbëdhjetë, greku praktik e pa se ishte në të mirën e vet që ta pranonte veshjen shqiptare, në disa rrethana dhe për disa arsye, që i kanë paraqitur disa autorë.
“Veshja shqiptare”, shënon koloneli Leake në ditarin e udhëtimeve të tij nëpër More, më datën 28 mars 1805, “po bëhet përditë e më e zakonshme, si në More edhe në Pjesën tjetër të Greqisë. Në këtë të fundit, për shkak të rritjes së madhe të fuqisë shqiptare; në More ndoshta si pasojë e lulëzimit të Hidrës, që është një koloni shqiptare, dhe të ngulimeve të fshatarëve shqiptarë, që janë vendosur në disa pjesë të Moresë, në veçanti në Argolis, si edhe në krahinat fqinje të Atikës e të Beotisë. Kjo veshje ishte më e lehtë dhe më e volitshme se ajo turke ose greke.” [2]
Admirali Jurien de la Gravière shkruan:
“Shqiptarët përbëjnë një racë të veçantë në Evropë. Gjatë shekullit të fundit (18)… këta ushtarë malësorë… e kanë rritur mjaft fuqinë dhe vlerën e tyre… Gjithë pashallarët janë kujdesur ta rrethojnë veten me një rojë të përbërë nga mercenarë aq trima. Veshja shqiptare u bë e modës dhe osmanët me fodullë e mbanin me krenari fustanellën e bardhë të shqiptarëve të Jugut. Vetë grekët, kur djali i dytë i Aliut, Veli pasha, qeveriste Morenë, e morën këtë veshje si simbol të trimërisë dhe e bënë uniformën elegante të palikarëve.” [3]
Historiani anglez Finlej e thotë edhe më shkoqur:
Madje edhe turqit, që gjithmonë kanë ndikuar për shijet dhe zakonet ushtarake, u bënë imitues të shqiptarëve. Në fillim të këtij shekulli grekët nga dita në ditë nisën të kenë më pak frikë prej turqve e më shumë prej shqiptarëve. Historia e revolucionit grek do të ishte shpesh e errët në rast se nuk vlerësohet plotësisht rëndësia e elementit shqiptar, që kishte përmbytur shoqërinë ushtarake në Perandorinë Osmane. Një shenjë të vockël, por që bie në sy, të pozitës së lartë që fituan shqiptarët, na e tregon pranimi i përgjithshëm i veshjes së tyre. Ndonëse turqit osmanë gjithmonë kanë pasur një ndjenjë të fortë antipatie kundrejt shqiptarëve myslimanë, nga fundi i shekullit të kaluar ata filluan t’i paguanin jashtë vullnetit një peng nderimi famës luftarake të mercenarëve shqiptarë. Atëherë u bëhej gjë jo e pazakonshme në Greqi e në Maqedoni që të shihje fëmijët e osmanllinjve më krenarë të veshur me fustanella ose me fundin e bardhë të toskëve (shqiptarët e Jugut). Më pas, kur Veli pasha, djali i dytë i Aliut të Janinës, ishte qeveritar i Moresë (1807-1812), madje edhe të rinjtë grekë me pozita guxuan që ta pranonin këtë veshje, veçanërisht kur bënin rrugëtime, meqë ajo u jepte mundësinë që të mbanin armë." [4]
Por imitimet shpesh janë si dardha që e ka bishtin prapa: nëse nuk bëhen me mend, ato kthehen në shformime qesharake. Në shformimin grek të veshjes shqiptare ka një element të palaçove, që i bën shumë shqiptarë të qeshin, ndonëse të tjerët janë të pakënaqur e të zemëruar. “Nëse grekët kanë nevojë ta përvetësojnë veshjen tonë kombëtare, - më ka thënë një herë një shqiptar, - përse nuk mësojnë si ta mbajnë si duhet?” Por unë i mbrojta grekët, duke argumentuar se karikaturat janë një formë e ligjshme e artit. Mund të jetë me interes këtu të vëmë në dukje dallimet kryesore ndërmjet veshjes së mirëfilltë shqiptare dhe karikaturës greke për të.
E para, xhaketa. Në veshjen shqiptare ajo ka një të çarë të lirë te mëngët, për të lënë të kalojë krahu, ndërsa mëngët, të qepura vetëm në pjesën e sipërme të supeve, hidhen prapa. Ato edhe mund të përdoren, po përgjithësisht nuk u futen krahët. Ndërsa grekët gjithmonë i fusin duart dhe nuk e kanë vënë re se nuk e kanë kuptuar këtë tipar që, nga koha e mbretërimit të mbretëreshës Elizabeta, ka tërhequr vëmendjen e një poeti të madh anglez. Në veprën e tij “Faerie Queene” (“Mbretëresha e Vendit të Magjepsur”) Edmund Spenseri flet për mëngët që u vareshin si të shqiptarëve.
Këpucët janë tre llojesh: kundrat, që janë këpucë të zeza me një zinxhir të gjerë argjendi, e mbahen për raste ceremonish; shollat ose sandalet me rripa lëkure që lidhen rreth këmbës pak gishta mbi nyjet; së fundi, opingat, këpucë prej lëkure të butë, me maja të kthyera, që kur janë për fëmijët, mbulohen me një xhufkë leshi të kuq ose të zi. Grekët kanë marrë vetëm opingat, por në stilin e fëmijëve dhe i kanë rritur disa herë përmasat e xhufkës.
Tashti të kthehemi te fustanella. Në veshjen origjinale shqiptare fustani ka një numër të vogël palash, zakonisht deri në gjashtëdhjetë, veç kësaj ai bëhet me pëlhurë liri të rëndë, të endur në shtëpi dhe (siç e ka vënë re me të drejtë Çajld Haroldi: “Shqiptari i egër i mbuluar deri në gju”), gjithmonë është mjaft i gjatë, sa mbulon tërësisht kofshët dhe lë të pambuluara vetëm pulpat. Burrat më të vjetër e mbajnë fundin tetë deri dhjetë centimetra nën gju. Përshtypja e përgjithshme që krijon fustanella shqiptare, është, sipas fjalëve të Likut e të autorëve të tjerë, ajo e cohave të lashtësisë. "Të gjithë këta njerëz, - shkruan Liku duke përshkruar një skenë, - janë të veshur sipas modës shqiptare, me një xhaketë ose pallto të mbuluar me gajtane ari dhe me një këmishë që lëshohet teposhtë me pala mbi tirqit, duke i shembëllyer cohës së shtatoreve romake. [5]
Tirqit për të cilat flet Liku, mbulojnë pjesën e poshtme të kofshëve; ata janë të ngushtë e puthiten si çorapet, bëhen me lesh pa rrudha të endur në shtëpi ose me ngjyrë thjesht të bardhë ose të kuqe, të qepur me gajtanë të artë ose të argjendë. Liku këtu fustanin ose fundin e quan “këmishë”, duke mos e ditur se fustani nis në brez dhe nuk lidhet me këmishën. Por le të kthehemi te karikatura greke. Grekët i kanë shtuar palat e fustanit nga gjashtëdhjetë në rreth dyqind ose më shumë; në fillim ata kanë ruajtur gjatësinë e rregullt të fustanit, por meqë nuk ishin të zotët ta mbanin në vend rreth këmbëve, nisën ta shkurtonin gjithnjë e më shumë, derisa sot ka arritur një shkurtësi të pahijshme dhe ata përdorin një pëlhurë të lehtë pambuku. Në fakt ata e kanë rrëgjuar fustanin në një fund të lirë baleti e në tërësi ai të jep përshtypjen e diçkaje të neveritshme që nuk u shkon burrave.
Njerëzit që e kanë parë oborrin shqiptar të Ali Pashë Tepelenës dhe që më vonë kanë qenë në oborrin grek të mbretit Oto, kanë bërë krahasime. Ja ku është një jehonë e tyre te Finlej:
“Ka qenë fama e shqiptarëve që i ka detyruar grekët e sotëm të pranonin fustanellën shqiptare si kostumin e tyre kombëtar. Është pasojë e këtij admirimi për shqiptarësinë, që oborri i mbretit Oto merr pamjen e vet melodramatike dhe shkëlqen me një imitim të shtirë e verbues të veshjes së ndritur e të pasur, që ka tërhequr vëmendjen e Çajld Haroldit në galeritë e pallatit të Tepelenës, por fustanella prej basmeje u varet rreth këmbëve grekëve si fund grash Prej letre, ndërsa fustanella e bardhë e toskëve, e përbërë nga cohë e fortë e endur në vegjën vendëse, bie me pala të hijshme si cohët e lashtësisë.” [6]
“Shqiptari, - thotë Hjuzi, - me qeleshen e vogël mbi kokë, me gunën e leshtë të hedhur mbi sup shkujdesur, me mëngoren e qëndisur, me këmishën ose fustanin e bardhë dhe me opingat e kuqe të zbukuruara me argjend… e shfaq me shpërfillje botën tjetër dhe gjatë ecjes merr atë pamje karakteristike fodulleku, që në një shkallë më të vogël e vëmë re edhe ndërmjet malësorëve tanë të Kaledonisë.” [7]
Në kohën e fëmijërisë sime mund të sodisje një pamje të bukur me grupet e burrave që çdo ditë krekoseshin me veshjen kombëtare, me jataganin e stolisur mënjanë e në brez me dy kobure me doreza të gjata argjendi të punuar. Por ato ditë kanë kaluar. Më tepër sesa për arsye të shpenzimeve, meqë kostumi kombëtar është i shtrenjtë dhe Shqipëria është një vend i varfëruar, shkaku që nuk kanë më qejf ta mbajnë një veshje të rënë nga vlera (sipas mendimit të popullit) është se atë e kanë pranuar në Greqi dhe kjo gjithnjë e më shumë e ka nxjerrë nga përdorimi në kostumin kombëtar. Për më tepër, ka një kundërshti nga studentët gjysmakë të universiteteve të ndryshme, si dhe nga dembelët injorantë e të rreckosur, që kanë qenë më parë në shërbim të Turqisë: këta njerëz besojnë se fustani është diçka barbare dhe duhet të dënohet mbajtja e tij. Njëherë i tregova një grupi njerëzish të tillë fotografinë e një reviste me Gjergjin V, mbretin e Anglisë, me veshjen e Malësive të Skocisë. Ata duket se u çuditën dhe dikush hodhi mendimin se kjo ishte një fabrikim me mjeshtëri dhe jo fotografi nga natyra. Megjithatë, shumë shqiptarë ende e mbajnë veshjen kombëtare dhe e vënë në raste të rralla. Kur Komisioni Ndërkombëtar për caktimin e kufirit greko-shqiptar vizitoi Gjirokastrën më 1913, disa qindra veta me veshjen e plotë kombëtare erdhën përpara shtëpisë ku Komisioni kishte zënë vend dhe u thanë përfaqësuesve të Fuqive se popullsia ishte shqiptare dhe se nuk dëshironte ta ndërronte kombësinë. Siç më tha një anëtar i Komisionit disa muaj me vonë, ishte një pamje e shkëlqyer dhe përshtypjelënëse.
Portreti i bukur i Lord Bajronit me veshjen shqiptare në Galerinë Kombëtare të Portretit në Londër për fat të keq nuk është i plotë, por jep një ide të mirë për pjesën e sipërme të kostumit. Si pamje të plotë të veshjes shqiptare, ndër shumë raste që ka, mua më pëlqen një paraqitje me ngjyra në librin e Hobhauzit “Udhëtim përmes Shqipërisë” dhe një gravurë e artistit britanik S. R. Kokrel me titull “Palikarët shqiptar ndjekin armikun”, që është në fund të librit të T. S. Hjuzit “Udhëtime”. Por shumë më të plota me të dhëna janë dy vizatime nga natyra në vëllimin e parë të Elize Rekly (Elisée Reclus) “Gjeografia universale e re” (1875-1893). Pa dyshim, vjen nga dëshira e artistëve për të treguar të gjitha imtësitë e veshjes, që portreti i Bajronit, si edhe shumë gravura tregojnë modelin me mëngët të mbajtura, në vend që t’i paraqesin të varura pas.
Për një studim arkeologjik të fustanit apo fustanellës shqiptare, është me interes teoria e studiuesit Baron Nopça. Ai mendon se fustani ka origjinë të mirëfilltë ilire dhe se përmes elementit ilir në Itali ai mund të ketë qenë modeli origjinal i veshjes ushtarake romake. Nopça ka edhe disa vëzhgime për ngjashmërinë e fustanit shqiptar me fundin e keltëve. [8]
Është për t’u menduar nëse ngjashmëria ndërmjet dy rasteve vjen nga rastësia. A nuk ka mundësi që legjionet romake në Britani ta kenë futur këtë modë midis keltëve? Kështu do të mënjanohej hipoteza për një përputhje të rastit. Veç kësaj, procesi i imitimit ose i ndikimit mund të ketë ndodhur edhe anasjelltas. Ilirët kanë qenë në kontakt me keltët në Alpet dhe në Italinë e Veriut, Pirroja i kishte keltët në ushtrinë e vet; shumë ngulime kelte kanë qenë në ato vise që sot i quajmë Shqipëria. Nuk është e paarsyeshme të mendojmë se do të ketë pasur disa ndikime reciproke që kanë vepruar, të paktën për gjëra të tilla të jashtme si moda dhe veshjet, dhe se ilirët ose e kanë huazuar fustanellën nga keltët, ose ua kanë dhënë hua.
Franz Baron Nopcza, Albanien: Bauten, Trachten and Gerate, etc. Berlin, 1925, f. 217, me nje bibliografi të pasur për kete teme. ↩︎
W. M. Leake, Travels in the Morea, Londër, 1830, vëll. I, f. 209 ↩︎
Jurico de la Gravière, La siation du Levant, Paris, 1876, vëll. 1, f. 71. ↩︎
G. Finlay, A History of Greece, bot. H.F. Tozer, Oksford, 1877, vëll. VI, f. 39. ↩︎
W. M. Leake, Travels etc. vëll. I, f. 39. ↩︎
Finlay, vep.e cituar, vëll. VI, f. 39-40. ↩︎
T. S. Hughes, Travels in Greece and Albania, bot. 2, Londer, 1830, vëll. Il, f. 107. ↩︎
Nopcza, vep.e cituar, f. 181. ↩︎