Faik KonicaJashtë Tiranës, mbi një kodër pranë Shkallës së Tujanit, një shtëpi e lyer me gëlqere shkëlqen në diell dhe bardhësia e saj duket për së largu posi një njollë prej dëbore në mes të maleve. Kur afrohet njeriu, vë re menjëherë se kjo shtëpi, ndonëse e ulur dhe disi e vogël - ndoshta me tri oda vetëm ose të shumtën me katër - ndryshon nga gjithë shtëpitë e tjera të vendit nga bukuria e vijave, nga gjerësia elegante e derës, nga forma dhe shkaqet e penxhereve - secila nga të cilat ka njëzet xhama të vegjël, të lidhur me metal dhe veçan nga çatia e mbuluar me qeramidhe të bardha të rregulluara me dhe me kujdes, kuptohet se është një shtëpi e mejtuar prej një arkitekti - artist për një myshteri - poet. Kjo ndjenjë, e një gjëje të ndryshme nga të tjerat, rritet dhe më tepër kur shikon njeriu kopshtin, ku një shumicë lulesh, barërash, pemësh dhe shelgjesh edhe të vogla martojnë ngjyrat e tyre me një harmoni të rrallë dhe bëjnë rreth e rrotull shtëpisë së bardhë si një kurorë në ballë të një vajze. Tiranasit e quanin shtëpinë më parë “Qoshku i Bardhë”, po i zoti vetë pëlqen emrin Kasollja e Bardhë, dhe më në fund ky emër i mbeti.
“I zoti i shtëpisë”, thamë.
Cili është i zoti i shtëpisë? Një fytyrë origjinale, një tip i rrallë në Shqipëri. Është një mjek i quajtur dr. Gjëlpëra. I ati ka qenë tregtar në Petersburg, qytet që sot quhet Leningrad, kish fituar një pasuri të bukur, dhe birit të tij të vetëm i kishte dhënë një stërvitje të mbaruar. Djali kish një mendje të hapur dhe të gjerë, interesohej në letrat e vjetra dhe në të sotmet, në historinë e mendimeve dhe në historinë e ngjarjeve, po tërhiqej në një mënyrë të veçantë nga mësimi i shkencave. Kur mbaroi gjimnazin, qëndroi dhe u mejtua. Tregtia e mërziste. Letrat i donte me gjithë shpirt; po sado i ri, kuptohet se letrat, si karrierë, janë të mbjella me gjemba, duan nge, duan rreth të bukur, dhe instinktet bakalle të babait të tij do t’i venin pengime në zhvillimin e individualitetit. Kanunin nuk e pëlqente, politikën e urrente. Mbetej mjekësia. Gjëlpëra u dalldis në mejtime. Mjekësia? do të thotë kokë, plagë, qelb, mëlçi të prishura, zorrë të vulosura, gjak, bacile, erëra të liga; nga ana tjetër, mjekësia është një dituri fisnike: meqë qëllimi i saj është pakësimi i dhimbjes. Pastaj mjekësia nuk është si tregtia, në kundërshtim me letrat. Ca shkrimtarë të mirë kanë qenë mjekë; dhe shumë mjekë kanë shijen e artit, të muzikës, të librave të bukur. Gjëlpëra e hodhi zarin për mjekësinë, dhe i ati si shqiptar kish një nderim të trashëguar, në mos për diturinë, për shkallën sociale të mjekut.
Ashtu Gjëlpëra junior u shkrua nxënës në Universitetet e Petersburgut. Tre vjet i vazhdoi mësimet me vullnet dhe me sukses. Profesorët e tij e quanin një nxënës të shkëlqyer. Që nga të parët në fiziologji, në anatomi, në kimi; biologjia e tërhiqte shumë, biologjia, dituri e çuditshme, që hap udhë të errëta dhe misterioze ku s’kish shkelur këmbë njeriu gjer dje. Në kohët e para Gjëlpëra u turbullua, i vinte të vjellë, kur nisi praktikën e anatomisë, - të çarët e njerëzve të vdekur për të nxënë kleçkat dhe vidhat e fshehta të trupit. Kur i jepnin një vesh, një dorë, t’i marrë në shtëpi që t’i presë e t’i studiojë, qëndronte shumë herë, plot me mejtime si të Hamletit. Thosh me veten e tij: “Kjo dorë ka qenë e gjallë një herë, ka shtrënguar duar të tjera, ka lidhur zemër me zemër; ky vesh ka dëgjuar zëra të dashura, muzika të ëmbla; dhe tani dora, tani veshi, qelbet, dhe do të copëtohen nga thika ime.” Po pak nga pak këtë ndjenjë ia mundën ndjenja të tjera, vazhdoi punën me zell, dhe u bë i mbaruar në anatominë. Në mes të mësimit të diturive të mërzitura, gjente kohë dhe për zbukurimin ose zbavitjen e mendjes. Këndonte me të mirat libra të ditës. Njomte kujtimin e klasikëve duke kënduar kryeveprat e vjetra. Qëllonte pak pianon: një sonatë e Bethovenit, një ‘nocturne’ e Shopenit, dhe të interpretuara ligsht, kënaqin shpirtin si një mundim i ëmbël për të hyrë në bashkim ndjenje dhe kuptim me të mëdhenjtë.
Shkonte dendur në koncertet simfonike, më rrallë në Opera, dhe këtu atëherë vetëm kur ish natë baleti: Fokini, Pavlova, dhe veçan e perëndishmja Karsavina, i jepnin një shfaqje bukurie ritmike të paharruar.
Në moshën e Gjelpërës zemra ose një nga më të thellat instinkte të njeriut, kanë nevojë të kënaqen. Studenti ynë kish një mikeshe të quajtur Vera, i ati i së cilës, një çinovnik (nëpunës i vogël i shtetit) zemërbardhë dhe i dhënë pas vodkës (vodka është rakia popullore e Rusisë) e kish lënë jetime pak vjet më parë. Vera punonte si koriste në një nga teatrot e mëdha të Petersburgut. Që një çupë e gjatë dhe e shkathët, me sy ngjyrë manushaqeje, flokë gështenjë, hundën të drejtë, duart dhe këmbët të vogla, gjirin dhe këlqet jo të hedhura shumë; cipën e kish të bardhë; mollëzat e faqeve të kuqe nuk i kish të ngritura sa të viheshin re, shënonin vetëm pakëz sojin sllav dhe i jepnin fytyrës së saj një shije tërheqëse të veçantë. Gjëlpëra kur lulëzonte natyra, dilte nganjëherë me Verën anës lumit Nevka e Madhe (një degë e Nevës), e shtrirë në mes kopshtesh pa fund; ose kur mbarohej koha e akullit dhe Neva e shkrirë lente avulloret të punojnë, të dy miqtë venin të shkonin ndonjë pasdite në ndonjë ishull të afërm: herë në Krestovskij, herë në Kamennji ose në Elagin. Po këto dëfrime jashtë, nëpër pyjet, nëpër lëndina, anës lumenjve ishin të rralla; punët dhe akulli, i mbanin më shpesh brenda. Sa orë të paharruara studenti ynë kish shkuar në odën e Verës, rreth e rrotull samovarit, duke biseduar ndonjë pikë arti a literature - se Vera interesohej në gjërat e mendjes. Bisedimi binte nganjëherë mbi temën më të madhe të psikologjisë së njeriut: tema e dashurisë. Vera me thellësinë mistike të shpirtit sllav të saj, besonte te dashuria si te një forcë e gjallë, fatale, e domosdoshme. Gjëlpëra qeshte:
“Vera, - i thosh, - jemi të gjithë viktima të një ëndrre. Ajo qe e quajmë dashuri, nuk është veçse një emër tjetër për dëshirën. Është një shtytje e fuqishme e natyrës, jo një zë i perëndishëm i shpirtit. Bah! Sot, çupa ime, pimë çaj në këtë odë dhe duhemi; nesër? nesër kushedi ku dhe me kë do të jemi?”
Vera qeshte me një qeshje të sforcuar.
“Je cinik, - i thosh, - duhet të kisha rënë në dashuri me një poet, jo me një student mjekësie. Po nuk e kisha në dorë. Dashuria nuk zgjidhet: del përpara dhe urdhëron.”
Po Gjëlpëra e hiqte pranë dhe me fjalë të bukura, e përkëdhelte dhe e kënaqte.
Kështu shkoi moti i tretë dhe hyri i katërti. Gjëlpëra ndjente përditë se irritej kuptimi, dhe truri i tij merrte një fuqi mëndonjëse të tijën, jo të përsëritur nga të tjerët. Nuk harronte dhe kujdesin e trupit. Thosh me vete:
"Një mjek duhet të jetë i shëndoshë dhe i shëndetshëm. Si i ditur, mundet, edhe në qoftë i sëmurë, të jetë i zoti të bëjë punë kërkimesh në laboratorët, po si mjek vepronjës, në marrëdhënie me popullin, dukja e tij duhet të jetë pasqyra e forcës dhe e shëndetit. Kush e mban dot të qeshurit sikur një ulok të dalë si mësonjës i vallës dhe të kërkojë nxënës? Një mjek i sëmurë sjell menjëherë në buzët e popullit të thënën e vjetër: “Mjek, shëro vetveten!” I jepte pra trupit të tij ushtrime sistematike, hante dhe pinte mirë, po jo shumë; bënte gjumë të plotë. Fjala e vjetërsisë klasike “Çdo gjë me masë” qe fjala udhëheqëse e sjelljes së tij. Moti i katërt i mësimeve mjekësore mori fund me shkëlqim në qershor 1914, dhe Gjëlpëra shkoi për një vakancë në Suedi sipas një dëshire të vjetër. Verës i kish lënë me shëndet një ditë më parë, me puthje, qarje, zotime - dhe i ati e përcolli gjer te vapori që do ta shpinte në zallet e Suedisë.
Gjëlpëra hyri tani në një botë të re. Suedia, ndonëse aq afër Rusise, ndryshon nga shumë pikepamje. Hiq mezet që hahen përpara drekës dhe darkës dhe që janë si zakuska e Rusisë, pothuajse çdo gjë tjetër - binatë, rrojtja, sjelljet, dukja e qyteteve dhe e njerëzve është tjetërsoj. Dhe për Gjelperen, për mendjen e tij vëzhguese dhe të dhënë pas gjërave të fshehta, të gjitha rreth e rrotull tij kishin një interes të madh. Defronte me bukurinë e Stokholmit, qytet i shtrirë në një shumicë ishujsh, posi një Venedik i dytë, po me bukuri veneciane më të ftohtë, dhe më të matur. Kur u dëgjuan topat e parë të Luftës së Madhe, që do t’i vinte zjarrin gjysmës së botës, sytë e njerëzisë së tërë u kthyen mbi sheshet e gjakut dhe të vdekjes, mendjet peshonin dhe prisnin fjalën e fundit të fatit, fjala që vonoi aq shumë sa në krye, asnjeri nuk do të kish besuar në një vonim aq të zgjatur. Çdo njeri ish ngrysur dhe për fatin e veçantë të tij zemra e Gjelperës ish plot me kujdes e me frikë. Ç’ndryshim do të sillte lufta në jetën e tij? Petersburgu, a qe tani një qendër mjaft të qetë për të vazhduar mësimet? Valle, nuk do ta shtrëngonin të vente në shesh të vdekjes për të marrë pjesë në veprimet e Kryqit të Kuq? Si do të vinte tregtia e t’et? Disa ditë, këto pyetje vinin e venin në mendje të tij, i godisnin trurin posi valët e detit që përpiqen kundër një shkëmbi. Më në fund bëri një vendim. I rritur në Rusi, nuk ish rus. Ç’gjë e ndalonte t’i vazhdojë mësimet në Suedi. Gjuha? Po në gjimnaz kish mësuar gjermanishten, dhe kjo gjuhë është aq afër suedishtes, sa me tre muaj punë të rëndë, do të ish i zoti të vazhdonte mësimet në një universitet të Suedisë. Mbetej vetëm leja e t’et. I shkruajti plakut duke i shpjeguar me sa ishte e mundur në një kohë kur postat s’kishin më të fshehta për syrin e hapur të censurës. Plaku e kishte djalë të vetëm. E donte. Kuptoi. Dha lejen, dhe provën praktike të lejes: një çek për të mbuluar harxhet e motit të parë.
Gjëlpëra kish dëgjuar që prej vitesh për Upsalanë, si një qendër kulturore me famë, dhe emrin e Universitetit të Upsalasë të zihej në gojë me nderim. Nga të katër Universitetet e Suedisë - Upsala, Lund, Stokholm dhe Gothenborg - zgjodhi Upsalanë: dhe që të mësonte sa më shpejt me rrethin e ri, shkoi që në nisje të vjeshtës te qyteti universitar. Erdhi më në fund koha akademike: dhe Gjëlpëra tani vuri në kokë kesulën prej kadifeje të bardhë me një shirit të zi, që është shenja e nxënësve të Upsalasë.
Në krye gjuha e pengonte që të zhvillojë mirë mendimet e tija. Po sa vente dhe stërvitej: edhe me atë gjallësi që e karakterizonte, arriti shpejt të bëhej plotësisht i zoti i gjuhës së re. Atëherë profesorët nisën të kuptojnë e të çmojnë fuqinë mendore të tija: dhe bashkënxënësit gjetën tek ai një shok vërtetë të matur në të gjitha, po jo kundërshtar të gazit e të qeshjes. Kur kish ngë, vente dhe ai në kabaretet e në birraritë, merrte pjesë në këngët e në vallet, si dhe lleshakate të padëmshme. Njohu nja dy çupave. Motin e dytë të tij në Upsala gjeti një mikeshe. Ta thoshin emrin Ingrid. Që një leshverdhe e gjatë, nga pikëpamja e shtatit më e bukur se Vera, po me fytyrën më të ftohtë, pa fuqinë misterioze të Verës. Vera? Ç’bënte valle Vera? Në ç’hall ndodhej. Gjëlpëra shumë herë dalldisej në mejtime. I kish shkruar dy herë, po përgjigje s’kish marrë. Harrim, ndoshta? S’kish të ngjarë. Mundet ndërrim shtëpie - ose dyshim i censurës ushtarake, kurdoherë kundërshtonjëse e shkëmbimit të letrash të një gruaje me një mik të jashtëm. Po Ingrida që një çupë e dashur, me një shpirt të mbyllur dhe pak si të largme, mikeshe ideale për një nxënës serioz të kujdesur me kërkime diturie, i cili s’ka ngë për zhvillime romantike. Ingrida që e sjellë, e urtë, e qetë, e rritur mirë. S’kërkonte një Romeo: desh një shok të pëlqyer. Dhe nxënësi ynë s’kish dëshirë të jetë më tepër.
Lufta shfrynte me të katër anët me një tërbim përditë me të shtuar. Po Suedia, e urtë, rrinte mënjanë duke bërë sehir e duke tregtuar me të gjithë luftonjësit. Jeta në Upsalë vazhdonte me qetësinë melankolike të një shtëpie të fortë që qëndronte e patundur kur jashtë furtuna përmbys shelgjet dhe tund shkëmbinj. Po dhe këtu nganjëherë - xhamat e penxhereve dhe çatia tundeshe aq shumë, sa dukej, që edhe këtë shtëpi do ta shkatërronte furtuna e përgjithshme. Nga Petersburgu lajmet qenë të rralla dhe të shkurtra. I ati i bënte të njohur vetëm për shëndetin dhe i thosh se tregëtia vinte mbarë. Përparimi i ushtrive të Nikolajevicit në Austri, zaptimi i Lembergut, të rënët e fortëses Przemislit, dhe të arrirët e fuqisë ruse përtej Karpateve gjer në prag të Budapestit, e zbuti censurën dhe hapi përgjysmë dyert e Rusisë. Plaku Gjëlpëra bëri një udhëtim në Upsalë. Pas afro dy vjet largimi, të bashkuarit e atit me djalin që plot me gaz të mallëngjyer. Qanë hallet, kujtuan të vjetrat. Plaku prurë lajme të mira. E kish rritur dy herë pasurinë. Lufta dukej se do të vazhdonte shumë kohë. Në qoftë se marketa financiare e Rusisë nuk dobëtohej në fund të luftës dhe karta ruse qëndronte mirë, atëherë do të ishin të zotët e disa milionave. Po fati i luftës s’dihej. Një herë Rusët e përfshinë Kalicinë dhe me një sulm të egër hynë thellë në udhën e Vjenës. Dolli Mackensen-i, i mblodhi përpara, dhe duke thyer fortëse për fortëse “posi poçe” (fjalët janë të një gjenerali gjerman), i hodhi Rusët të përgjakur përtej Polonjës. Për së dyti Rusët mbuluan Bukovinën dhe arritën në Karpatet. Kushedi ç’do të ngjiste nesër? Pasuritë fitohen me guxim, dhe amerikani me të drejtë i quan kapedanë të industrisë ata njerëz të punës që guxojnë dhe hidhen përpara. Por guximi s’ndalon të lënët mënjanë të një thelë të vogël për rastin e papritur të një këmbimi ters të fatit. Plaku kish prurë treqind mijë kurorë të Suedisë, të cilat i vuri në Stokholm në emër të djalit.
“Tani, - tha, - çfarëdo që na ngjafte, kemi një ngushëllim mënjanë.”
Pas një jave u ndanë me zemër mallëngjyer por plot shpresë për të pritmen. Plaku u kthye te sheshi i luftës tregtare, dhe djali te kërkimet e diturisë.
Mësimet e mjekësisë në Universitetin e Upsalasë janë më të gjatat në botë, marrin nëntë vjetë, - tre vjet më tepër se kudo gjetkë, Gjëlpëra që i kënaqur. Desh dituri, jo diplomë vetëm dhe ish mjaft i zhvilluar sa të kuptonte që dituria e vërtetë do kohë.
Edhe për një dituri të koklavitur si mjekësia, me njëzet rrënjë në dituritë e të tjerë, katër a pesë vjet janë mjaft sa të mbajë mend njeriu parimet dhe formulat edhe të marrë një diplomë: po që të hyjë në thellësitë e mjekësisë, që të bëhej jo një mjek po një i ditur, i zoti të mendojë nga vetia e tij të gjejë udhë të errëta në rrënjët e sëmundjes ene burimet e shëndetit, duhet një zhvillim i ngadalshëm dhe i gjatë. Sistemi i Upsalasë, mendonte Gjëlpëra, është i drejtë. Gjëlpëra gëzohej që fati i jepte rastin t’i zgjatë mësimet në një qendër kulturore të vërtetë, Pa fjalë, formohen edhe gjetkë mjekë të mirë, po në fitofshin dituri ç’fitojnë pasi dalin nga shkolla, në kurriz të njerëzve të sëmurë. Upsala, qytet i qetë dhe i paqme, i rrethuar prej një brezi kopshtesh të bukura, i dukej Gjelpërës posi një vend i shënuar nga perënditë për zhvillimin e diturisë pa pengime e pa zhurmë. Dhe Ingrida fisnike dhe e heshtur i dukej si simboli i gjallë i Upsalasë.
Shkoi dhe viti i tretë në Upsalë. Të katërtin bota u zgjua një ditë me lajmin e papritur se Rusia u proklamua republikë dhe Cari është burgosur në pallat të tij në Carskoje-Selo. Ngjarjet tani po nxitojnë mbi tjetrën. Ca më vonë u përmbys dhe Karenski me republikën e tij, dhe një botë e vjetër mori fund përgjithnjë. Në mes të këtyre zhvillimeve historike, plasi edhe një sëmundje epidermike anë e mbanë të Evropës, “Duke korrur përditë mijëra njerëz, një sëmundje misterioze e cila, në mungesë të një emri më të kuptuar, u quajt “Espanjollë”. Suedia e lumtur mbeti jashtë edhe kësaj furtune. Po Gjëlpëra ishte i kujdesur e i trembur për tanë, dy herë i kujdesur e i trembur: vallë në ç’hall ndodhej plaku nga puna” e do të që ishte i zoti të ruante veten nga epidemia? Që kur kish plasur revolucioni në Rusi, studenti i Upsalasë s’kish marrë as ndonjë letër as ndonjë lajm tërthorazi, dhe me tërë filozofinë e tij, zemra e tij ish e ngrysur me dëshpërim dhe qellonte me një ritëm të ndryshëm nga ditët e bardha. Të vente në Rusi? Po, ish gati. Po a mund të vente, me rrezik për veten e tij dhe me fitim për asnjeri? Priti dhe ca javë, të cilat iu dukën si muaj të gjata. Dhe një ditë, erdhi një letër nga Rusia prej një të njohuri. Plaku i kish vdekur - e kish gjetur në mëngjes të shtrirë pa jetë: nga sëmundja espanjollë ose nga pika, dhe prej pasurisë së tij s’kish mbetur asnjë gjurmë.
Gjëlpëra ndjeu një shtrëngim në zemër. U largua një javë nga mesimet, se shpirti i munduar ka nevojë të përmblidhet dhe të vuajë, në vetmi.
Mëjtonte për plakun, për trimërinë e tij në punë, për dashurinë që kish për të birin, dhe për bashkimin e atyre në jetë, si dy shokë të dashur më tepër sesa si një atë i ngrysur me një djalë të bindur. Sa keq i vinte që nuk u ndodh në Petersburg në orët e fundit të plakut, që t’i lehtësonte ato çaste të rënda për çdo njeri dhe më të rënda për të paditurit. I vijnë ndërmend një nga ngjarjet të shkuara, i kujtoheshin kuvëndimet që kishin pasur bashkë, fjalët dhe qeshjet e t’et. Një plak me ca nga virtytet antike të shqiptarëve, dhe plot me një dashuri të panjohur për vendin, - një soj atdhesie instruktive që Frënjtë e quajnë 'amour du sol natal", po jo “patriotisme conscient”. Pas mendjes së plakut, çdo gjë në Shqipëri ish më e mirë se kudo gjetkë: çupat më të hijshme, gratë më të ndershme, ujërat më të paqme, pemët më të hijshme, klima më e shëndetshme, dhe, gjë e papritur, gjellët më të mbaruara. Studenti ynë nuk e kundërshtonte. Një herë vetëm s’kish mbajtur dot të qeshurit, kur plaku i theu të verërat e Shqipërisë, si më të mirat në botë.
“Ah baba, këtu e prishe, - tha: - mirë që s’na degjon njeri. Vera e vërtetë del vetëm në Francë, dhe në ca vende të Gjermanisë, anës lumit Ren. Në mes të asaj verë edhe të lëngut-rrushit të thartuar të Shqipërisë ka aq ndryshim, sa në mes të havjarit të Astrahanit dhe të jahnizë sonë.”
Qeshte dhe i ati, po me ironi.
“Im bir kuptoka dhe nga verërat! - thosh. - Po pse, djali im, verërat e Shqipërisë s’qenkan të mira? Nuk më jep dhe mua të kuptoj?”
“Ja sepse, im atë, se vera duhet të ketë një aromë natyrale, që quhet lule e verës, ose bouquet. Kur pi një kupë verë të vërtetë, të mbetet në gojë një shije lulesh të panjohura, me një erë fare të largët dhe të dobët, të ngjitet në tru si një tip i hollë i ndonjë bari të perëndishme. Nuk përshkruhet dot, po vetëm ndihet. Të vetë thënë, verërat e Ballkanit dhe të çdo vendi tjetër jashtë Francës dhe Renit, s’kanë bouquet, prandaj s’mund të quhen verëra: janë lëng rrushi i thartuar. Në dëshiron që të na heqësh një darkë në një restorant që ka qilar me verëra të çmuara - kam dëgjuar se është një me famë afër Prospekt Nevskijt - mund të gjykosh vetë.”
“Hajde të vemi që sonte, se s’ dua të ta prish qejfin.”
Dhe atë mbrëmë, si u veshën dhe u ndreqën, thirrën një droshkë, e cila i shpuri te restoranti me afër Prospekt Nevskijt. Porositë i dha studenti ynë. Me havjarin dhe mezet e tjera, porositi një botile Johannisberger të vjetër, verë e lehtë e bardhë e Rhein-it që bëhet vetëm nga vreshtat e Princ Metternichut, të dhuruara diplomatit austriak prej fuqive aleate mirënjohëse pas rënies së Napoleonit. Plaku e piu kupën e parë me një gllënjkë. Jo, ashtu babai. Këto verëra nuk pihen, po shijohën, - posi kafeja dhe çaji. Pas supës, Gjëlpëra i ri porositi një shishe Romance-Conti, verë e Bourgogne-s, një verë e kuqe me një lule aq të perëndishme, sa Princi de Conti, vëllai i vogël i Conde-it nga dera mbretërore e Francës, në çiflig të të cilit ndodheshin vreshtat, ku lind ajo verë, e pinte të tërë vetë me miqtë e tij, pa dërguar asnjë shishe në markete.
Kohërat tona më vulgare, po më praktike, s’kanë si në shekujt e shkuar princër egoistë, që i mbajnë gjërat më të mira për veten e tyre dhe e pakta Romance-Conti që bëhet, shpërndahet anëmbane të botës për ata fatbardhët që janë të zotët ta paguajnë. Plaku Johannisberg-un nuk e kish përfillur, e kish quajtur njëfarë limonade të trazuar me vodkë. Ro- mance-Conti-n e pëlqeu më tepër,
“Kjo, - tha, - më kujton verërat e Negzodit.”
Gjëlpëra i ri nënqeshi. Gjëllët e zgjedhura kryevepra të një chef-i vazhduan njëra pas tjetrës.
Një nga gjëllët që kish porositur Gjëlpëra i ri, quhej truffes la Cussy, njëfarë kërpudhe e zier në champagne dhe e servirur e ngrohtë e përshtjellë në një servietë. Që një nga gjëllët e shpikura prej gurmetit freng me famë Marquis de Cussy. Me gjëllët e fundit, prunë verën e tretë të porositur nga Gjëlpëra i ri, një shishe Château-Latour, verë e kuqe të hollë e Jugës së Francës, e cila e shijuar pas Bourgogne-s sjell një shplodhje, - një zgjim, një ringjallje të mendjes dhe të vullnetit. Gjysmë filxhan kafeje të zezë i vuri kurorën kësaj darke elegante, luksi i së cilës e çuditi plakun, një çudi që u shtua më tepër kur shërbenjësi i pruri notën: 165 rubla - në një kohë kur rubla ish rubël. Kur droshka i lanë shtëpi, “E, si t’u dukën verërat?” - pyeti studenti ynë.
“Ato të Shqipërisë janë më të mira, - tha plaku. - Verërat që pimë sonte janë të ujdisura, as që bien erë verë. Verërat e Shqipërisë bien erë verë për së largu.”
“Po vera e mirë s’duhet të bjerë erë, im atë: vera e mirë është si një vajzë e stërvitur që flet me zë të matur e të butë: vera që bie erë për së largu është si një njeri që bërtet duke folur dhe që e dëgjojnë tërë mëhalla.”
“Përveç kësaj, djalë i im, verërat që të pëlqejnë ty s’janë as për njerëz të pasur si unë, qenkan për njerëz milionerë.”
"Ka verëra në Francë të lira, im atë, desha vetëm të shijojmë - një herë ca nga ato më të famshmet, që të zgjidhim një pikë bisedimi.
Këto kujtime, dhe shumë të tjera i ktheheshin Gjelpërës, dhe zemra mallëngjehej për plakun e dashur plot me mungesa barbare, po plot me virtyte barbare, i cili vdiq në mërgim kushedi se si, ndoshta me dëshpërimin në shpirt.
Ingrida, porsa mësoi ngjarjen, i bën vizitë dhe me takt pa dhënë ngushëllime të kota që s’ngushëllojnë po veten lëndojnë, foli mbi çështje të tjera, dhe i propozoi një shëtitje anës lumit Fyris. Shoqëria e kësaj vajzë të qetë, sjellja e së cilës, atë ditë që, jo si e një të dashure, por si e një motre, që i prehte shpirtin dhe i vinte gjumë dhëmbjet. Sa ndryshe do të kishte qenë Vera në një rast të tillë. Gjëlpëra pikturonte ceremoninë në kishë, temjanin dhe qirinjtë, psallmat dhe varrimin, dhe pastaj - Verën, me shpirtin e thellë dhe misterioz të saj. Verën, e cila fenë dhe vdekjen dhe sensualitetin i përziente që të trija në një ndjenjë të pandarë, ndjenjë mistike dhe perverse që tërheq disa natyra. Mbante mend stilin e Verës në të puthurit: Vera, pasi e puthte në buzët, i përkëdhelte ballin me të dy duart, pastaj e përqafonte dhe e puthte për së dyti, po këtë radhë në zverk, një puthje e gjatë, me sy të mbyllur, që mbaronte me një të tërhequr të hundës, sikur desh të merrte erë shpirtin e tij në shpirtin e saj. Po të kish ngjarë vdekja e plakut, kur i biri ndodhej në Petersburg, pa fjalë, Vera do të ish ndodhur në varrim, dhe Gjëlpëra ish i sigurt se Vera do t’i kish dhënë atë të puthur që në varret, ndoshta, që në kishë brenda. Gjëlpëra ish i kënaqur që, në këtë rast të paktën, vendin e Verës e zinte Ingrida. Këto mendime rrëkëlleheshin në mendje kur rrinte me Ingridën anës lumit Fyris, duke bërë sehir një anije me avull që shkonte nga Upsala për në Stokholm. Me një ndjenjë mirënjohjeje — për ftohtësinë plot me takt të Ingridës, Gjëlpëra i mori dorën dhe ia puthi me një të puthur vëllai, Ingrida i përkëdheli flokët, pa ia kthyer të puthurit.
Popujt, të lodhur nga vrasja, dëshironin paqe. Financa ndërkombëtare pa se kish arritur koha për të korrur sheshet të vaditura me gjakun e djemërisë. Doli urdhri dhe armët pushuan. Po lufta kish për të vazhduar shumë vjet nënë një formë tjetër. Në shkatërrimin e përgjithshëm që pasoi pushimin e armëve. Jo vetëm u përmbysën frone dhe u zhdukën shtete të vjetra, por tërmeti rrëzoi dhe pasurira personale. Shumë njerëz, që rronin në mes të luksit më të madh, u zgjuan të nesërmen udhëve: se me të rëniet e valutave në marketet e financës, miliunët - u bënë copëra kartë pa vlerë. Paraja e Suedisë ish një nga të rrallat që mbajti fuqinë blerëse të vjetër. Gjëlpëra ish plot mirënjohje të mallëngjyer për parashikimin e urtë të plakut që kish vënë me kohë në një bankë të Stokholmit atë të 300.000 kurona të Suedisë dhe ashtu i kish siguruar të birit, jo vetëm rrojtjen, po dhe luksin në mes të një periudhe të turbullt dhe të rrezikshme.
Gjëlpëra tani e ndjente veten një savant të vërtetë. Në spital profesorët i çmojnë diagnozat e tija; me një shiguri te palajthitur, zbulonte shkaqet dhe zhvillimet e sëmundjes, dhe bënte të duhuren - sipas shkallës që ndodhet sot dituria - për të pakësuar dhimbjet dhe për të zhdukur simptomat. Truri i tij që mjaft i arrirë për të mos besuar më në dogmat naive të doktorëve katundi. Kish marrë vesh mirë që mjekësia është një dituri në djep, që shkaqet e thella të sëmundjeve janë edhe të panjohura, që asnjë ilaç nuk shëron me të vërtetë asnjë sëmundje, që vetëm një pakicë ilaçesh i japin trupit një çlodhje të herëpashershme, po jo shpëtimin, dhe që, kur ca sëmundje shërohen, shërohen prej vetiu nga fuqia e trupit të përdorur mirë. Cili është pra, roli i vërtetë i mjekut? Një rol stërvitës, mendonte Gjëlpëra, një rol këshilltar ekspert, për të mësuar popullin jo qysh të shërohet, por qysh të mos sëmuret: një rol i rëndë, që popullit nuk i pëlqen të vrasë mendjen për të kuptuar dhe heroi i tij është kurdoherë sharlatani që shet hapat për të shëruar gjithë sëmundjet e njohura e të panjohura.
Në qershor 1920, - pas nëntë vjet pune dhe kërkimesh, nëntë vjet aventurash të pasionuara në udhët e ngushta dhe të ashpra po të çuditshme të diturisë, Gjëlpëra mori më në fund kësulën e doktorit të mjekësisë në universitetin e Upsalës. I ditur, i pasur, po i vetëm përpara një bote të trazuar e të përgjakur, Gjëlpëra kish për të zgjedhur problemin e sheshit të veprimit të tij. Mund të rronte kudo: dhe meqë kërkimet e laboratorit i pëlqenin më tepër sesa puna e spitaleve mund të vazhdonte së ndenjuri në Suedi. Me këto mendime u largua nga Upsala dhe u vendos në Stokholm, ku mori lehtë leje të punojë në laboratoret e një instituti me famë - Karolinska Mediko-Kirurgiska Institut. Stokholmi është nga Upsala Dy orë me udhë të hekurt, Ose në dy orë me anije të avullt nëpër lumin Fyris dhe një pjesë të liqenit Mälaren. Dr. Gjëlpëra vente nganjëherë në Upsala për të bashkuar Ingridën: po më shpesh e ftonte Ingridën në Stokholm, që ta shpinte në teatër, veçan kur jepnin ndonjë vepër të Strindbergut, një nga të fuqishmit shkrimtar dramatik të kohëve tona, i cili në shumë lodra të gjata ka vetëm iri fytyra dhe është i zoti, me aq pak fytyra shikonjesve, jo vetëm të shpëtojë nga monotonia, po edhe ta mbajë disa orë publikun me vërejtje të palodhura e të gjalle: artist me të vërtetë i thellë, që arrin efekte të mëdha, me mjete të pakta. Ingrida e bënte udhëtimin në Stokholm me një gëzim çdo herë të përsëritur e të shtuar, dhe kthehej në Upsala me një mallëngjim për mikun e saj besnik, doktorin e huaj, i cili, tani burrë 29 vjeç, syzi, me ballë të gjerë, i gjatë e i hollë, kish një dukje fizike të pëlqyer: dhe veçan fytyra e tij prej mendonjësi kish një gjallëri që nganjëherë turbullonte - edhe shpirtin e qetë të Ingridës.
Në këto e sipër, shtypi i Suedisë nisi të botojë lajme për disa ndryshime që po bëheshin në Shqipëri: Kongresi i Lushnjës dhe ca më vonë kryengritja e Vlorës, u dukën si shenjë jete dhe fuqi morale nga ana e popullit shqiptar. Dr. Gjëlpëra i vazhdonte me interes zhvillimet. Kish pasur kurdoherë një ndjenjë kurioziteti për Shqipërinë. Patriot, në kuptimin e ngushtë të fjalës, nuk ish. Mendonte si Sokrati, i cili thosh se nuk ish as athenian as grek, po “qytetar i botës”, mendonte si i urti i kohërave moderne, Gëte, i cili refuzoi të marrë pjesë në lëvizjen patriotike të Gjermanisë kundër Napoleonit, se edhe Gëte e quante veten një “qytetar të botës” si Sokrati. Bota ish atdheu i madh i çdo njeriu të kuptuar. Po nga ana tjetër, si mund të TY perparim, si mund të zhvillohet njerëzia, po të mos ndahet puna? Si mund të lulëzojë sheshi i heut të përbashkët që është bota, në qoftë se ata nuk grupohen në një mënyrë a në një tjetër, të lëruar çdo grup një copë të dheut? Dhe, ku ka irn më afër natyrës sesa grupimi i njerëzve që flasin një gjuhë dhe kanë rrojtur brez pas brezi , në një qoshe të botës? Sokrati dhe Gëte ishin qytetarë të botës, jo njëri grek dhe tjetri gjerman: megjithatë, Sokrati nuk shkoi në Suze të Persisë ose Memfis të Egjiptit, për të dhënë mësimet e tija, po mbeti në Athinë: Gëte nuk u vendos në Paris a në Romë për të zhvilluar mendimet e tija, po qëndroi në Veimar. Ashtu edhe këta të dy kozmopolitë të lartë kanë pasur njëfarë patriotizme, po në një kuptim të gjerë, fare të ndryshme nga patriotizma e ngushtë dhe urrejtëse një Demosteni ose e një Bismarku. Dr. Gjëlpëra core të çajit, ku avulli aromatik që ngrihet nga filxhani merr fantazinë e njeriut dhe e shpie në kujtime të largme, endërronte shpesh për Shqipërinë. I vinte ndër mend një ambicie e t’et për të bërë një spital në Shqipëri, ambicie naive prej të padituri zemërbardhë që s’thellonte. Ç’është një spital në një vend si Shqiperia, ku të gjithë janë të sëmurë? Është një shtëpi ku ata më të sëmurë, ata që janë në të vdekur e sipër, venë me shpresën patetike, po të marrë, se do të shërohen duke pirë ca ilaçe! Para dhe mundime të hedhura më kot për të shpëtuar njerëzit që nuk është e mundur të shpëtojnë, - kurse me ato para dhe me ato mundime mund të organizohej anëmbanë vendit një luftë sistematike për të stërvitur popullin në parimet themeltare të shëndetit dhe të rrojtjes dhe për të gatitur një brez të ri prej njerëzish të shëndoshë, të paqmë, të shkafet, me trupa të hijshme dhe të forta, ku sëmundja të thyejë dhëmbët e saj, posa të kafshojë dhe trupin murides ta lërë të pacenuar. Ja, një vepër me të vërtetë e madhe, një vepër aq fisnike, sa vlen të bëhet qëllimi dhe ambicia e një mendonjësi. Kështu fliste me vete dr. Gjëlpëra, kur kërkimet e elitës në Karolinska Institut merrnin fund dhe u linin vendin ëndrrave. Vepra e pionierit, domethënë e njeriut që çan një udhë të re në çfarëdo shesh përparimi qoftë, i dukej me tërë madhështinë e bukurinë poetike të saj. Ah, se ç’ëndërr sikur të përmblidhte një herë tërë forcat e shpirtit e tij, të shkëputej nga rrethi i qytetëruar ku rronte dhe të vinte si apostull i qytetërisë në mes të barbarëve! Pse jo? Librat, pianon, veglat për kërkimet shkencore mund t’i shpinte kudo. Punën e laboratorit mund ta vazhdonte edhe në Shqipëri, paralelisht me veprën e re të tij si pionier. Të paktën mund të bënte një udhëtim, të rrinte ca javë në Tiranë, të studionte njerëzit, rastet, rrethin; dhe po t’i mbushej mendja mund të kthehej në Suedi për të mbledhur plaçkat. Kjo ide pak nga pak mori një formë aq të gjallë në zemër të filozofit tonë të ri, sa më në fund si një zë i brendshëm e shtyti ta nisë udhëtimin. Shkoi në Upsala, t’u lërë shëndet miqve dhe të perqafoje lngriden, edhe pa humbur kohë - neper qytetet e plagosura të Gjermanisë e të Austrisë - arriti në Itali.
Italia! një emër që tingëllon si muzikë në veshin e njeriut të qytetëruar, djepi i qytetërisë moderne, burimi i arteve, i muzikës, dhe i elegancave në botën e sotme, - emri i një vendi ku çdo yip ka një histori, çdo gur një kujtim. Per një njeri që ka rrojtur tere jetën e tij ftohtësirat e Veriut, Italia ka dhe një tërheqje të dytë: është vend i diellit, i luleve, dhe i pemëve - një parajsë delikate dhe e njome që e beri dr. Gjelpërën si të dehur me bukurine e jetës. Vendosi të qendroje nja dy javë në Itali.
Vizitoi Fiorencen, lulishte nga emri dhe plot me lulet e kujtimeve elegante të Rilindjes: mbeti i habitur perpara bukurisë së qetë dhe të matur të Sienes; dhe kur arriti në Rome, iu duk sikur u hapën perpara tij dyert e një bote të cuditshme, përmbledhje e vjetersise klasike, e kohes së mesme, dhe e ejeres së sotme, shesh në gjurmët e gjalla të tri kulturave.
Dr. Gjëlpëra qendroi në Rome tetë ditë, që iu dukën si tetë çaste. Çdo gjë atje e terhiqte, monumentet, muzete, kopshtet dhe dukja e grave të popullit në Transtevere, stermbesa të vërteta të romaneve të vjeter, si nga vijat e fytyres ashtu edhe nga dinjiteti e nga kryelartesia. Një gjë që e cuditi në Itali, është se i gjeti gratë aq të bardha. Në mes të bukurive të ftohta të Veriut, në mes të cipave prej debore, kish enderruar shumë herë per të bijat e luges - çupat e Espanjes e të Algerise - me lekuren të thekur në diell dhe me trupin të ngrohte. Po në Itali nuk ikish zene syri nonje tip të atille: ndoshta, duhej të udhetonte me teper nga ana e luges per të shikuar ato statuja të gjalla prej balte të pjekur që ia deshte zemra.
Po treni që e shpinte nga Roma në Bari, ia ktheu mendimet te qellimi i madh i udhëtimit të tij. Dhe kur anija e vogel me avull, mblodhi hekurin dhe beri per nga zallet e Shqiperise, ndien në zemër një shtrëngim si të një njeriu që mbyll një pjesë të librit të jetes së tij dhe hap një pjesë të re, ku s’di se ç’ka per të shkruar dora e fshehte e Fatit.