Faik KonicaÇdo ditë i sillte dr. Gjëlpërës pëlqime dhe zbavitje të reja: Njerëzit, mënyrat e tyre, zakonet dhe mendimet, trazyre e çuditshme e jetës së shpellave dhe e kohës së mesme, me ca gjurmë gjysmë të shuara të mbetura nga vjetërsia klasike, dhe me një spërkatje të rrallë të qytetërisë së sotme, - të gjitha këto e tërhiqnin mendjen e sovranit tonë dhe e interesonin pa masë. I pëlqente veçan pazari, kur fshatarët nga fusha e Tiranës dhe nga malet më të largme, burra dhe gra, djem dhe vajza, vinin për të shitur plaçkat e tyre, vezë, pula, pemërina, pëlhura prej mëndafshi dhe prej pambuku, të punuara në vegla shtëpiake, dhe stofa të bardha aq të shëndosha, sa dhe të bukura. Veshja e Tiranës dhe e rretheve ka një hije të veçantë, jo vetëm se xhurdia dhe brekushet dhe opingat kanë një formë origjinale, po dhe se ngjyra e tyre, e bardhë dhe e zezë, është një bashkim plot me shije artistike. Kur njeriu që i mban është i pashëm nga fytyra dhe i ka të pashme rrobat, atëherë duket tërë bukuria e kësaj veshjeje kombëtare. - Nga forma, veshja e Tiranës dhe e rretheve sjell menjëherë në kujtesë hijen e hollandezëve, aq të dashur, si p.sh. tek ngjyra. Njeriu me letra i vjen ndërmend shkrimtarit anglez Oscar Wilde, i cili thotë e zeza dhe e bardha - black and white - është një bashkim ngjyrash. Veshja e grave nuk është aq uniforme sa për t’u vënë re, as aq e caktuar; forma ndryshon sipas fshatit; nuk është anë e mbanë një, si veshja e burrave. Dr. Gjëlpëra vuri re një ditë dy vajza të bukura nga fshati Shën-Mëri, nja 18 vjeç, mesatare, leshverdha, sybardha, të shkathëta në të ecur, dhe me një dritë kuptimi dhe hollësie në fytyrë të tyre të zbuluar, dy piktura të gjalla, fare të ndryshme nga hijet e verdha dhe të lodhura të qytetit, piktura shpresëdhënëse për të pritmen e racës.
Ashtu shkuan ditët e para në Tiranë. Dhe duke hyrë në marrëdhënie me popullin, dr. Gjëlpëra nisi të kuptonte më mirë frymën e vendit. Zemëra e tij nuk u ftoh nga mungesat dhe vogëlitë që zbulonte në karakterin e këtij populli; po ca më tepër i rritej dëshira që të merrej me stërvitjen e tij, se shpirtrat e forta ndizen nga pengimet që gjejnë përpara. Tani mbetej një gjë: të blerët e një vendi për të goditur një shtëpi. Herë vetë, herë i përcjellur prej një agjenti të Kamorrës shëtiste përditë udhët e Tiranës të vijosura me një pe uji që zbret nga malet, ose dilte në rrethet e gjelbra dhe të lulëzuara të qytetit. Dy copëra i kishin pëlqyer. Një tokë në udhën e Durrësit, dhe një tjetër jashtë Tiranës, në një bregore nga ana e Shkallës së Tujanit. Të parin nga këto dhëra e zotonte njëfarë Muhidin aga, të dytin një tregëtar, i cili i përgjigjej emrit Zylfikar. Dr. Gjëlpëra mori një pjekje me këta njerëz të mirë, dhe shkoi bashkë me Ibn-el-Kelbin t’i vizitojë. Qëlluan më parë në shtëpi të Muhidinit. E gjetën again këmbëkryq mbi një qilim elegant të Persisë, duke pirë një çibuk nja tri pëllëmbë të gjatë. Që një njeri me mjekër kripë-piper dhe me sy të vegjël, të zez dhe si të ndezur; veshja e tij ish një trazim petkash kombëtare dhe fetare: brekushe dhe xhybe, opinga dhe njëfarë çallme, dhe në mes një brez prej mendafshi disangjyrash. Dukja e Muhidin Agait ish një ashketiu të dalldisur në mejtime të botës tjetër. U ngrit me një oborrësi të ftohtë që të presë mysafirët, të cilët u ulën në një minder kundrejt tij. Fjalët e Muhidin agait qenë të pakta dhe me vend: Dinte qëllimin e vizitës, ish gati ta shesë tokën për një çmim të arsyeshëm, kish shpresë se të dy palët do të mbeteshin të kënaqura. La çibukun mënjanë, mori tespihun dhe nisi ta heqë duke u mejtuar.
“Doktor bej, - tha më në fund, - kam gruan pak zaife. Kini mirësinë t’i jipni ndonjë ilaç?”
“Dalë të shohim se ç’ka më parë. Mund që s’ka nevojë për ilaçe”, - u përgjigj doktori. “Gjylua! - thirri Muhidin agai, - dil aty prapa derës.”
“Peqe, këtu jam, aga!” - u përgjegj një zë i hollë gruaje. “Tani ç’thoni, doktor bej?” - pyeti Agai. “Po unë s’e pashë të sëmurën”, - tha dr. Gjëlpëra. “Po s’mund ta shifni, doktor bej, se na e ndalon dini që të nxjerrim gratë.”
“Kini të drejtë, po unë s’jam shenjtor evlija, më duket se i thoni, që të kuptoj sëmundjen pa shikuar njeriun e sëmurë.”
“Po ja t’ju them unë se ç’ka: Kollitet.”
“Dhe natën djersin?” - pyeti doktori. Këtë radhë u përgjigj Gjylnarja prapa derës: “Evet, doktor bej.”
“Dhe ka ethe?”
“Evet, doktor bej”, - vazhdoi Gjylnarja. “Dhe pështyn gjak?”
“Evet, doktor bej.”
Dr. Gjëlpëra, pas këtyre pyetjeve, qëndroi dhe u mejtua pak. “Muhidin Aga, - tha më në fund, - më duket se e dini sëmundjen që ka zonja. S’është nevoja t’ju kallëzoj emrin e sëmundjes, se shumica e njerëzve tremben më kot nga emrat. Arrin t’ju them se është një sëmundje e rëndë, po jo dhe për dëshpërim se njeriu ka në trup të tij një fuqi…”
“Asht fuqia e Allahut”, - tha Muhidin agai, duke i prerë fjalën,
“Maj-haj, fuqia e Allahut”, - shtoi Ibn-el- Kelbi.
“Njeriu, - vazhdoi dr. Gjëlpëra - ka në trup të tij një fuqi, të falur nga Allahu, e cila fuqi mund shumë herë të mundë e të zhdukë sëmundje edhe më të liga se sëmundja me të cilën kemi të bëjmë këtu. Po me një shart: t’i japin trupit rastin që ta përdorë fuqinë e tij…”
“Të falur prej Allahut, doktor bej”, - bëri përsëri Muhidin agai.
“S’thom jo, - u përgjegj doktori, - të falur prej Allahut, se juve që i thoni me aq siguri, do të jeni ndodhur kur Allahu ia bëri atë dhuratë njeriut. Po le të mos harrojmë edhe një gjë. Muhidin agai, Allahu ia ka bërë njeriut edhe një tjetër dhuratë, i ka falur mend. Tani mos e përbuzni këtë dhuratë …”
“Esta’fullah, Esta’fullah, Esta’fullah!” - bëri Muhidin agai duke ngritur sytë në tavan.
“Përdorini mendtë që ju fali Allahu, - vazhdoi dr. Gjëlpëra; - duhet të kuptoni, Muhidin aga, që unë s’jam i zoti të jap këshilla pa e shikuar mirë njeriun e sëmurë, që ta marrë vesh gjer me ç’pikë ka arritur sëmundja. Miku ynë këtu, Ibn-el-Kelbi, mund të presë jashtë. Mbetemi vetëm në të dy; ju që jini burri i zonjës së sëmurë, edhe unë që jam mjek dhe që s’shoh përpara meje veç një njeri të sëmurë, pa vënë re është mashkull a femër. Atëherë i thoni zonjës të hyjë dhe të zhvishet.”
“Të zhvishet! Meazallah!” - thirri Muhidin agai.
“Qyqja”, - briti Gjylnarja përpara derës.
Muhidin agai u hodh në këmbë dhe nxori koburën. Doktori me axhentin e Kamorrës u ngritën dhe ata menjëherë.
“Qafir! Më dokundize në namuz!” - ulëriti Muhidin agai, dhe zbrazi koburën. Po dr. Gjëlpëra u hodh mënjanë dhe plumbi qëlloi në pasqyrë dhe e dërrmoi njëqind thërrime. Dr. Gjëlpëra me shpejtim, po me gjakftohtësi, nxori një copë të trashë magnezium dhe i vuri zjarrin: një flakë dhe një dritë e bardhë e sipërm natyrshme plasën dhe e mbuluan atë çast odën, posi njëqind vetëtima të bashkuara. Muhidin agai ngriti të dy duart në shenjë lutjeje Perëndisë dhe ra në gjunjë duke thirrur: “Eshhedu en la ilahe ilallah, Muhammedun Rasulullah!” Gjylnarja nisi vajtimet dhe dr. Gjëlpëra mori Ibn-el-Kelbin të hutuar dhe e hoqi zvarrë jashtë. Të gjithë këto ngjanë si në një ëndërr; në më pak kohë që duhet të kallëzohen.
Kur doli në oborrte shtëpisë së ulur dhe po largohej me shokun, dr. Gjëlpëra shikoi në penxheret. Muhidin Agai ish edhe me gjunjë, por tani me duart e shtruara mbi gjunjët, dhe duke ulur e ngritur trupin me një të tundur djepi këndonte texhvid suran’ e parë të Kurani-Qerim-it: “El- hamdulil-Lahi-rabb-alemin” etj., pa fjalë, si mirënjohje që Perëndia e kish shpëtuar nga rreziku. Doktori, me agjentin e Kamorrës, edhe të habitur, ndenjën ca kohë pa folur. Dr. Gjëlpëra ish i kënaqur me veten e tij; kish parashikuar ngjarje të këtilla, dhe mbante kurdoherë në xhep disa ndihma të vogla të kimisë për të trembur, për të vënë në gjumë, për të plagosur lehtë, dhe, po t’ish nevojë, si vetëmbrojtje të jetës, për të vrarë me shpejtimin e rrufesë. Ibn- el-Kelbi, më në fund mblodhi veten dhe mundi të flasë.
“Zoti doktor, qenkeni njeri i çuditshëm. Vallahi u tremba, jo prej revoles, atij budallës, po prej anës suaj të frikshme. Thashë se edhe për pak do të baheshim të gjithë tym e hi. Aman! Çfarë alamet gjaje paska qenë ajo?”
“Një gjë e vogël, - u përgjegj doktori. - Kam këtu gjëra më të çuditshme. Mund, po t’isha i çmendur dhe të dëshiroja, ta djeg në një çast tërë Tiranën. Qëllimi, zanati im është të ruaj, jo të prish jetën e njeriut. Tani, miku im Ibn-el-Kelbi, tokën e Muhidin Agait nuk e duam. Të shkojmë të shohim Zylfikar Again.”
“Po nuk më jepni leje, zoti doktor, të vete të bëj raport zotnisë Abd’el-Katli për sa bën vaki?”
“Nuk është nevoja, miku im. Po edhe në qoftë nevojë, kini kohë.”
“Atëherë, vemi te Zylfikar Agai, zoti doktor. Ja tek e kemi përpara shtëpinë e tij.”
Dhe ca çaste më vonë, trokitëm në derë të Zylfikar Agait dhe hymë në shtëpi. Zylfikar Agai, fytyrërrumbullak, me mjekër të rrojtur, me mustaqe majëtëpjetë, vetulltrashë, veshur me xhurdi dhe me brekushë të bardha si dëborë, u ngrit nga shiltejë ku rrinte këmbëkryq duke pirë nargjilenë, dhe me një rëndësi fisnike u tha mirëardhtë të dy vizitorëve. U ulën të gjithë në një shiltejë të kësaj odë të zbrazur; me muret të lyera me gëlqere, ku ishin varur dy reklama me bojëra: njëra e qumështit të kutisë “Nestle” dhe tjetra e vajpeshkut “Scott”.
Këto të dy reklama ishin zilia e mëhallës, veçan ajo e Scott-it, ku madhësia e peshkut të ngarkuar në kurriz të peshkatarit mbushte me çudi shpirtrat primitive të këtij populli. Një vajzë dhjetëvjeç, me një tepsi me tri kafe. Zylfikar Agai mori një filxhan pas musafirëve dhe nisi të heqë një herë nargjilenë, një herë kafenë, duke shfaqur me ho-ho-ho kënaqësinë e thellë të tij.
“Zylfikar Agë, - tha Ibn-el-Kelbi, - e dini meselenë që na pruri sot këtu. Zotni doktor dëshiron të blejë ato pesë dynym arë që keni nga udha e Shkallës së Tujanit.”
Agait iu ngrys fytyra.
“Me vjen keq me ia prish qejfin heqimit, po ajo tokë nuk për të shitur.” - u përgjigj Agai.
“Na thanë sikur ish për të shitur”, - tha dr. Gjëlpëra.
“Aman, Zylfikar Agë, pse e ktheve fjalën?” - shtoi Ibn-el-Kelbi.
“Nuk e shes”, - bëri Zylfikar Agai.
“Po pse, Zylfikar Agë?” - pyeti Ibn-el-Kelbi.
“Nuk e shes, jahu!”
“Po, pse?”
“Ja s’du!” - u përgjigj përsëri me zjarr Agai kokëngjeshur.
Doktori u bashkua me Ibn-el-Kelbin që ta bindin Zylfikar Agën, po jepnin e merrnin më kot. Zylfikar Agai në mes dy gargalisjesh nargjileje bërtiste.
“S’du me e shit jahu! Nuk e shes!” - Ibn-el-Kelbi, me dinakërinë e një ustai që njihte gjithë kyçet, dyert dhe cipët e errëta të këtij populli, afrohej duke shtënë ca pyetje të hollë që ta kapte; po Zylfikar Agai e mprapste me përgjigje të shkurtra dhe të thata: posi një mushkë xanxare që s’i afrohet dot njeri ta ngarkojë, se me shkelmat e saj i mban të gjithë të larguar.
U lodhën dhe heshtën pakëz:
“Më pëlqen vendi, se është i shëndetshëm, - tha dr. Gjëlpëra, - dhe do të isha gati të paguaj një çmim të mirë, sikur t’i jipnit fund të shisnit?”
Zylfikar Agai i hodhi mjekut një sy gërmues.
“Në qoftë se më jepni pesëdhjetë mijë napoleona mund ta shes”, - u përgjigj Zylfikar Agai.
Një qeshje e madhe e dr. Gjelpërës dhe Ibn-el-Kelbit i priti këto fjalë të çuditshme.
“S’kërkoni shumë, vetëm dhjetë mijë napoleona dynymin”, - tha Ibn-el-Kelbi, dhe shtoi duke iu kthyer dr. Gjelpërës.
“Urdhëroni të dalim, zotni doktor; Zylfikar Agai sot paska pi hashish dhe s’di se ç’flet. Asht mjaft me zaman që policia e ka synin mi Zylfikar Agën për disa tradhti që ka ba karshi Vatanit. Urdhëroni të dalim, zotni doktor se unë kam pak punë në zyrë të Policisë.”
“Dilni, jahu, mos bëni axhele.” - Sikur u lut Zylfikar Agai.
“S’kemi nge për muhabete, zotni,” - bëri Ibn-el-Kelbi.
Dhe tek po mateshin të ngrihen, u dëgjua një zë gruaje prapa derës:
“Doktor bej, a doni me ditë pse nuk e shet tokën Zylfikar Agai?”
Agai ia preu fjalën.
“Pusho ti, Arife. Shiko punën tande.”
Po gruaja pa vënë re fjalët e Agait vazhdoi prapa derës:
“Doktor bej, Zylfikar Aga kujton se dheu i tij ka ar, dhe thotë se doni me e ble për sebep të arit.”
Dr. Gjëlpëra qeshi.
“Evet, ka ar,” - bëri Zylfikar Agai, - “po të mos ketë ar, ç’ju shtrëngon me e ble?”
Mjeku qeshi përsëri.
“Zylfikar Agë,” - tha Ibn-el-Kelbi, - “unë të kam pasë ditë njeri me mend, të kuptueshëm e të urtë, po ti qenke i marrë, bilahi i marrë!”
Zylfikar Aga mori zjarr:
“Ç’e ka ngutë zotnin’ e tij me ardhë prej anës tjetër të dynjasë me ble tokë në Tiranë, dhe pse nuk pëlqeu njoj’ tokë tjetër veç tokës Zylfikar Agës? Hekimi ka ndigju mutllak n’Evrop, që toka e Zylfikar Agës në Tiranë ka flori, dhe ashtu asht nisë me më rrejtë me nji copë bukë, po nuk rrehet kollaj.”
Dr. Gjëlpëra qeshi përsëri dhe shkëmbeu nji fjalë me zë të unjur me Ibn-el-Kelbin.
“Zylfikar Agë,” - tha agjenti i Kamorrës, - “zotni doktori ka nji teklif me juve. Asht hazër me vu imzën nji karte të shkrueme prej nji avokati, ku ka me u zotu, se në qoftë që gjindet ar në tokë të bleme prej jush, ka me jua kthye tokën me gjithë binat që të ketë godina, pa lypë njoj shpërblim.”
Foli gruaja e fshehur prapa perdes:
“Teklif asht i mirë, Zylfikar Agë, mos ki frykë, po shite dhenë.”
“Më pëlqen edhe mu ky teklif, Arife”, - tha Zylfikar Agai, dhe iu adresua mjekut.
“Doktor bej, për dyqind napolijona, e shes tokën, fekat merret vesh nji e shitun me shart.”
“Ja një kapar 50 napoleonësh”. - tha dr. Gjëlpëra dhe nxori e ia numëroi Zylfikar Agait.
Ashtu, një punë e mërzitur dhe e zgjatur tepër, mori një fund të pëlqyer.
“Nesër, - tha Zylfikar Agai, - urdhëroni ketu: une kam me thirrë avokatin per me mbaruar punën.”
Ashtu caktuan kohen, dhe doktori me agjentin e Kamorrës u ngritën te shkojnë.
“Ju kam shumë rixha, urdhëroni rrini edhe pak, - tha Zylfikar Agai, - po bëhet kafja, dhe sa të bëhet kafja dua me ju lyp një adet.”
“Urdhëroni!” - iu përgjigj dr. Gjëlpëra dhe u ul përsëri.
"Kam gruan te sëmurë, heqim bej, dhe dua një ilaç.
Dr. Gjëlpëra i preu fjalën menjëherë:
“Ajo gjë është e pamundur; jam mjek vetëm per burra, s’jam mjek grash.”
“Axhaip! Po pse?” - pyeti Zylfikar Agai.
“Se zotni doktori e di që burrat shqiptarë janë erzlli e s’duan me nxjerrë gratë”, - tha Ibn-el-Kelbi.
“Aferim, heqim bej”, - bëri Zylfikar Agai.
“Kam ndër mend të sjell një grua doktorë nga Evropa, një doktoreshë për të shikuar gratë”, - vazhdoi dr. Gjëlpëra.
“Axhaip! Paska dhe gra heqime n’Evropë?” - bëri Zylfikar Agai.
“Ka shumë dhe disa janë mjeke të mira”, - u përgjigj dr. Gjëlpëra.
“Jam i bindur se në një vend me namuz’ si Shqipëria, e vetmja udhë që të këqyren gratë e sëmurë ashtu siç duhet është te sjellim ca doktoresha.”
Arifeja, e fshehur prapa derës, nxori përsëri zerin e hollë te saj.
“Po neve, grave te sëmura si do të na bëhet halli, doktor bej? Na kemi me vdekur gjersa të vinë doktoreshat”.
Dr. Gjëlpëra u mejtua pak.
“Unë kam shpikur dhe një sistem të ri, - tha, - në ca raste mund të shikoj një njeri me anë të një veqili. Fjala vjen, në vend të zonjës këtu, mund të këqyr burrin e saj, të ndershmin Zylfikar aga; dhe po të jetë nevoja të jap ndonjë ilaç, do t’ia jap Zylfikar agait; dhe jam i bindur se ashtu zonja do të shërohet.”
Dhe i tërhequr nga ironia e tij, Dr. Gjëlpëra zhvilloi me fjalë më të gjata sistemin e një mjekësie me anë zëvendësi, - medicine by proxy mund të thomi inglisht. Kujtonte se dëgjonjësit merrnin pjesë te tallja e hollë dhe e çmojnë. Po çudia e tij qe shumë e madhe kur, duke mbaruar, zbuloi që ata kishin marrë fjalët e tij për të vërteta dhe ishin që të tre plot entuziazëm.
“Vallahi është një usull fort i bukur, Heqim bej!” - tha Zylfikar agai.
“Aman, doktor bej, këqyrni Zylfikar agën, dhe shpëtomëni mu të mjërën!” - u lut zëri i hollë i Arifesë prapa derës.
“Zotni doktor, bëni himmet dhe mbarojeni këtë punë”, - shtoi agjenti i Kamorrës.
Dr. Gjëlpëra kish rënë në një kurth të ngritur me duart e veta. Po të mohonte ndihmën e tij duke zbuluar ironinë, mund që këto shpirtë primitivë ta merrnin shakanë si një sharje dhe atëherë kushedi se ç’mund të ngjiste. Nga ana tjetër, ç’marrëzi më e çuditshme se të përpiqej të shëronte Arifënë, duke i dhënë ilaçe Zylfikarit? I vetmi shpëtim ish në të lënë punën për më tutje, në qoftë se mund t’i bindte këta njerëz të mbarë ta lenin provën për më vonë.
“Po presim pra, doktor bej”, - qortoi me butësi zëri i hollë prapa derës,
“Më falni që ju bëra të prisni”, - tha dr. Gjëlpëra, - “ju lutem, zonjë si e ndjeni veten dhe ku kini të dhëmbura?”
“E para e punës, më mundojnë dhëmballët, shumë, s’më zë gjumi prej dhimbjeve.”
E para e punës, domethënë Arifeja kish dhe të tjera halle veç dhëmballëve. Dr. Gjëlpëra u ngrit dhe hapi nofullat e Zylfikar agait. Pesë dhëmbë ishin të prishur ligsht, dhe do të qe fitim për shëndetin e Agait sikur të nxirreshin. Mirëpo dr. Gjëlpëra, ndonëse dinte çdo gjë që mund të dihej për dhëmballët, s’kish aspak stërvitje praktike në këtë degë.
“S’kam darët këtu, ta lemë punën për një herë tjetër”, - tha doktori.
“Qyqja, un’ u fika! Aman, doktor bej, kini mëshirë! Kërkoni një darë, Lejla, shpjeri darën doktor beut”, - thirri Arifeja.
Dhe para se të mbetej kohë për të protestuar, vajza e vogël Lejlaja, hyri me një darë të frikshme dhe ia dha dr. Gjelpërës.
“Kjo asht darë për të shkulur gozhdë!” - protestoi mjeku me një tingëllimë lutjeje në zërin e tij.
“Heqim beu ka hak, - bërtiti Zylfikar agai i vërdhër; - ta lërmë për një herë tjetër.”
“Ke frikë, Zylfikar agë; jazëk të qoftë!” - tha Arifeja.
“Bahu trim, Zylfikar agë! ashtë sevap, se e ke gru”, - shtoi Ibn-el-Kelbi.
“Aman, doktor bej, mos e ndigjo Zylfikar agën!” - insistoi Arifeja.
“Sillni një legen dhe një kupë ujë të kripur!” - urdhëroi doktori.
Ca çaste më vonë Lejlaja i pruri. Atëherë dr. Gjëlpëra, i djersitur nga kjo skenë e çuditshme, mori darën dhe hapi nofullat e Zylfikar agait. Të tre dhëmbët e para dolën pa mundim; i katërti kish rrënjën aq të shëndoshë, sa u thye maja, po rrënja s’lëvizte. Zylfikar agai lëngonte.
“Gajret, Zylfikar agë!” - bërtiste gruaja.
“Gajret, se e ke gru! Dale të të mbaj unë gojën hapur”, - tha Ibn-el-Kelbi; dhe ia hapi nofullat aq shumë, sa dukej sikur do të shkallmoheshin.
Duke përmbledhur tërë fuqitë në dorë dhe në krahë të tij, dr. Gjëlpëra shkuli dhe këtë dhëmballë xinxare. Dhëmbi i pestë dhe i fundit doli pa mundim. Zylfikar Agai bëri uf, medet! Shpëlau gojën, kërkoi një kupë ujë të ftohtë, piu, bëri përsëri uf, medet! dhe porositi thingjill për nargjilenë. Dr. Gjëlpëra u ul në shiltejë, dhe fshiu djersën e ballit. Lejlaja pruri thingjill, dhe të gargalisurit e nargjilesë u dëgjua përsëri.
“Si e ndien veten tash, Arife?” - pyeti më në fund Zylfikar agai.
“Jam shumë mirë. S’kam më të dhimbura”, - erdhi përgjigja e papritur.
Dr. Gjëlpëra hapi sytë: A kish përpara një ngjarje shërimi nga besimi i fortë në shërimin e pritur, apo kish të bëjë me një grua të bezdisur nga kafshëritë e një burri të ashpër, e cila e kapi këtë rast për të nxjerrë inatin e mundimeve që hiqte? Dr.Gjëlpëra kish dëgjuar se gratë e Tiranës janë shakaxhesha të mëdha; dhe ndonëse Zylfikar agai s’dukej njeri i keq, s’dukej as të dinte se dhe gruaja ka të drejtën e saj. Kush i di tragjeditë e përditshme në jetë të një gruaje barbari? Tragjedi aq të vogla për të huajin sa s’duket në sy, po aq të mëdha për viktimën, sa qëllojnë si sopata në zemër të saj dhe lënë plagë të përjetshme.
Dr. Gjëlpëra qe i dalldisur në mejtime, kur zëri i hollë i Arifesë u dëgjua përsëri prapa derës:
“Jam shumë mirë prej dhëmbëve, doktor bej, s’kam më, kujtoj se s’kam pasë kurrë më, të dhimbuna. Po kam një tjetër hall; më dhemb kryet, e shume herë më merren ment.”
“A dilni në rregull jashtë?” - pyeti dr. Gjëlpëra,
“Jo me rregull, doktor bej.”
Dr. Gjelperes iu kujtua se në një spiceri, afër shtëpisë se Zylfikar agait, kish parë ca shishe Hunyadi Janos. Nxori një cope kartë, shkruajti ca fjalë, dhe iu lut Zylfikar agait ta dërgojë në vend. Lejlaja mori kartën dhe doli; dhe pa shkuar shumë kohë, u kthye me një shishe Hunyadi Janos.
“Zylfikar Aga, - tha doktori, - që të mos i dhembë më kryet Zonjes, dhe që të mos i merren mend, do t’ju jap juve të pini gjysmën e këtij ilaci.”
“Zonjë! - vazhdoi doktori, - Zylfikar agai e ka gjumin e lehtë?”
“Ah doktor bej, - u përgjegj Arifeja, - Zylfikar Agai çohet në mes të natës, me tund mu fakirën, me pret gjumin e ëmbël, më thotë Arife ngre-u, bëme një kafe dhe ndizme nargjilën, edhe unë s’kam ç’a me ba, ndigjoj urdhrin dhe çohem me i sherby.”
“Në mes të natës, thatë zonjë?” - pyeti doktor Gjëlpëra.
“Po në mes të natës, bil-lahi, doktor bej.”
“Ha-ha, Zylfikar Aga, - bëri dr. Gjëlpëra, - qenkeni edhe huqli? U ngrikeni në mes të natës, i prishkeni gjumin gruas, se dashkeni kafe dhe nargjile kur tërë bota flenë, eh? Zylfikar agë, do të pini këtë shishe të tërë!”
Dhe dr. Gjëlpëra u ngrit në këmbë. Zylfikar agai u verdh:
“Nuk është shum’, heqim bej?”
Në vend të dr. Gjelpërës, foli Ibn-el-Kelbi.
“Ajo është puna e zotni doktorit, - i tha agjenti i Kamorrës, - ti, Zylfikar Agë, si erzlli që je, ke borxh me e shëru gruan; pije pra ilacin, pa pyetur bashtan sa më suale.”
Zylfikar aga e mori Hunyadi Janos-in dhe nisi ta pije, po që në gllënjkë të parë shtrembëroi turinjtë dhe qëndroi duke thirrur: “Asht e hidhur fort, nuk pihet, heqim bej!”
“Jazëk, jazëk të qoftë, Zylfikar Agë!” - bëri Arifeja.
“Vallahi s’ka derman, ke me e pi Zylfikar agë!” - briti Ibn-el-Kelbi me koburën në dorë.
Zylfikar agai psherëtiu, dhe, duke mbyllur sytë, e piu shishen me zor gjer në fund.
“Aferim, Zylfikar agë!” - tha Ibn-el-Kelbi.
“E dija, që Zylfikar Aga ashtë trim”, - tha Arifeja, sikur me një tingull përqeshës në zë të saj, iu duk dr. Gjelpërës.
“Doktor bej, - vazhdoi zëri i hollë prapa derës, - e ndiej veten shumë më mirë, nuk më dhemb më kryet, nuk më merren mend.”
“Dhe do të shëroheni fare, në qoftë se Zylfikar aga bën përhi dy ditë. Dyzet e tetë orë mos i jepni hiç gjësëndi, veç ujë”, - porositi dr. Gjëlpëra.
“Aman, heqim bej!” - u lut Zylfikar Aga.
“Mos ke luajtur mendsh, Zylfikar agë? - qortoi me dashuri Arifeja, - Doktor beu e di më mirë punën e shëndetit se ti.”
“Edhe një mbret, edhe Salemboza bile, i dëgjon porositë e mjekut”, - vërtetoi Ibn-el-Kelbi.
“Po nargjile e kafe mundem me pi?” - pyeti Zylfikar Agai.
“Sado që kafeja dhe nargjileja s’janë të mira për shëndetin, ju jap leje të pini se jini mësuar dhe s’bëni dot pa ta, po duhet të pini me masë, të pini pak jo tërë ditën, Zylfikar aga”, - iu përgjigj dr. Gjëlpëra.
“Tani, - shtoi mjeku, - do t’ju lë me shëndet; dhe mos harroni, kur të mbarohet përhizin, ta prishni përhizin duke ngrënë pak dhe gjëra të lehta jo duke nisur menjëherë nga gjellë e rënda. Dhe juve, Zonjë, ju porosit që Zylfikar Agait të mos i vini veshin në qoftë se ngrihet në mes të natës dhe kërkon kafe dhe nargjile: Doktori bën jasak; dëgjuat?”
“Po, doktor bej, do t’i nderoj gjithë porositë tuaja.”
Matej dhe Zylfikar agai, diçka të thosh, kur u hodh në këmbë dhe iku me vrap.
“Ç’bëni vaki! Ç’është?” - bërtiste Arifeja prapa derës.
“Hiçgjë, mos kini frikë, ilaçi nisi të veprojë,” - tha dr. Gjëlpëra, - “Rrini me shëndet!”
Dhe i përcjellur me falënderimet e Arifesë, mjeku ynë doli bashkë me agjentin e Kamorrës.
“Një ilaç i dhimbshëm, i panevojshëm, po për një herë vetëm nuk është liksht për Zylfikar aganë”, mejtonte dr. Gjëlpëra. “Njeriut i qërova gojën dhe zorrët, gruaja është e kënaqur. Megjithëkëtë, ngjarja është e çuditshme, është një faj kundër së vërtetës, ndonëse faj qesharak dhe i padëmshëm.” Dhe tek po rrekëllente këto mendime në trutë e tij, arritën përpara kafenesë së Erzenit. Ibn-el-Kelbi mori leje dhe iku. Dr. Gjëlpëra hyri në kafene dhe u ul në një tryezë. Dhe si u ul, u afruan doktorët Protagoras Dhalla dhe Emrullahu.
“Ja dhe mjeku që është armik i mjekësisë”, bëri me thartësi dr. Protagoras Dhalla.
“Jo,” - ia ktheu dr. Gjëlpëra, - “jam mjeku që është armik i mjekësisë së rremë.”
“Cila është mjekësi e rremë, cila mjekësi e vërtetë?” - pyeti dr. Emrullahu.
“Mjekësia e rreme” - u përgjigj dr. Gjëlpëra, - “është mjekësia statike, mjekësia që rri në vend pa përparuar, që ushqehet me formula të vjetra, që është fanatike dhe dogmatike, po si një fe, që nxjerr rregulla absolute nga premisa të pakontrolluara, që e merr mishin e gjallë të njeriut si një shesh prej guri ku mund të derdhen për provim dhe pa mëshirë gjithë qelbësirat e përmbledhura në spiceritë. Ajo është mjekësia e rremë. Mjekësia e vërtetë është mjekësia që ka lënë udhët e vjetra, që kërkon udhë të reja, për shërimin e njeriut jo në formula magjike, por në veprimin e forcave të natyrës, si dielli, era, ujët, pemët, mbi trupin e dobësuar.”
“Fjalë të bukura, po të errëta”, - tha dr. Protagoras Dhalla.
“Zoti doktor,” - pyeti dr. Emrullahu, - “pse i këshilluat të shkëlqyerit Salemboza të hedhë ilaçin që i kisha dhënë? Mos doni të thoni se hekuri nuk është i nevojshëm për gjakun?”
Dr. Gjëlpëra u mejtua pak dhe qeshi:
“Dr. Habibullah Pashai edhe Fakulteti i Mjekësisë në Athinë kanë një rëndësi të madhe, të paktën ashtu thoni ju, zotërinj, dhe unë ju besoj. Po mua nuk më intereson kush ka rëndësi dhe kush nuk ka rëndësi, - unë interesohem vetëm në problemet e shëndetit të shikuara prej pikëpamjes së një mendje të çliruar nga dogmat shkollore. T’ju them tani pse i këshillova zotit Salemboza ta flakë ilaçin e dr. Emrullahut. Duhet të dini, - dhe padyshim që e dini, po shumë herë e harroni, - që njeriu dhe kafshët nuk mund të rrojnë duke u ushqyer me lëndë inorganike. Vetëm barërat, shëlgjet, kanë fuqi të marrin ushqim me lëndë inorganike, nga lëndë kimike. Është, pra, një marrëzi kur gjakut të një të sëmuri i mungon p.sh. hekur, të kuptojmë se duke i dhënë të hajë lëndë inorganike si gozhdë ose toz hekuri në formë hapesh ose të trazuara me verë, ai hekur do të thithëhet në gjak të njeriut. Nuk është gjë që bëhet. Po në qoftë se ai i sëmuri ushqehet ca kohë me barëra që kanë hekur, duke qenë se barërat janë lëndë organike, mund të jemi të bindur se efekti mbi gjakun e njeriut do të jetë i domosdoshëm.”
Te dy mjekët qeshën me një të qeshur të thatë. Dr. Gjëlpëra qeshte dhe ai, po përbrenda, me injorancën e këtyre palaçove:
“Dalëni pakëz, m’u duk sikur dje pashë, hapeni pak gojën”, - i tha dr. Dhallës,
Ky e hapi gojën.
“Ha-ha, çudi! Pa hapeni dhe ju!” - i tha dr. Emrullahut.
E hapi dhe ky.
“Ha-ha, dhe ju gjithashtu!”
“Pse, ç’është, ç’ka, ç’zbuluat?” - pyetën të dy mjekët.
“O, një gjë e tmerrshme!” - u përgjigj dr. Gjëlpëra.
Dr. Gjëlpëra hoqi një kuti nga xhepi me ngadalë dhe ndezi një cigarete. Të dy mjekët të paqetë, prisnin. Po dr. Gjëlpëra, që t’i ngacë, hapi një bisedim tjetër:
“Kristofor Kolombi, - tha, - duke zbuluar Amerikën, pruri shkatërrimin e popujve, që rronin atje, të paditur dhe të lumtur. Pëllëmbë me pëllëmbë, të bardhët zaptuan dhënë; njëri pas tjetrit, Indianët u zhdukën. Po Amerika mori një shpërblim të frikshëm nga Evropa: Amerika na dërgoi dy sëmundje të panjohura në botën e vjetër; - frengjyzin, që e kanë shumica e të bardhëve, edhe duhanin që e kemi të gjithë. Se duhani është një sëmundje e vërtetë, - po ç’sëmundje e ëmbël dhe e pëlqyer! Shpirti i prehët është mirënjohës për këtë sëmundje, dhe dërgon përpjetë tymin e kaltër të cigaretes si një temjan dhe një lutje në qiell. Po bota e vjetër është fisnike, zotërinj, dhe s’mund të mos i dërgonte edhe ajo dy dhurata botës së re. Kasniku, që kish prurë në Evropë frengjyzin me duhanin, u kthye në Amerikë, mbushur me alkoolin dhe me gënjeshtrën. Dhe indianët që s’dinin as të rronin as të pinin, nxunë të bëhen gënjeshtarë dhe pijanikë, Les petits cadeaux entretiennent l’amitié, thotë Frëngu. Dhe vërtet, dhuratat e vogla e mbajnë të gjallë miqësinë. Urdhëroni nga një cigare, zotërinj!”
Të dy mjekët e vjetër shikuan njëri-tjetrin, dhe ndezen nga një cigarete.
“Dr. Habibullah pashai, pi duhan shumë, ndonëse është i mendjes se duhani prish”, - tha dr. Emrullahu.
“Kjo është fjala më e mirë që keni për dr. Habibullah pashanë, se provon që Pashai të paktën është njeri”, - u përgjigj dr. Gjëlpëra,
“Af edersiniz, dr. Habibullah pashai është njeri i madh”, - tha menjëherë i mbrojtur dr. Emrullahu.
"Një njeri i madh, njeri me mesh-hur, po njeri. Homo sum, jam njeri, nuk është ashtu, “O Protagora?” - bëri dr. Gjëlpëra.
“Vevea fisika, - tha dr. Protagoras Dhalla. - Po mos harroni se helenishtja është më e vjeter se latinishtja.”
“Non sequitur. O Protagora!” bëri dr. Gjëlpëra.
“S’mbaj mend mirë se ç’thoshte Hipokrati për duhanin”, - vazhdoi dr. Protagoras Dhalla,
“Duhet lexuar korrespondenca e tij me Inglizin Sir Walter Raleigh që pruri duhanin në Evropë”, - këshilloi dr. Gjëlpëra.
“Nuk e kam lexuar”, - tha dr. Dhalla.
“Por gjëja më interesante”, - shtoi dr. Gjëlpëra, - është korrespondenca e Herodotit me Linkolnin."
Këtu u bë një lëvizje në Kafene e Erzenit. U dëgjua një zhurmë, dhe atë çast shkoi kaluar dilë kapardisur ministri Salemboza. Dr. Gjëlpëra e shikoi se Salemboza kruante ballin me gishtin dëftues të dorës së mëngjër, dhe dukej i dalldisur në mendime të thella.
“Zoti doktor, - tha dr. Emrullahu, kur u qetësua rruga dhe Kafeneja e Erzenit u kthye në punët e saja, - harruat të na kallëzoni ç’patë në gojët tona.”
“S’harrova aspak,” - u përgjigj dr. Gjëlpëra, - po thashë se nuk do të interesoheni të mësoni."
“Ju lutem të na thoni”, - tha dr. Protagoras Dhalla.
“Me gëzim - bëri dr. Gjëlpëra; - dhe që t’ju nxjerr menjëherë nga meraku, do t’ju thom se më dukeni që të dy skorbutikë.”
“Bah?” - bëri dr. Protagoras Dhalla.
“Jok, xhanëm?” - tha dr. Emrullahu.
“S’ka bah dhe ju kini skorbut që të dy, ndonëse nën një formë të lehtë. Një filozof ka thënë se meraku është babai i diturisë. Është çudi si s’jini bërë ndonjëherë merak të kërkoni shkakët e njollave të gjelbra që keni në dhëmbët dhe të mishrave të enjtura që rrethojnë dhëmbët. E ngrëna juaj është e lajthitur. Do të kini dëgjuar se njerëzit e detit, kur rrinë disa javë pa dalë në tokë dhe ushqehen me peshk të kripur dhe me të ngrëna kutie, sëmuren nga skorbuti; po me të dalë në sterë dhe me të ngrënë sallata të njoma dhe pemë, shërohen. Në Filipine, ca vjet më parë popullatën e tërë të nisive e zuri sëmundja “beriberi”, që është një formë e skorbutit. U bënë kërkime, dhe u zbulua se sëmundja doli pak kohë pasi filipinasit nisën të hanë oriz të zbardhur. Guverna amerikane dha urdhër që të mos shitet më oriz i zbardhur, po oriz me gjithë cipën. Filipinasit, posa zunë të hanë përsëri oriz të pazbardhur, “beriberi” u zhduk. S’kam këqyrur shumë njerëz në Shqipëri, por jam i bindur se do të ketë shumë skorbut, kur shoh se pemë dhe sallata të njoma, s’hanë fare ose pak dhe rrallë, dhe veçan kur shoh bukën e bardhë pa krunde, që është një helm i vërtetë. Duhet t’i këshillojmë Guvernës, ndryshim partie, të bëjë jasak miellin e bardhë, sitat dhe bukën e bardhë.”
“Po pse?” - pyetën të dy mjekët.
“Pse?” - tha dr. Gjëlpëra me zemërim dhe u ngrit e doli nga kafeneja pa shtuar asnjë fjalë.
Të nesërmen dr. Gjëlpëra vajti bashkë me Ibn-el-Kelbin në shtëpi të Zylfikar agait. Kur kapërcyen pragun e derës së jashtme dhe shkuan në oborr, dëgjuan zërin e Arifësë që thosh:
“Lejla, çil derën se po vjen doktori.”
Dr. Gjëlpëra hodhi një sy përpjetë, dhe i pavënë re, vuri re një grua të lulëzuar nga shëndeti, me faqe të kuqe dhe me fytyrë të këndshme, e cila tregonte dy sërë dhëmbësh të paçme, duke qeshur nga ana e Lejlajës. Kjo vallë ishte Arifeja? Pa fjalë, ajo do ishte. Gjithë dyshimet e dr. Gjelpërës u vërtetuan. Arifeja nuk qe e sëmurë; po duke hyrë në shpirtin e shakasë së mjekut, kish kapur rastin për të ngarë Zylfikar aganë dhe ndoshta, për të nxjerrë një shpërblim të vogël për mundimet e përditshme të saj. E gjora! Dr. Gjëlpëra merrte me mend jetën e saj të ulur dhe të errët. E pa stërvitur, pa fjalë do të ishte; po ca njerëz, veçan gratë, lindin me një hollësi prej natyre që zë vendin e diturisë dhe e zë me shkëlqim. Arifeja mund që, me forcë ndonëse në një mënyrë të pa caktuar, ndjente nevojën e një jete të ndryshme, një jete të ndershme e të drejtë e të pastër, po me më tepër diell, me tepër gaz, me tepër shkëlqim mendimesh me botën e jashtme. E mbyllur në mes katër muresh, posi një murgeshë në fund të një manastiri, jeta e saj e murrme vazhdonte pa ngjyrë e pa dritë; kur shpirti i saj dëshironte një tingëllim muzikash, të padëgjuara, ishte e dënuar të mos dëgjonte tjetër muzikë, veç gargalisjes së nargjilesë.
“Dukeni shumë i mejtuar, heqim bej.” - Zëri i Zylfikar agait e zgjon dr. Gjelperën nga ëndërrimi.
"Më falni, - tha mjeku, - O, si shkoni Zylfikar aga?
“Mos pyesni, heqim bej, u bana perishan. Aman, çfarë ilaci asht ai që më dhatë me pi? Kam dalë jashtë pa pushim, natë e ditë. U bana mahy.”
“Mos bëhuni merak, Zylfikar aga; ilaci që ju dhashë nuk është i dëmshëm.”
U ulën të gjithë, Arifeja foli prapa derës:
“Zylfikar aga mendon vetëm veten e tij, s’mendon hiç për të tjerët. Doktor bej, jam shumë mirë, se ilaçet që i dhatë Zylfikar agës edhe të shkulnin e dhëmbëve më kanë liru vuxhudin prej të dhimbunave.”
“E di Zonjë, dhe jam i gëzuar.” - u përgjigj dr. Gjëlpëra. - Dhe ju vërtetoj se çdo herë që të sëmureni, jam gati të vij t’i jap ilaçet e duhura Zylfikar agait. Po sa më rrallë, aq më mirë, zonjë; se ka dhe Zylfikar agai shpirt, dhe s’duam ta vrasim."
“Qyqja, jo më e vra, - briti Arifeja; - vetëm me i dhanë ilaçe të hidhta të jetë i ligështuem.”
“Rrofshit sa malet, heqim bej, - tha Zylfikar agai; - kam shpresë se tash gruaja u ba mirë, s’ka me kenë më nevojë për ilaçe.”
“Ke frikë, Zylfikar agë, - u përgjigj Arifeja, - ke frikë se mos të prishet rehati.”
“Je e gabume, Arife, s’kam frikë aspak. Po kam u, du me hanger”, - bëri Zylfikar agai.
Këtu mori fjalën Ibn-el-Kelbi:
“Madam, që zotni doktori porosit me ba përhiz, duket me pasë sabër, Zylfikar agë, se e ke gru dhe asht sevap.”
Lejlaja pruri kafetë. Dhe tek po pinin, u dëgjua një e trokitur në derë, dhe pas ca çaste hyri një njeri me xhurdi dhe me brekushe, fytyrë e parrojtur e të cilit ish e ndarë në dy prej një hunde të madhe me një samar përsipër,
"Evraketjan hazer, Zylfikar agë, - tha njeriu; dhe pasi u njoh me dr. Gjelperën u ul dhe nxori një çibuk të gjatë nga brezi. Pastaj shtroi përpara kundratën e shitjes. Si i shkëmbyen disa mendime, mbetën të gjithë të kënaqur; dhe njeriu emër i të cilit ish Nizam-ul-Mulq, e mori përsipër të vejë bashkë me Ibn-el-Kelbin për të bërë kajd kartën dhe për të nxjerrë tapinë. Ashtu, pas një muhabeti të shkurtër, u ndanë të gjithë dhe dolën. Shkuan dhe dy ditë, dr. Gjëlpëra numëroi paratë, dhe shtiu në xhep tapinë. Me ndihmën e Kamorrës, gjeti dhe punëtorë dhe i vuri ta gërmojnë tokën e tij nga gurët dhe ferrat, ta sheshojnë, dhe, atje ku kish ndërmend të mbjellë për zarzavata dhe lule, ta lërojnë me kujdes. Dr. Gjëlpëra vente çdo ditë të rrijë ndonjë orë duke vezhguar punëtorët; dhe ndaj mbrëmave kur dielli ish në të perënduar e sipër, zëri i kulluar i muezinit nga minarja më e afërme u jepte rretheve një hije bukurie dhe tëri. dr. Gjëlpërës i vente mendja në prallat e Shehrazadit, i dukej sikur ndodhej për ca çaste nën qiellin e Bagdatit ose të Shamit. Dhe kthehej në hotel plot me ëndrra të një bote të ndryshme.
Që kur ish zënë me doktorët Emrullah dhe Protagoras Dhalla s’kish shkelur më në kafene të Erzenit. Një ditë, tek po lahej në tub, u hap dera e odës së tij dhe hynë Dhalla me Emrullahun. “Duhej të kishit trokitur”, - u tha mjeku ynë dr. Gjëlpëra.
“Trokitëm, por s’dëgjuat”, - u përgjigj dr. Emrullahu.
“Signomi qirié jatre, mos e merrni për keq”, - shtoi dr. Protagoras Dhalla.
“Kur marr ilaçe, s’dua të më turbullojnë vizitorë”, - bëri dr. Gjëlpëra,
“O! Ilaç allij ormesh!” - tha dr. Emrullahu.
“Ha-ha, Zoti jatro, merrkëni ilaçe, po i merrni fshehur!” - shtoi dr. Protagoras Dhalla.
“Pa fjalë marr, dhe meqë erdhtë dhe s’dua të ju përzë, ju lutem të rrini dhe të vëzhgoni se çfarë ilaçesh marr unë.”
Të dy të diturit e Ballkanit u ulën, dhe dr. Gjëlpëra vazhdoi banjën duke folur:
“I pari ilaç që marr unë është ujët. Shikoni se si e shkoj sfungjerin përsipër. Një herë, dy herë, tri herë, gjersa ta qëroj mirë lëkurën. E mbarova njërin krah, do ta nis tani nga tjetri. Shikoni. E lava tërë trupin, pa harruar asnjë cip. Tani duhet ta fshij, dhe kjo s’është punë e pakët, se dëshiroj ta thaj mirë lëkurën. Një peshqir, dy, tre. Më duket se u fshiva paq. Tani do të marr ilaçin e dytë.”
“E di unë cili është i dyti ilaç”, - tha dr. Emrullahu; - “është vaj i peshkut.”
“Jo, - bëri dr. Protagoras Dhalla, - është verë e trazuar me kininë dhe me hekur.”
Dr. Gjëlpëra nënqeshi.
“Që të dy ilaçet që emëruat janë elegante dhe të dobishme”, - tha, - “shumë të dobishme, po ilaçi që do të marr unë është dielli.” Edhe hapi penxheret dhe u shtri lakuriq mbi dhé dhe mbi një çarçaf prej mëndafshi që kish blerë në pazar të Tiranës.
Të dy mjekët protestuan miqësisht:
“Është marrëzi, zoti doktor!” - bërtiti dr. Emrullahu.
“Paradhokson, paradhokson! Do të plevitoseni, qirié jatre”, - qortonte dr. Protagoras Dhalla.
Po dr. Gjëlpëra, pa u vënë veshin, thekte lëkurën e tij, duke u kthyer nga të gjithë anët, që të mos mbetej asnjë pjesë e trupit e paçinuar prej rrezeve të diellit.
Dr. Protagoras Dhalla luftonte me dr. Emrullahun kush e kush ta këshillonte më hollë dr. Gjelpërën,
"Iliotherapia praktikohet vetëm në Elveti, adhelfe, - përsëriti nja dy herë dr. Protagoras Dhalla. Dr. Gjëlpëra, i cili ish i shtrirë me bark dhe po thekte kurrizin në diell, u mblodh këmbëkryq dhe shikoi me kujdes të dy mjekët:
“Jeni njerëz të çuditshëm, - tha, - më habitni pa masë. Ku djall e kini gjetur mendimin që helioterapia ose elitheorapia, siç thotë miku ynë dr. Protagoras Dhalla, është e mirë vetëm në Zvicër e jo gjetkë? Pse, dielli që ndrit në Zvicër nuk është gjithë ai diell që ngroh Shqipërinë? Apo mos ka ndonjë diell të veçantë në Zvicër? Është e vërtetë se zviceranët janë të zotër pa masë të bëjnë reklama për sanatoret dhe të heqin vërejtjen e botës mbi erën e pastër të maleve të tyre. Po unë ju di juve mjekëve s’jeni njerëz të turmës që të veni pas berihas. Mendoni pak, ju lutem!”
Të thekurit e trupit në diell njihet sot prej gjithë të diturve si një nga mënyrat më të fuqishme për të shëruar njeriun nga disa sëmundje, dhe, në qoftë se njeriu nuk është i sëmurë, për të forcuar trupin e tij kundër çdo rreziku sëmundjeje. Kur paska aq fuqi dielli, kur dielli qenka një ilaç aq i mirë dhe aq i sigurt, atëherë, zotërinj, vallë s’kemi detyrë ta përdorim edhe në atë ilaç të çuditshëm që s’kushton dhe gjësendi fare? Janë këtu në Shqipëri gjysmë milion njerëz të sëmurë, dhe gjysmë milion njerëz të tjerë ndodhen në kufi të sëmundjes e të shëndetit. Në i stërvitshim këta njerëz të kuptojnë se ç’ndihmë të fuqishme mund t’u sjellë dielli, do t’i japim rast të thekin lëkurën e tyre në një mënyrë metodike, do t’i bëjmë një shërbim të madh këtij populli të mjerë. Unë s’di marrëzi më të rëndë se të dërguarit njerëz të sëmurë të shërohen jashtë, kur duhet të mos harrojmë asnjë çast se në Shqipëri i kemi gjithë sojet e klimës: erën e thatë të maleve të larta, erën e mesme (“sub-alpine”) të maleve më të unjura, pyje me pishe, erën e butë të viseve ku lulëzojnë portokallet dhe citrot, edhe sipër treqind kilometra anë detit; dhe përmbi të gjitha këto shkëlqen dielli i përëndishëm i Shqipërisë. Në qoftë se s’dime t’i përdorim këto dhurata të natyrës për fitimin e popullit, në qoftë se dërgojmë, në Zvicër a gjetkë, ca të mjerë të dëshpëruar, që të harxhojnë para me kot dhe të prishin në mundimet e udhëtimeve atë shëndet të paket që u mbetet, ajo do të thotë që ose s’kemi ndërgjegje ose s’kemi për të stërvitur vetë popullin tonë në mënyrat e reja të mjekësisë. Në një rast vetëm justifikohet dërgimi i të sëmurëve jashtë: kur është nevoja për ndonjë operate kirurgjike të rëndë, e cila do specialistë që s’ndodhen në vendin tonë."
Dr. Protagoras Dhalla shikoi dr. Emrullahun, po dëgjonin pa dhënë përgjigje.
Dr. Gjëlpëra vazhdoi së foluri: “Është vërtetë se në shëndetoret e mira të Zvicrës e të Gjermanisë, ka një shërbim prej njerëzish të stërvitura që s’mund ta gjejmë në Shqipëri. Po duhet vënë re se ai shërbim është i nevojshëm vetëm për të sëmurët e përparuar; dhe unë jam i mendjes se kur i sëmuri kapërcen njëfarë kufiri, është kohë e humbur të merremi me to. Ajo që duhet të na interesojë është shumica e njerëzve që janë në nisje të sëmundjes. Kemi shtatëqind mijë të atillë në Shqipëri, - dhe s’ka mjaft shëndetore në botë që të vendosim një ushtri të atillë. Këta mund t’i shpëtojmë, në qoftë se, me ndihmë të Guvernës, i stërvitim si të forcojmë trupin e tyre.”
“Të mos harrojmë, omos, se në Elveti do të gjejnë dhe farmaka të çuditshme që s’ndodhen këtu”, - tha dr. Protagoras Dhalla.
“Haj, haj”, - shtoi dr. Emrullahu. - Dr. Habibullah pashai, çdo herë që kthehet nga Allamanja sjell ca fevk-al-ade ilaçe që nuk i dijmë. Arnautllëk Avropa di il ja!"
Dr. Gjëlpëra qeshi dhe u shtriq me kurriz, duke kthyer barkun në rrezet e diellit.
Të dy mjekët s’mbetën të kënaqur.
“Paradhokson, Adhelfe, - tha dr. Protagoras Dhalla, - jam teliofitos tu Panepistimiu ton Athinon, kam parë shumë jatroj me famë. Në një fjalë jam i madh…”
“Jo më i madh se unë”, - protestoi dr. Emrullahu.
“Jini që të dy të mëdhenj, mos u zihni”, - ndërhyri si pajtonjës dr. Gjëlpëra.
“Dhe me gjithë atë që kam dëgjuar dhe që di, - vazhdoi dr. Dhalla, - s’më ka rënë ndonjëherë në vesh ndonjë fjalë kundër ilaçeve. Ta farmaka janë shpëtimi i njerëzisë, Qirié jatre Anev farmakon, udhemia elpis.”
Dr. Gjëlpëra kthen vithet diellit:
“Edhe kjo pjesë e trupit, - tha, - ndonëse një pjesë jo shumë elegante, ka rëndësin’ e saj, dhe ka të drejtë të marrë dhe kjo hisen e saj nga rrezet e diellit. Nuk është ashtu, zotërinj? - Dhe pa pritur përgjigje, vazhdoi me këto fjalë: - Ah, Protagora, Protagora, paskeni ndërruar shumë që në kohë kur merrnit pjesë në atë bisedime me famë në shtëpi të Kallias-it.”
“Cili Kallias? - pyeti dr. Protagoras Dhalla i habitur; s’njoh ndonjë Kallias.”
“Si! Paskeni harruar kohën kur bisedonit me Sokratin dhe me filozofë të tjerë në shtëpi të Kalliasit?” - bëri dr. Gjëlpëra me një çudi të gënjeshtër.
“Periergon; s’mbaj mend”, - tha dr. Protagoras Dhalla.
"Kini humor, - vazhdoi dr. Gjëlpëra; - po sido që në qoftë, fjalët tuaja i ka shënuar Platoni shkrimin e tij të quajtur Protagoras, dhe mënyra e mendjes suaj asaj kohe që fare e ndryshme.
Dr. Protagoras Dhalla qeshi.
“Ai Protagoras është tjetër, s’jam un’ ai, qirié jatre, jini i lajthitur.”
“Ah, ashtu? S’qenkeni ju? Tani marr vesh.” - bëri dr. Gjëlpëra.
U bë një heshtje. Që të tre kishin rënë në mendime, dhe nënqeshnin, secilido për arsye të ndryshme. Dr. Gjëlpëra foli i pari:
“I theka mjaft vithet; tani duhet t’u jap pak diell sqetullave, dhe sot për sot do të kam mjaft ilaç, ha-ha, O Protagora, s’qenkeni ju Protagora që ka biseduar aq bukur me Sokratin në shtëpi të Kalliasit!? S’qenkeni ju. Më vjen keq. Po, në mos jini Protagora i Platonit, ai Protagora, të cilin Sokrati e ka quajtur, ndoshta, me ca ironi, më të urtin e gjithë njerëzve, - të pakën jini adashi i Protagoras; dhe si adash do të ish mirë t’i dinit mendimet e tij. Javën që vjen nisem për Itali, ku do të vetë për punën e shtëpisë që dua të godis në Tiranë. S’do të harroj t’ju sjell shkrimin e emëruar “Protagoras” të Platonit. A dini të këndoni greqisht, zoti doktor?” - Dr. Protagoras Dhalla u skuq, dhe u përgjigj me një erë të zëmëruar:
“Në mos e di unë, teliofitos tu Panepistimiu ton Athinon, greqishten, atëherë, kush do ta dijë?”
“Mos aq shpejt, mos, - tha dr. Gjëlpëra. - Mos o Protagora, se në mes të greqishtes së vjetër edhe të greqishtes pseudo-klasike që përdorin sot shkollat e Greqisë, ka një përrua mjaft të gjerë. Dale të marrim për shembull ndonjë fjalë.” - Dhe dr. Gjëlpëra, si u mendua pak, - në më jepni leje, - i tha dr. Dhallës, - do t’ju pyes kuptimin e fjalëve që vazhdojnë, fjalë që i kam hasur në tekstet e Platonit:
Ἅι δόξα, Ἅι ὀρθάι· ἁοέαι ἅι ἀληθεί· τὸ ὀρθοδοξάζουν ἐπιστήμην ὀρθῆς δόξης.
Si i merrni vesh këto fjalë, zoti doktor?"
Dr. Protagoras Dhalla qeshi:
“Ato i kupton dhe një çilimi, dhoksa do të thotë lavdi, dhe fjalët që përmendte kanë këtë simasia: lavditë e drejta - lavditë e vërteta - të lavdëruarit drejt a dituria e lavdisë së drejtë.”
"Aspak o Protagora! - iu përgjigj dr. Gjëlpëra:
- dhoksa, në greqishtes së vjetër, ka kuptimin mendim, dhe fjalët që zumë në gojë duan të thonë mendimet e drejta, mendimet e vërteta; të menduarit gjëra të drejta; dituria e mendimit të drejtë. Shqip mundet që fjala e saktë të jetë një përkthim më i mirë për orthos, dhe ashtu do të kemi; mendimet e sakta etj. Ha-ha, o Protagora, shihni që nuk e dini greqishten?"
Dr. Protagoras Dhalla u ngrit në këmbë duke protestuar:
“Signomi, qirié iatre!”
"S’ka signomi. Nuk e dini greqishtën klasike. Mos u bëni i marrë. Uluni! - tha dr. Gjëlpëra.
Dhe si u ul dr. Protagoras Dhalla, duke u grindur në një mënyrë të mbyllur, dr. Gjëlpëra vazhdoi fjalën e tij:
“Nuk e dini greqishtën e vjetër dhe kini shkak të mos e dini. Në viset ku dituria e gjuhëve është dituri, çdo njeri i stërvitur ka nxënë se fjalët, me kohë zhvillojnë kuptime të ndryshme nga kuptimi i vjetër i tyre. Për shembull, fjala latine: imperator, në periudhën klasike të Romës, kish kuptimin kumandant ushtrie, gjeneral dhe asnjë kuptim tjetër; por sot, shikoni se ç’kuptim ka marrë! Për një italian që është mësuar t’i japë kësaj fjale në gjuhë të tij, kuptimin e një mbreti të madh, është shumë zor t’i mbushet mendja se një mijë e nëntëqind vjet më parë kish një vlerë fare të ndryshme. Me greqishtën e re, veçan me greqishtën artificiale të shkollës, e cila përdor fjalë të vjetra pa ndryshim formë po shumë herë me një kuptim të zhvilluar e të ndryshuar nga koha, njeriu gjen në çdo çap gracka. Dhe siç duket, këto gjëra, të cilat gjetkë i dinë dhe nxënësit e vegjël, në Greqi nuk i kanë dëgjuar as nxënësit e shkollave të larta; dhe ashtu, këta nuk orvaten kurrë të zbulojnë kuptimin e vjetër të fjalëve. Prandaj, një nxënës i mirë i Gjermanisë, i Rusisë, i Anglisë, i Francës, ka një dituri më të saktë të greqishtes së vjetër se sa një nxënës i mirë i Greqisë së sotme. Të njohurit e greqishtes së re është një pengim i madh për të nxënët e greqishtes së vjetër.”
“Paradhokson,” – murmuritë, o Protagora? Aspak. Ashtu ju duket juve, po mua më duket afër mendsh. Tani mjaft folëm për gjëra të gjuhës. Fundi, është që nuk dini greqishten, ndonëse kujtoni se e dini; dhe prandaj është më kot të t’ju bie tekstin e Platonit Protagoras, se edhe me ndihmën e shënimeve dhe fjalori nuk do ta këndoni dot. Po të t’ju thom shkurt çfarë mendjeje kish adashi juaj Protagoras. Shkrimtari grek Diogjenes Laertios, në librin e tij mbi Jëtët dhe mendimet e filozofëve të shkëlqyer, thotë se Protagora ngulte këmbë që çdo çështje ka pamje, njëra e përkundërshme nga tjetra. “Në të tjera fjalë, Protagora që një relativist”, siç thonë në gjuhën e filozofisë së sotme. Që të flasim hapur shqip, Protagora qe i mendjes se kur ke në dorë një gjë, në duam ta kuptojmë mirë, duhet ta kthejmë dhe ta shikojmë nga të gjitha anët, dhe jo ta shikojmë vetëm nga një anë. Pastaj që ajo gjë është ashtu siç na duket. Tani, miku im, zoti doktor Protagoras Dhalla, mendja juaj është krejt e ndryshme nga adashit tuaj të shkëlqyer. Jini një njeri dogmatik, një njeri fanatik, që besoni me krye të ngjeshur në gjitha ato që ju thanë në shkollë, duke bërë veshin e shurdhër për çdo pikëpamje të ndryshme. Mjekësia, siç e kuptoni ju, nuk është një dituri që zhvillohet lirisht dhe rritet përditë pa pengim, por është një fe me dogma të caktuara që s’duhen ngarë me asnjë mënyrë. Babai juaj, - emri i tij qoftë i nderuar! - bëri një lajthim të madh kur ju quajti Protagoras. Duhet t’ju kish dhënë emrin e ndonjë shenjtori të mbarë, fjala vjen Theodhor, - për nder të Theodhor Studitit, atij kallojeri të ngrysur e të tërbuar, nga i cili kishin gjetur belanë dy nga më të zotërit mbretër të Bizantit, Leoni i V dhe Mikhaeli III."
Dhe me këto fjalë Dr. Gjëlpëra u ngrit të vishet.
Të dy mjekët ballkanikë e kishin dëgjuar fjalën e Dr. Gjelpërës herë me heshtje, herë me protestime, po anë e mbanë me vërejtje. Bisedimet vazhduan pasi u ngrit Dr. Gjëlpëra, po vazhduan në një mënyrë të palidhur, me shkel e shko. Kur Dr. Gjëlpëra vuri këmishën e brendshme, prej liri dhe pa mëngë, dhe brekët e shkurtra gjer me gju tërë prej liri, dhe pastaj mori këmishën e ditës, Dr. Emrullahu bashkë me Protagoras Dhallën bënë një bërtim çudie,
“Aman, zoti doktor, - tha dr. Emrullahu, - s’paskeni fanellë?”
“Ç’fanellë? Ç’doni të thoni?” - pyeti dr. Gjëlpëra i habitur.
“Këmishë prej fanelle, qirié jatre; do të plevitoseni!” - bëri dr. Dhalla.
“Aman, zoti doktor, pa fanellë si mund të rrojë njeriu?” - vazhdoi dr. Emrullahu.
Dr. Gjëlpëra i shikoi me një sy të çuditur,
“Pse ju mbani fanellë?” - pyeti.
“Haj-haj, zoti doktor”, - tha dr. Emrullahu.
“Vevea, Zotëri jatro”, - shtoi dr. Protagoras Dhalla.
Dhe që të dy ngritën jelekun, dhe shfaqën këmishë të brendshme të trashë, tërë lesh.
“Shikoni, unë mbaj dy fanella”, - bëri me triumf dr. Protagoras Dhalla.
“Efendem, unë mbaj tri, njërën mbi tjetrën, dhe në mos besoni, ja tek është prova”, - deklaroi me kryelartësi dr. Emrullahu.
Duke vazhduar së veshuri, dr. Gjëlpëra, u dha përgjigjen:
“Unë, zotërinj, po të dua të vras veten, di mënyra më të shpejtë e më të ëmbla se të burgosur të trupit në fanella qesharake. Kam dëshirë të rroj. S’kam ndër mend të vdes përpara kohës, dhe s’dua t’i jap rast sëmundjes duke dobësuar fuqinë qëndronjëse të trupit tim.”
“Ine aidhia!” - briti dr. Protagoras Dhalla.
“Aman efendem, do të bëni mah vetveten, - protestonte dr. Emrullahu; - meshhur dr. Habibullah pashai mban fanella, dhe na thosh shumë herë se fanella është shpëtimi; dhe të mosmbajturit fanellë gajet myzir.”
“Atëherë, - tha dr. Gjëlpëra, - ky Habibullah pashai meriton të varet kokëtepjetë.”
Dr. Emrullahu u hodh në këmbë.
“Halld ettin! - briti; - s’ke të drejtë të flasësh ashtu për një njeri alim dhe meshhur si dr. Habibullah pashai!”
Dr. Protagoras Dhalla hyri në mes që t’i qetësojë.
“Unë s’jam i nxehur”; - u përgjigj me gjakftohtësi dr. Gjëlpëra; - them vetëm dhe përsërit se ai, kushdo në qoftë, i cili s’ka edhe kuptuar se era dhe dielli janë ilaçe, dhe të mbështjellët e trupit të njeriut në fanellë është një marrëzi barbaresh, ai nuk është mjek."
Bisedimet në mes të tre mjekëve, herë me të butë dhe herë me të ashpër, këtu me të qeshur dhe këtej me të ngrysur, vazhduan gjersa dr. Gjëlpëra u vesh. Tema e bisedimit ishte fanella. Dr. Gjëlpëra mori një shportë me mollë, plot me lëng dhe ua paraqiti vizitorëve:
“Këto pemë, - tha, - m’i dërguan nga kopshti i tregtarit Zylfikar Agait; janë mollë plot me lëng dhe me një erë çuditërisht të hollë dhe të këndshme. S’kam ngrënë kurrë mollë aq të mira. Urdhëroni!”
Dr. Protagoras Dhalla dhe dr. Emrullahu tundën kryet me mospëlqim.
“Efharisto, s’dua!” - bëri dr. Protagoras Dhalla.
“Meazallah, - protestoi dr. Emrullahu, - pemët japin ethe.”
“Bah? - bëri me çudi dr. Gjëlpëra, duke kafshuar një mollë; - unë i dija pemët një nga mjetet më të sakta për të luftuar ethet, ose, që të flas më mirë, për të luftuar shkaqet e etheve, se ethet vetë nuk janë sëmundje po shenjë sëmundjeje.”
Dr. Emrullahu dhe dr. Protagoras Dhalla qeshën.
“Nuk i dhamë karar meselesë së fanellës”, - tha dr. Emrullahu.
“Malista, to zitima të fanellës e lamë përgjumë”, - shtoi dr. Protagoras Dhalla. Dr. Gjëlpëra kafshoi një mollë të dytë:
“Në qoftë, - tha, - se sëmurem në një vend, ku ka pemë si këto dhe një diell aq të çuditshëm, atëherë s’ditkam gjë nga mjekësia. Të kthehemi tani përsëri te puna e fanellës.”
Kafshoi mollën, fshiu buzët, u mejtua ca çaste:
“Një ditë, - tha dr. Gjëlpëra, - dola në pazar të Tiranës, një shesh mësimesh për mua. Dhe tek po sillesha, pashë një plak me gjoksin të hapur, një gjoks i pjekur në diell dhe i shëndoshë posi çeliku. Fola me plakun. Që një njeri i butë, i sjellshëm, buzëqeshur. Më tha se ishte nga një fshat i largët, i quajtur Martanesh, dhe vinte dendur në pazar të Tiranës duke e bërë kurdoherë në këmbë udhën e gjatë njëzet e katër orë për të ardhur e për të vajtur. U interesova shumë. E ftova të hyjmë në dyqan të Zylfikar Agait dhe atje iu luta të më leje ta vështroj. Të urtë dhe i kuptuar, plaku më la ta këqyrë; dhe ju them një fjalë vetëm; që është zor të gjendet njeri me shëndet më të bukur se ai plak. Tani, zotërinj, ç’do të kishte ngjarë sikur ky njeri të ishte stërvitur që në vogëli me fanella? Kraharori i tij, në vend të kishte forcën e çelnikut, do të ishte i butë dhe i dobët, një fole tërheqëse sëmundjesh.”
“Po ç’do të ngjasë, pra, sikur një njeri, mësuar me fanellë, t’i heqë?” - pyeti me gëzim dr. Protagoras Dhalla,
“Ja! Evet, ç’do të ngjasë?” - shtoi dr. Emrullahu.
"Pyetja që më bëni, në vend që të më pengojë, më ndihmon, - ktheu dr. Gjëlpëra, - njeriu i mësuar tërë jetën e tij me fanella, po t’i hedhë përnjëherësh dhe veçan në dimër vë veten në rrezik. Po pikërisht atë dua të them edhe unë, ndonëse e them ndryshe. Përpiquni të hyni në thelb të problemit. Ju, mjekët e Ballkanit, në këtë si në shumë pikë të tjera, jini viktimat e pafajshëm të një propagande industrialesh. Do t’jua shpjegoj. Nga mesi i shekullit të nëntëmbëdhjetë, fabrikantët e leshit dhe të pambukut, të ndihmuar nga ca mjekë të paguar, filluan një propagandë për të vetëquajturën nevojë të fanellës për shëndetin. Në Shqipëri, ku çdo gjë arrin vonë, arriti më në fund edhe kjo propagandë, dhe sot dëgjoj se shumica e njerëzve këtu mbajnë fanella. Jam i mendjes se fanella është një nga arsyet e shëndetit të dobët në Shqipëri. Mos më thoni si të bëjnë ata që mbajnë fanella. Nuk është bisedim me rëndësi ai. Duhet të shkojmë më thellë, dhe të marrim në sy hallin e atyre që s’kanë vënë edhe fanella, hallin e foshnjave. Ne duam një racë të fortë, në duam zhdukjen e sëmundjeve, duhet foshnjat t’i stërvitim të luajnë gjysmë lakuriq në diell e në erë të paqtë, që trupat e tyre të forcohen e të mos duan të dinë nga e ftohta, si plaku i Martaneshit që ju fola.
Dr. Protagoras Dhalla dhe dr. Emrullahu dëgjonin të ngrysur. Nja dy herë dhe pëshpëritën për Panepistimion ton Athinon dhe dr. Habibullah pashanë, po pa folur shquar. Dr. Gjëlpëra mbushi me alkool llambën e vogël dhe vuri ujë të paqme.
“Ta marrim nga një filxhan çaj”, - tha.
“S’duam t’ju bëjmë behezur”, - bëri dr. Emrullahu dhe dr. Protagoras Dhalla shtoi dhe ai ca fjalë oborresie të zakonshme. Dr. Gjëlpëra i dalldisur në mejtime, nuk vuri re, dhe si ndezi llambën dhe ujdisi ujët, u suall nja dy herë anëmbanë të odës pa folur, pastaj vazhdoi në këtë mënyrë.
“Është afër mendsh që në Ballkan dhe veçan në Shqipërinë tonë, të mbetur në kohët e Kohës së Mesme, fuqia e diellit si shëronjës dhe shpëtimtar të jetë edhe e panjohur. Po çudia është që të jetë e panjohur dhe në Tiranë, - në këtë Tiranë që është djepi i helioterapisë.”
Dr. Emrullahu dhe dr. Protagoras Dhalla hapën sytë pyetëse. Dr. Gjëlpëra vuri re habinë e tyre, dhe vazhdoi fjalën:
“Po, zotërinj, helioterapia ka lindur në Tiranë, dhe në mos e dini, mësojeni. Një njeri zemërulur dhe i paditur nga librat, po plot me atë dituri më të lartë që ca njerëzve të popullit ua fryn në zemër zëri i fshehtë e i thellë i natyrës, është i pari që përdori diellin si shëronjës dhe bëri provën e fuqisë shpëtimtare të diellit e të dritës. Ky pionier ish tiranas, tërë jetën e tij e shkoi në Tiranë, dhe emrin e kish Ali Bibi.”
“U! Mos është ai i marri që gjezdiste fare lakuriq nëpër rrugët e Tiranës?” - pyeti dr. Emrullahu.
“Pikërisht ai, - u përgjigj dr. Gjëlpëra; - po i marrë s’ka qenë; jo i marrë, po thellësisht i urtë e i kuptuar, aq i kuptuar e i urtë, sa turma e paditur thellësinë e tij e quante marrëzi.”
"E kam dëgjuar dhe unë, - bëri dr. Protagoras Dhalla, dhe ia krisi të qeshurit bashkë me dr. Emrullahun. Si u gajasën ca çaste, dr. Gjëlpëra vazhdoi së foluri:
“Është shumë lehtë të tallet njeriu, është më e rëndë të kuptojë. Në viset ku dalin diamantet, ku shumë njerëz që, kur gjejnë ndonjë diamant të rrallë, po të trazuar me baltë dhe me guricka, nuk e njohin dhe e hedhin. Pastaj, një ditë, del një njeri që e njeh, e merr e qëron, e gdhend dhe guri i çmuar shkëlqen në tërë bukurinë e tij. Këto javë të paka që kam ndenjur në Tiranë, kam mbledhur mjaft fakte sa të bëj provën që Ali Bibiu është babai i helioterapisë. Në interesoheni në një pikë historie të diturisë, mund t’ju shtroj përpara faktet që kam mbledhur.”
Dr. Emrullahu dhe dr. Protagoras Dhalla, jo pa njëfarë ironie, iu lutën dr. Gjelpërës t’u flasë për Ali Bibinë.
“Do të flas, po e di që do t’ humbas kohën”, - tha dr. Gjëlpëra, - Mësoni se Ali Bibiu lindi me 1840 në Tiranë. Qe një çilimi thatanik dhe i dobët nga shëndeti, si gjithë njerëzit e shtëpisë së tij. Verdhanik dhe i sëmurë, Ali Bibiu e hoqi zvarrë jetën gjer dymbëdhjetë vjeç. Kur arriti në atë moshë, e ëma, - e cila duket se ka qenë mjaft e kuptuar në punët e shëndetit, - po e lante një ditë djalin në një magje me ujë e sapun, dhe këtë banjë ia jipte në erë të hapur të oborrit. Atëherë ngjau një gjë e papritur dhe e çuditshme. Kur banja ish në të mbaruar e sipër, Ali Bibiu, i cili ndonëse gjysmë njeri nga shëndeti, ish i shquar, plot me shpirt e me gjallëri, dhe kish këmbyer disa shakara me t’ëmën, Ali Bibiu u hodh nga magjja, iku duke qeshur, dhe nga kopsht në kopsht, u largua e u zhduk. E ëma kujtonte se kjo shaka e tepërt, do të merrte fund, dhe priti me padurim të kthyerit e djalit. Po kur dita nisi të zgjatet, kur shkuan orë, dhe Ali Bibiu nuk dukej, e ëma hyri në merak të madh dhe thirri të afërmit e saj dhe fqinjët. U përndanë ca këtej, ca andej, dhe nisën kërkimet nëpër udhët e nëpër kopshtet e Tiranës. Dy a tre nga kërkonjësit e gjetën më në fund në një lëndinë, afër rrapit të vjetër që rron dhe sot, dhe ja si e gjetën: Ali Bibiu, lakuriq siç kish shpëtuar nga magjija, që ish shtrirë në bar dhe këndonte duke u ngrohur në diell. Posa i pa njerëzit, u ngrys, u hodh në këmbë, dhe u sul të ikë, po e zunë dhe e shpunë me zor në shtëpi. Atje e ëma e qortoi, e rrahu pak, pastaj e përkëdheli; djali u bind në të gjitha me përulësi. Po kur e ëma nisi ta veshë, Ali Bibiu shfaqi kundërshtimin më të gjallë. Nuk desh me asnjë mënyrë të qasë rrobat. Dhe kur e veshën me ndihmën e disave, Ali Bibiu i nxori shpejt dhe i flaku petkat dhe mbeti përsëri lakuriq. E veshën ashtu disa herë me pahir, dhe gjithnjë Ali Bibiu i nxirrte me shpejtim rrobat. As fjalët, as frikimet nuk e bindnin të rrijë i veshur, as hapte gojën të përgjigjej; në çdo gjë tjetër, ish i bindur. Më në fund, - u lodhën dhe e lanë. Si perëndoi dielli dhe u ngrys e ëma shtroi tryezën, dhe Ali Bibiu u ul pranë saj lakuriq në vendin e zakonshëm të tij, hëngri pa folur, dhe pa folur puthi të ëmën dhe shkoi të flejë. Vjet me radhë e ëma i tregonte me mallëngjim hollësitë e kësaj historie, e cila për zemrën e saj ishte nje tragjedi e thellë. Ali Bibiu, atë natë, hyri në shtrat me jorgan, dhe bëri një gjumë të qetë. Me të gdhirë, kur njerëzit edhe po flinin, u ngrit me ngadalë dhe doli jashtë; shëtiti nga lëndina në lëndinë, atje ku kishte zënë dielli, dhe thekte trupin e tij duke kënduar. Kur e merrte uria, kthehej në shtëpi, hante një copë, dhe dilte përsëri lakuriq në erë e në diell. Në krye, tiranasit çuditeshin, dhe s’dinin se ç’të bënin e se ç’të thoshin. U përpoqën disa herë ta veshin, po me kot. Pak nga pak, nisën të mësohen dhe të mos kujdesen më. Edhe prindërit e tij, ndonëse me zemër të thyer, iu bindën fatit dhe e fjetën mendjen. Këto ngjanë në verë të motit 1852. Në të hyrë të vjeshtës, kur nisën të ftohtat e para, bota prisnin se ç’do të bënte Ali Bibiu. U habitën të gjithë duke parë se as shiu, as dëbora, as breshri, nuk e shtrënguan të heqë dorë nga jeta e tij. Kohë e bukur e kohë të tmerrshme, Ali Bibiu shëtiste nëpër livadhet e nëpër kopshtet aq lakuriq, sa çasti kur ish lindur. Vetëm natën kthehej në shtëpi, hante, mbulohej dhe flinte. Kur e zinte errësira, larg shtëpisë tij, hynte në çfarëdo shtëpi që të ndodhej afër, dhe tiranasit zemërbardhë i jepnin për të ngrënë dhe një mbulesë të ngrohtë. Ashtu shkuan vjeshta dhe dimri. Dhe posa vera e parë, e veshur me gjethe e me lule, zbriti buzëqeshur nga mali i Dajtit, Ali Bibiu e përshëndeti përsëri diellin e tij të dashur dhe nisi të thekte trupin duke kënduar. Populli e shikonte me sy të mallëngjyer e të mirë këtë djalë të pafajshëm e të padëmshëm, dhe i jepnin të hajë; sa për të pirë Ali Bibiu vinte vetë në burimet dhe pinte duke vënë gjunjët mbi dhé e duke ulur buzët drejt në ujët e kulluar. Kur shkoi muaji i qershive dhe hyri muaji i të korrave, ngjau një gjë e çuditshme."
Dr. Gjëlpëra qëndroi, shtiu ujët e përvëluar mbi poçen e çajit.
“Çaji omos, - tha dr. Protagoras Dhalla, - është i dëmshëm.”
“Në qoftë i dëmshëm, - u përgjigj dr. Gjëlpëra, - mos pini.”
“Pse, efendim axheba nuk është myzir?” - pyeti dr. Emrullahu.
“S’kam durim për mendime të atilla, - bëri dr. Gjëlpëra. - Çaji i marrë me shumicë, mund të jetë, është i dëmshëm. Po nja dy filxhanë këtu-këtej, ç’dëm mund të bëjë? Njeriu, me veshjen e tij, mban dritën e diellit larg lëkurës së trupit; me të ngrënat e tij të gatuara e të trazuara, mbush trupin përbrenda me helmë. Tërë jeta e tij, që kur hoqi dorë nga natyra, që kur doli nga pyjet dhe u mbyll në qytetet e në shtëpitë, nuk është veçse një lajthim i rregulluar për të prishur shëndetin dhe për të shkurtuar ditët. Dhe këtij njeriu, që mbytet në mes të valëve, ju i thoni të ruhet nga një pikë vesë! Pse të merremi me dëmet e lehta të kafesë e të çajit, para se ta shpëtojmë njerëzinë nga rreziqet e rënda që i kalbin gjakun dhe i shkallmojnë themelet e jetës së tij?”
“Paradhoksen, paradhoksen!” - tha dr. Protagoras Dhalla. Dr. Emrullahu dhe pëshpëriti mbi Habibullah Pashanë,
“Fjalët që ca mjekë përhapin kundër çajit, - vazhdoi dr. Gjëlpëra, - më sjellin çdo herë ndër mend ata gjykatarët që dërgojnë në burg një djalë i cili ka vjedhur një mollë ose një simite, po lënë të lirë një bankier hajdut, i cili me dinakëri ka rrëmbyer milionë. - Këtu dr. Gjëlpëra, mori poçen, tha: Çaji u bë, - dhe mbushi filxhanët, - pastaj zgjati sheqerin duke thënë: - Urdhëroni nga një copë helm, zotërinj!” :- Të dy mjekët u çuditën, - Po, - shtoi dr. dr. Gjëlpëra, - sheqeri i bardhë, sheqeri i kulluar quhet prej shumëve një helm, dhe ata që e quajnë ashtu mbështeten mbi këtë: që sheqeri tharton dhe zjen të ngrënat në stomak dhe ashtu prish të gjithë dobinë e tyre. Këta kundërshtarë të sheqerit të kulluar e të bardhë këshillojnë në vend të tij të përdorurit e sheqerit natyral e të kuq ose më mirë të përdorurit e mjaltës. Po ç’duket, zotërinj, kishit dëgjuar fjalë të liga për çajin e për kafenë, po jo për sheqerin artificial që është njëqind herë më i dëmshëm."
“Kur qenka ashtu, axheba, pse nuk e prisni sheqerin vetë?” - pyeti dr. Emrullahu.
“E përdor shumë rrallë, - u përgjigj dr. Gjëlpëra, - nja tri a katër copë të vogla ditën, jo më tepër. Se mendimi im është ky: jeta e njeriut, nga largimi në largim prej natyrës, është bërë nën çdo pikëpamje një gjë artificiale, një gjë e ujdisur dhe e lajthitur. E vetmja shpresë e shëmbëllimit, tani është jo një kthim të plotë e të pamundur të natyrës, po në një të ndrequr të ngadalshëm të lajthimeve të ngrënies e të rrojtjes.”
Vazhduan bisedimet duke pire caj.
"Të kthehemi te Ali Bibiu, - tha dr. Gjëlpëra… Një mot pas ngjarjes së parë, ky djalë i sëmurë dhe gjysmënjeri gjer atëherë, u ndryshua si me ndonjë magji përralle. Kockat iu ndreqën; mishrat e thekura në dritë të diellit iu rritën, iu plotësuan; trupi i tij lulëzoi me një bukuri të hijshme e të fortë. Dhe kur vërtetohej kjo mrekulli? Më 1853, domethënë afro dyzet vjet para se dr. Finsen-i dhe pastaj dr. Grollieri të bëhen apostujt e diellit si shëronjës. Do të thoni se Ali Bibiu s’dinte se ç’bënte. Pa fjalë, Ali Bibiu nuk ish veç se një djalë i paditur, jo një savant me teori të thella. Po kush mund të thotë se ai djalë i përulur i popullit, nuk ish i shtyrë nga ndonjë zë i fshehtë i natyrës?